Психологиялық қызметтің мақсаты, міндеттері, теориялық негіздері

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім  Министрлігі С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік  университеті 
 
 
 
 
 
 
 
 

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Психологиялық  қызметтің  мақсаты,  міндеттері,  теориялық негіздері 

                                                            

                                                               
 

                                                           

                                                                      
 
 
 
 

Өскемен, 2010 жыл

Жоспар: 

1. Психологиялық  қызметтің  анықтамасы
2. Психологиялық  қызметтің  теориялық  негізі
3. Білім  берудегі  психологиялық  қызмет  тәжірбиесінің  психолшогиялық  мониторингі
4. Психологиялық  консультация  жайлы  ортақ  түсінік  және  психологиялық  қызметтегі  орны
5. Білім  беру  мекемелерінде  психокоррекцияның  маңызы
6. Психологиялық  қызметтің  міндеттері
7. Психологиялық  қызметтің  мақсаты

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

              Білім  берудегі  психологиялық  қызметтің  анықтамасы

     Білім  берудегі  психологиялық   қызмет – елдегі  тұтас  білім  беру  жүйесінің  маңызды  компоненттерінің  бірі. 

     Өз-өзімізге  сұрақ қояйық: не  себепті  қазір  ғана  психологиялық  қызмет  қарқынды  дами  бастады,  қандай  жайттар,  оятулар  оны  өмірге  шақырды?  Практика?  Иә,  әрине,  педагогикалық  практикада  бала  жайлы  білуде  белгілі  бір  психологиялық  қажеттілік  қалыптасты.  Бірақ  бұл  бір  жағы  ғана,  екінші  жағынан – ғылымның  өзінің  жаңа  психологиялық  зерттеулердің  бағытын  ғылыми-практикалықты  құруды  қажетсінуіне  әкелді.  Осыған  орай,  білім беруде  психологиялық қызметтің тууы  ғылым мен практиканың арақатынасына негізделген.  Психологиялық қызмет  өзінде  бөлінбейтін тұтас баланың дамуы жайлы ғылымды және  бұл дамудың қазіргі кездегі оқу мекемелері  мен  өмірде  реализациялану  практикасын  қосты.  Мектепке  дейінгі  және  мектеп  жасындағы  балалар  жайлы  ғылыми  білімде  практикалық  білім  берудегі  қажеттіліктерінің және  бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру  мен тереңдетуде ғылымның  дайындылығымен,  бір  болуын  ғана  әр  баланың  толық  психикалық  және  тұлғалық  дамуының  міндеттерін  шешудің  негізгі  шарты  ретінде  қарастыруға  болады.

     Білім  берудегі  психологиялық   қызмет – интегралды  құбылыс,  өзімен  оны  құрайтын  төрттіктің  бірігуі немесе  аспектілері – ғылыми,  қолданбалы,  практикалық және  ұйымдастырушылықты  көрсетеді.  Аспектілердің әрқайсысында  өзінің  міндеттері  бар,  бұл міндеттерді шешу орындаушылардан арнайы  кәсіби  дайындықты  талап етеді.

     Ғылыми  аспект  білім  берудегі  практикалық  психологияның  теориясы  және  методологиясының  мәселелері  бойынша  ғылыми  зерттеуді өткізуді  болжайды – жастық  заңдылықтарды жеке  дара  айқындалуын,  психикалық  дамуын  зерттейтін  тұлғаның  қалыптасуы  және  психикалық  денсаулықтың  мектепке  дейінгі  және  мектеп  жасындағы  жеке  даралықтың  шарты.  Мұндағы  міндеттердің  бірі – психодиагностиканы,  психокоррекцияны,  психопрофилактиканы  және  дамытушы  ойындарды  ғылыми  негіздеу  және  операционалды  өңдеу,  қазіргі  білім  берудегі  нақты  шарттауда  психологиялық  білімді  кәсіби  қолданудың  тәсілдері,  әдістері  және  әдістемелері.  Бұл зерттеулердің айырмашылығы  академиялықтан,  олардың бұл не  басқа психологиялық механизмдер немесе  заңдылықтарында  ғана  емес,  сонымен  қатар  бұл  механизмдердің  дамуының  психологиялық  шартын  және  нақты  баланың  тұтастық  контекст  заңдылықтарында  тұлғаның  қалыптасуын  анықтайды.  Ғылыми  қызметкер  бұл  зерттеулерді  орындаушы,  практик  психологке өзінің  негізгі тапсырыс  берушісіне  сияқты  бағыт-бағдар  алады.

     Қолданбалы аспекті білім қызметкерлерімен психологиялық білімдердің қолдануын болжайды.  Мына  бағыттардың негізгі қатысушы  кейіпкерлері  дербес немесе психологтармен ынтымақтастықта тәрбиешілер, әдістемешілер, дидактылар білім бағдарламалары мен жоспарын құрастыруда, оқулықтарды жасауда, дидактикалық және методикалық материалдарды өңдеуде, оқыту бағдарламасымен тәрбиелеуді құруда  жаңа  психологиялық мәліметтерді  қолданады және  ассимиляциялайды.

     Қызметтің  практикалық аспектісін бала бақшаның, мектеп және басқа да білім беру мекемелерінің практик психологтері қамтамасыз етеді, бұлардың міндеттері – балалармен, топтармен және сыныптармен, тәрбие берушілермен, мұғалімдермен, ата-аналармен осы немесе басқа нақты мәселелерді шешу үшін жұмыс істеу. Олардың міндеттеріне жаңа әдістерді құру, психологиялық заңдылықтарды және мәселелерді зерттеу кірмейді. Бірақ олар қазіргі күнде ғылымда не барының бәрін кәсіби ұқыпты қолдануға міндетті.

     Ұйымды аспект өзіне қызметтің   мазмұны және ұйымды сұрақтарының  барлық буындарының өзара әрекеттесуі  мен кәсіби іс-әрекетті бақылаау  және практик психологтердің  кәсіби квалификациясын жоғарылатуды  қамтамасыз етуші білімнің психологиялық қызметінің құрылыс әсерлісін құрушыны қосады. Бұл буындар, иерархиялық жүйелігінде сапқа тұрған, келесідегідей көрсетіледі: бір немесе топ білім мекемелерінің практик психологтері; психологиялық қызметтің ғылыми-әдістемелік бөлімшелері (орталықтар, кабинеттер және т.б.) аудандарда, қалалық, облыстық және өлкелік білім басқаруларында; психологиялық қызметтің бөлімдері – білім берудің республикалық және федералды министрлігінде.  Тек мамандармен жабдықталған  жеткілікті өңделген құрылым буындары ғана білм жүйесін толыққанды психологиялық қызмет етумен қамтамасыз ете алады, балаларға, ата-аналарға, әдістемешілерге, сонымен қатар  білім беру мекемелері мен барлық тұтастай білім беру жүйесіне әсерлі көмек көрсете алады.

     Қазіргіде оқу жәрдемінде негізгі  назар  тікелей білім беру мекемелерінде  жұмыс істейтін психологтардың іс-әрекетіне аударылады.

     Қолданбалы, практикалық және ұйымдық аспектілердің білім берудегі психологиялық қызметте дамуда тұтастай және толықтай  оның ғылыми аспектісінің дамуына тәуелді, бұл негізгі теоретикалық базаны анықтайды және  психологиялық қызметтің табиғатын қалыптастырады. Дәл осы базаға негізделе психологиялық қызметтің концепциясы құрылады және практикалық психологияның мәселелері шешіледі.

      Психологиялық  қызметтің  негізделуі  мен  практикалық  ұйымдастырудың  тәсілдеріне  қатысты  сұрақтарды  зерттеу,  әр  елде  бұлар  өзінше  шешілетіні  анықталды. Психологиялық  қызметтің  дамуы,  бір  жағынан,  осы  ортада  ғылыми  психологиялық  концепциялармен,  екінші  жағынан  басқа  немесе  осы  елдердің саясатымен,  экономикасымен  және  басқа  да  ерекшеліктеріне  тәуелді  болып  келетін  халықтың  білім  берудің  қажеттіліктері  мен  міндеттері  тұлғаны  тәрбиелеу  мен  қалыптастыруымен  анықталады.

     Сондықтан,  басқа  елдерде  практикалық  психология  аймағында  жасалған  және  апробацияланған  барлық  бағалы  және  пайдалыларды  ескере  отырып,  психологиялық  қызметтен  өзінің  ғылыми  және  ұйымдастырушылық  принциптерді  отандық  психологиялық  теориялаарға  және  мәдениетті  дәстүрге  сүйенетін  бағытты  өңдеу  және  негіздеуді  табу  қажетті.  

     Ең  алдымен,  білім  берудегі  психологиялық  қызмет  ұғымын  анықтау  керек.  Көптеген  түрлі   анықтамалар  бар,  бірақ   бір,  бәріне  ортағы  жоқ. Бұл   психологиялық  қызметтің  пайда  болуының  өзі  қиын  екендігін  көрсетеді  және  өзінің  тарихына  қарамастан,  соңғы  уақытта  әлі  де  жас  және  қарқынды  дамып  келе  жатқан  психология  ғылымының  практикалық бұтағы  болып  келеді.

  

Психологиялық қызметтің теориялық негізі

     Психологиялық қызмет  концепциясының ғылыми  негізі  даму  және адам  психикасының  әлеуметтік  табиғаты жайлы отандық психологияда өңделетін фундаментальді теоретикалық жай болады: адам психикасы (филогенетикалық сияқты, онтогенетикалық қатынаста да) дамудың нәтижесі болып келеді;  психикалық даму адамдармен жинақталған (Л.И.Божович, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин және т.б.)  әлеуметтік тәжірибені иелену  процесінде жүреді.   Бұл  теоретикалық  ұсыныстарға сәйкес тұлға тұтастай психологиялық құрылым, қоғамдықтардың сана формасын және жүріс-тұрысты меңгеруіне негізделген адам өмірінің процесінде қалыптасушы.  Тұлғаның қалыптасуы өмірдің бірінші минутынан басталады және баланың психикалық дамуымен бірге жүреді. Психиканың  дамуын, С.Л.Рубинштейн белгілеген,  өсу шегі ретінде ғана қарастырмай,  сонымен қатар өзгеріс, процесс ретінде сандық күрделендірулер және өзгерістер  сапалыққа, тамырлыққа, маңыздылыққа өтеді және секірмелі көрсетілетін жаңа түрлерге әкеледі.

     Баланың психикалық дамуының  негізгі шарты оның өзіндік іс-әрекеті болып келеді. А.Н.Леонтьев астын сызды, «... негізгі  процесс баланың психикалық дамуының мінездемесін беретін адамдардың алдыңғы ұрпағының  жетістіктерін меңгеру және иемденудің спецификалық процесі болып келеді.   Бұл процесс  адамзат жетістіктері іске асырылған бала іс-әрекетінің  пәнге және қоршаған орта құбылыстарына қатысты  жүзеге асады». Баланың өзінің дәл осы  белсенді мотивацияланған іс-әрекетінде оның тұлғалық қалыптасуы жүреді. Сонымен қатар бұл  қалыптасу  дәл  қазір  онтогенез  кезеңінде  бастауыш  болып  келетін,  бала  тұлғасының  психикалық  процесстері   мен  психологиялық  ерекшеліктерінің  негізгі  өзгеруін  шарттайтын іс-әрекеттің  қарамағында  болады. 

     Бастауыш  іс-әрекеттің  негізгі   мағынасын  белгілеу оның  өсіп келе  жатқан  адамның  психикалық  дамуына  әсер  етуінің  мәнін  түсінуде  болады.  Осыған  байланысты,  балалар  оқу  мекемелерінде  әлі  де  сөздік  тәрбиелеу  және  оқыту  әдістері  өте  үлкен  орын  алуда.  Әрине,   сана  арқылы  тәрбиелеу  -  бұл  керекті,  бірақ  та  жалғыз  әдіс  емес.  Тәрбиелеуде  сөздік  әдісті  қайта  бағалау  өнегелі  формализмге,  оқытуда  -  білімді  формальді  меңгеруге әкеледі.

     Баланы  кез  келген  іс-әрекетпен  меңгерту  тек  үлкендермен  қарым-қатынасқа  түскеннен  ғана  болады,  олармен  өзара  әрекеттесуден  және олардың ылғи  басқаруынан. Сондықтан үлкендермен қарым-қатынас -  әр  баланың психикалық  және  тұлғалық  дамуының  маңызды  және  қажетті  шарты.

     Үлкендермен  қарым-қатынас   тұлғаны  қалыптастыру  процессінің   әр  кезеңінде  спецификалық  функцияларды  орындайды.  Функцияның,  түрдің  және үлкендермен  қарым-қатынас  мазмұнының   жастық  дамуының  алғашқы  сатыларында тікелей  баланың  пәндік  әлемді  меңгеруіне  байланысты.  Үлкендермен  қарым-қатынастан  басқалармен  қарым-қатынасқа  түсу  қажеттілігі  қалыптасады,  оларға  эмоционалды  қатынас,  психикалық  процесстер,  пәндік-манипулятивті  іс-әрекет  дамиды, тек  6-7  жаста  ғана  балада  «өзіндік  коммуникативті  іс-әрекет»  анықталады. 

     Бастауыш  сынып  жасындағылардың  бойында үлкендермен  қарым-қатынас  баланың  тұлғалық  дамуының  бастаушы  факторының  бірі  болып   қалады,  бірақ  бұл  кезеңнің  аяғында  құрбыларымен  қарым-қатынасы  маңызды  рольді  алады (Л.И.Божович,  В.В.Давыдов,  И.В.Дубровина,  Д.Б.Эльконин  және  т.б.).

     Жас өспірімдік  шақта  бірінші   орынға  құрбыларымен  қарым-қатынас   шығады,  бұның  негізгі   функциясы  әр  түрлі  міндет  пен  талаптарға  сәйкес  қоршағандармен  қарым-қатынасты  құру  қабілетіне  байланысты,  жеке  ерекшеліктері  мен  адамдық  қасиеттерге  бағытталуы,  ұжымда  қабылдаған  қалыпты  саналы  қабылдау  немесе  қабылдамауды  қалыптастыру (Т.В.Драгунов, А.В.Захарова,  А.В.Петровский,  Д.Б.Эльконин және  т.б.).  Нақ мектепке  дейінгі және  мектептегі  балалық шақта қарым-қатынастың  өзара байланысы мен баланың сана-сезім жақтарының   дамуы,  яғни  өзін-өзі тану,  өзін-өзі бағалау,  өзін-өзі жөнге келтіруі  нақты  бақыланып  отырады. 

     Үлкен  сыныптағы  жаста   ересектермен  қарым-қатынас  жастық  шақта  пайда  болған  перспективті  өмірдегі  өз  тағдырын  өзі  шешудің  проблемаларына  байланысты  мәнді  мағынаға  ие  болады.

     Осыған  байланысты,  қарым-қатынастағы  қажеттілік -  адамның  негізгі  әлеуметтік  қажеттіліктерінің  бірі,  ол  ерте  пайда  болып,  баяу  дамиды.  Дегенмен,  тәрбиелеу  тәжірбиесінің  көрсетуі  бойынша,  баланың  қажеттілігі  жиі  өзінің  қанағаттануын  алмайды,  яғни  ары қарай даму  реалды  білім беру  процесіндегі  қажетті шарттардың  жоқ болу  күшінде.  Көптеген  балалармен  оқушыларда  ересектермен  формалдықсыз  тұлғалық  қарым-қатынас қажеттілігінен  терең қанағаттанбаушылық  туады,  бұл адекватты  емес  және  тұрақты  емес  өзін-өзі  бағалауға,  тұлғалық  дамудағы  қиындықтарға,  әлеуметтік-психологиялық  бейімделуге  байланысты жоғары  үрейлілікті  дамытады,  өз-өзіне  сенбеушілікке  әкеледі.

     Тәжірибелік  психологияға  принциптерді  дұрыс  түсіну  және  кәсіби  сауатты  қолдану,  барлық  жастық  кезеңдерде  баланың  психикалық  дамуында  бастаушы  роль  оқыту  екендігін   бекітеді  (П.П.Блонский, Л.С.Выготский,  В.В.Давыдов,  Л.В.Занков,  А.А.Смирнов,  С.Л.Рубинштейн,  Д.Б.Эльконин  және  т.б.).  «Даму  процесстері,  -  Л.С.Выготский  жазған,  -  оқыту  процесіне  сәйкес  келмейді...  даму  процесстері  оқыту  процесстерінің  артынан  жүреді,  жақындағы  даму  аймағын  құрушы».

     Басқа  сөзбен  айтса,  оқыту   «актуальді  даму  аймағына» бағытталмауы  керек,  яғни  қалыптасып  қойған  және  құрайтын,  Л.С.Выготскийдің  ойынша,  «кешегі  күн»  емес,  «жақындағы  даму  аймағы»  -  «ертеңгі  күнге».

     «Жақындағы  даму  аймағы»   бала  әлі  де  өзі  орындай   алмайтын  міндеттер  мазмұнымен  анықталады,  бірақ та   ересектердің  көмегімен шешеді.  Бұл бала  дайын болған,  оның  дамуындағы  келесі  қадамы,  және  ол  қадам жасалу  үшін  үлкен емес  түрткі  қажет.  Баланы  жаңа  бірдеңеге үйрете,  ересек  оған  сол тапсырманы  шешуге  көмектеседі, ол түсінуге  және  меңгеруге дайын болған,  бірақ әлі өз  бетімен орындай алмайды.  Л.С.Выготский айтқан,  егер  бала  ересектің көмегімен тапсырманы  орындай алмаса,   онда ол   «жақындағы  даму  аймағы»   шегінен тыс тұр және  ешқандай  дамытушы  әсері  болмайды;  жақсы  жағдайда  баланы  ұқсас  тапсырмалар  мен  іс-әрекеттерді  орындауға  «тасуға»  болады.  «Жақындағы  даму  аймағы»  сыртқы  бақылауға  көрінбейтін  психикалық  процестің  есею  деңгейін  көрсете,  «актуальді  даму  аймағы», бала  орындай алатынды  ғана  көрсететінге  қарағанда,  болжау  мен оқытуда көбірек   мағынаға  ие.