Бастауыш сынып оқушыларының шыәармашылық қабілеттерін арттыру жолдары

Бастауыш  сынып оқушыларының шыәармашылық қабілеттерін арттыру жолдары

С.А. Долдина, Б.Т. Ақышова, Н.Н. Мусина, Э.Т. Исахметова, Б.Т. Жолдыәарина, Петропавл қаласы, қазақ мектеп-гимназиясы

 

Бүгінгі күні мемлекетіміздің  өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының  алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға  көшу сияқты мәселелер орындаушылардан  шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап  етеді.

Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес жаратушы да.

Бұл үлкен жауапкершілік  артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны  жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай  болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда  ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс  енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп  шығады.

Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын  болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Шығармашылық — бүкіл тірішіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.

Ал бүгінгі күрделі  әлеуметтік-экономикалық жаңарулар  тұсында шығармашылық қабілеттер басты  нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары болып саналатын бастауыш мектептің орны ерекше.

Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп  келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің  барлық дәуіріндегі ойшылдардың  назарында болғандығын «шығармашылық  теориясын» жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық  шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының  негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер іздестіру болып табылады.

Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін  терең түсініп алуды қажет  етеді. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекеті  орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері  дей келе, олар қоғамдық —тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.

Демек, бастауыш сынып  оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу  үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін  қорытындылай келе, педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға  айрықша тоқталу жөн. Бірінші — адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Қабілеттердің бірдей емес екендігін сыныпта отырған оқушылардың әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салғанды тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрлымы да, оны құрайтын компоненттер де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық қабілеті басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.

Екінші — адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер жайлы. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін оындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді. Мысалы ақындығымен қатар музыкаға, суретке қабілетті адамдар.

Психологтар қабілеттердің  екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.

1. Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай алу деңгейі.
2. Шығармашылық  — жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.

«Шығармашылық»  сөзінің төркіні этимологиясы «шығару», «ойлап табу» дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол  арқылы жетістікке қол жеткізу деп  түсіну керек. Философиялық сөздікте «шығармашылық  қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет», — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский «шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған».

Шығармашылық — өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға ғана тән. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.

Бастауыш сынып  оқушыларының қабілеттері екі түрлі  әрекетте дамиды. Біріншіден, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының  осы кезге дейінгі жинақталған  тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез  келген оқушы шығармашылық әрекеттер  орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің ойымызша, бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.

Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы  басты нысана болып алынуымен  байланысты, оқулықтарда берілген тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе, эксперимент  қою, мәтінмен, сызбамен, суретпен, диаграммамен жұмыс істеу, жекеден жалпыны  шығару, жалпыны жекелей қолдану  т.б. сияқты оқушыны іскерлікке, дербестіккебаулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа жетелейтін, өздігінен ізденіске  салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа  түсіретін, «жаңалық ашып», оның нәтижесінің  «қызығына» бөлейтін әдіс-тәсілдер мен  мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар  тұрақты жүргізіліп отырылуы біз  көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.

Қазіргі таңда шығармашылық тапсырмалар әр сабақта өтілетіндей  ұйымдастыру қажет. Ал қазір дәстүрлі сабақ пен шығармашылық сабақтың айырмашылығын көрсете кетейін:

Шығармашылық  сабақтың ерекшеліктері

Дәстүрлі  сабақ	Шығармашылық  сабақ
Сабақ мақсаты:  А) мұғалім үшін: жаңа материалды беру;  Ә) оқушы үщін: жаңа білімді меңгеру.	Сабақ мақсаты:  А) мұғалім үшін: оқушылардың жаңа нәтижеге бағытталған іс-әрекетін ұйымдастыру;  ә) оқушы үшін: шығармашылық «өнім» ойлап табу
Сабақтағы іс-әрекет түрі  А) мұғалім үшін: жаңа сабақты түсіндіру;  ә) оқушы үшін: жаңа материалды тыңдау, есте сақтау.	Сабақтағы іс-әрекет түрі  А) мұғалім үшін: оқушының шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру;  ә) оқушы үшін: жаңа нысанды зерттеу, құбылысты талдау.
Сабақ құрылымы жоспар бойынша өтілуге міндетті.	Сабақ құрылымы жағдайға байланысты жоспардан ауытқиды, өзгермелі.
Сабақ тақырыбына көзқарас — кітапта баяндалған идеяға негізделген бір көзқарас.	Сабақ тақырыбына көзқарас — мәселеге мамандардың түрлі көзқарасы.

Енді сіздерге 1-сыныптан бастап 4-сыныпқа дейін негізгі  пәндерде бастауыш сыныпта жүргізілетін шығармашылық жұмыс түрлері ұсынылады.

Математика  сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту

Қазіргі замандағы  ұстаздар қауымының алдындағы үлкен  мақсат: өмірдің барлық саласындағы  белсенді, шығармашылық іс — әрекетіне қабілетті, еркін және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттер мен қатар ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық болу керек.

Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу тиіс. Олар:

Шығармашылық қабілетін  дамытуды ерте бастан қолға алу;

1. Жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
2. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
3. Оқушының шығармашылық іс — әрекетіне жағдай туғызу;

Оқушының шығармашылық іс — әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз — оқушыны ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Мектеп табалдырығын жаңа аттаған бүлдіршіннен шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, оны соған үйреткен жөн. Оқушының зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып, ойлау қабілетін, шығармашылық іс — әрекетін жоғары деңгейде көтеруге болады. Оқушының математика сабағындағы шығармашылық қабілетін дамыту.

№ 1. Слайд

Бірінші сынып оқушыларымен осы бағытта жүргізілген жұмыстарға тоқталайық.

1. Оқушылардың зейінін жаттықтыруға жеке дамытуға берілген тапсырмалардың кейбіреулерін таныстыра кетейік.
2. Зейін тұрақтылығын дамыту және жаттықтыруға арналған тапсырмалар Шульте кестесінің көмегімен жүргізіледі.

№ 2. Слайд

Шульте кестесі

Зейінді дамытуға бірнеше  шығармашылық тапсырмалар орындауға  болады.

1. Цифрларды өсу ретімен тауып, атау.
2. Кему ретін атау.
3. Тақ және жұп сандарды өсу және кему ретімен атау.
4. Цифрларды кезектесіп санау. 1, 3, 5, 7…(жұптасып) 2, 4, 6, 8…
5. Топпен жұмыс істеу. 1–5 тура және кері сана. 6-10 санау.

Осы кесте бойынша  бірнеше шығармашылық жұмыс т. б.

5	14	12	23	2
16	25	7	24	13
11	3	20	4	18
8	10	19	22	1
21	15	9	17	6

№ 3. Слайд

Оқушылардың байқағыштығын  дамытуға арналған тапсырма. Мұнда, пішіндері  мен орналасу ыңғайына қарай артық  үш фигураны (басты) табу. Артық үш фигураның  оң құлағы үшбұрыш, ал сол құлағы «Сопақша»  пішінді. (жауап 1, 6, 8 ).

№ 4. Слайд

Суретте барлығы  неше үшбұрыш бар? Мақсаты: үшбұрышты  басқа фигуралар арасынан ажырата  және тани білуге үйрету.

№ 5. Слайд

Ойлан, тап. Мақсаты: оқушылардың амал таңбаларын тағайындай білу дағдыларын дамыта түсу.

№ 6. Слайд

Мына фигураға бір  кесінді жүргізу арқылы бір тік  төртбұрыш, бір үшбұрыш шығарып  алуға болады. Ол үшін қай нүктелерді қосу керек?

Мақсаты: геометриялық фигураларды ажырата және тани білуге үйрету.

№ 7. Слайд

Екі адам 2 сағат  шахмат ойнайды. Олардың әрқайсысы  неше сағат шахмат ойнайды? Мақсаты: Оқушыларды мәтіннің логикалық түйінін  түсіне білуге үйрету.

№ 8. Слайд

Сиқырлы үшбұрыштағы  бос орынды толтыр. Мақсаты: оқушылардың  жылдам есептеу дағдыларын дамыта түсу.

Бастауыш  сыныптарда дүниетану пәні бойынша  оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Дүниетану пәні — жоғары сыныптардағы биология, география, физика, химия,тарих пәнінің бастамасы. Ендеше, бұл пәндердің негізі бастауыш сыныпта қаланады да, бастаыш мұғалімдерінің мойнына ауыр жүк артылады. Осы себепті дүниетану сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырып отыру қажет. Жалпы оқушылардың шығармашылығын дамытуда «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы мен «Дамыта оқыту» технологиясын тиімді деп есептейміз және сабақтарымызда жиі қолданамыз. Енді сол жұмыстарымыздың кейбір түрлеріне тоқталып өтейік.

I слайд

Су. Судың қасиеті. Бұл тақырыпты өту барысында  оқушыларды топқа бөлемін. Тәжірибелер  жасау барысында оқушылар судың  түссіз, мөлдір екеніне, оның ағатынына, жұғатынына, жабысатынына және табиғатта 3 күйде кездесетініне көздерін жеткізеді  деп төмендегідей кластер құрастырады:

Сабақты қорыту мақсатында әр топқа тапсырма беремін:

I топ-эссе жазады 
II топ-сурет салады 
III топ-өлең шығарады

ЭССЕ «Су-тіршілік көзі»»

Бізге су өте қажет. Су болмаса біз өмір сүре алмаймыз. Біз суды күнделікті өмірде пайдаланамыз. Су түссіз, мөлдір болады. Сусыз жануарлар  да тіршілік ете алмайды, өсімдіктер де өспейді.Сондықтан суды үнемдеуіміз  керек.

5 жолды  өлең:

Су 
Мөлдір, түссіз 
Ағады, жұғады, жабысады 
Ол бізге өте қажет 
Сусын

II слайд

Өсімдік пен жануарлардың байланысы.

II слайд

Өсімдік пен жануарлардың байланысы.