Паскаль программалау тілі

     Негізгі блок - негізгі программа блогы, сондықтан ол басқа блоктарға кірмеуі тиіс. Жергілікті блоктарға процедуралар мен функциялар кіреді, олар кейбір программаларда болмауы да мүмкін.

          Программалардың негізгі объектілері болып саналатын айнымалы, тұрақты және oлapдың типтері орналасқан блогына байланысты басты немесе жергілікті деп аталады. Программа объектілерінің де жұмыс істеу, ықпал ету аймағы сол өздері орналасқан блокпен шектеледі. Блоктық құрылым программа мәтінін тиянақты түрде қатесіз құрастыруға мүмкіндік береді.  
            Паскаль тілінде программа үш бөліктен: тақырыптан, сипаттау бөлімінен және операторлар бөлімінен тұрады. 
Программаның тақырыбында программаның аты жазылады.

 
          Сипаттау бөлімінде:

1)Программамен байланысатын кітапханалық модульдератауларының тізімі(uses түйінді сөзімен басталады)

     2) Белгілерді (lаbеl) сипаттау;

     3) Тұрақтыларды (const) сипаттау;

     4) Мәліметтер типтерін (true) анықтау;

     5) Айнымалыларды (var) сипатгау;

     6) Процедураларды (procedure) сипатгау;

     7)  Функцияларды (function) сипатгау;

 
        Кітапханалық модульдерді сипаттау бөлімі USES түйінді сөзімен басталып, сипаттау бөлімінде басқаларынан бұрын жазылуы керек. Программада қолданылатын модуль атауларының саны бірнеше болса,          олардыңарасыүтірменжыратылыпжазылады: 
uses CRT, Graph;

Программадағы тұрақтылар өз мәнімен (мысалы, 5,14,13.5, т.б.) немесе оған қойылған атау арқылы берілуі  мүмкін. Тұрақтылар өз атауы арқылы берілсе, онда оның атауын жаза отырып программаның кез келген жерінде  пайдалануға болады, бірақ оның атауы  мен мәні тұрақтыларды сипаттау бөлігінде төмендегідей түрде көрсетілуі тиіс. Мысалы: 
const p=3.14; e=2.7; a=’bol’; max=1000;

Айнымалыларды сипаттау бөлімінде программада  қолданылатын барлық айнымалалыларды  және олардың типтерін көрсету қажет:

 
var P,Q,R: Integer; 
A,B: Char; 
F1,F2: Boolean;

Программадағы кез келген операторды белгімен белгілеп қоюға болады.Бұл белгі арқылы қажетті жағдайда программаның кез  келген жолынан осы белгісі бар  операторға көшіп, оны қайталап кезексіз орындауға болады. Белгі ретінде  төрт цифрдан аспайтын кез келген санды немесе сөздерді қолдануға болады. Оператор тек бір белгімен ғана белгіленеді. Бір белгі бірнеше операторды белгілей алмайды. Белгілер операторлар бөлімінде сол оператордың алдына жазылып, арасы қос нүктемен ажыратылады. Сипаттау бөлімінде белгілер label түйінді сөзінен кейін жазылады.

Мысалы:  
label3,471,29,Quit; 
        Паскаль тілінде программа құрған кезде программада қолданылатын барлық компоненттер (айнымалылар, олардың типтері, тұрақтылар, белгілер т.б. ) сипаттау бөлімінде көрсетіліп кетуі қажет. Олай болмаған жағдайда программа қате деген мәлімет береді.

Операторлар бөлімінде программа мазмұнына  сәйкес бір немесе бірнеше оператордың  болуы мүмкін. Операторлар бір-бірінен  нүктелі үтір (;) арқылы бөлініп жазылады. Операторлар бөлімі begin түйінді сөзінен басталап, end сөзімен аяқталады. Begin мен end сөздерін операторлық жақшалар деп те атайды. Сәйкесінше begin – ашылатын, end – жабылатын жақшалар.     Оператор дегеніміз - алгоритмді жүзеге асыру барысында орындалатын іс-әрекеттерді анықтайтын тілдің қарапайым сөйлемі.  
Операторлардың жалпы жазылу түрі төмендегідей болады:

 
BEGIN 
1-оператор; 
2-оператор; 
.................; 
n-1-оператор; 
n-оператор 
END. 
Әдетте программа мәтіні end сөзімен аяқталып, одан кейін нүкте қойылады. Егер программада бір емес, бірнеше операторлық жақшалар қолданылатын болса, онда нүктені тек ең соңғы орналасқан end сөзінен кейін қою қажет. Басқа end сөздерінен кейін нүктелі үтір (;) қойылады.

     Паскаль тілінде құрылған қарапайым программалардың біріне мысал келтірейік:

 
Program bastau; {программа тақырыбы} 
const pi=3.14159; { π тұрақтысының мәнін беру} 
var r, l :real; {r, l мәндерінің нақты сан екенін сипаттау} 
begin {Операторлар басы} 
readln(r); { r мәнін енгізу} 
l:=2*pi*r; {Шеңбер ұзындығын есептеу} 
write(‘шеңбердің ұзындығы= ’, l); {Нәтижені экранға шығару} 
end. {Программа соңы} 
Мұнда программа мәтіні қарайтылған қаріппен терілген, ал оң жақ шетте пішінді жақша ішінде түсініктеме мәтіні берілген, түсініктеме программа мәтініне ешқандай әсер етпейді, оны түсінуді жеңілдетеді, сондықтан әрбір программа түсініктемемен толықтырылуы тиіс.  
1-мысал  
program misal; {екі санның қосындысын есептеу} 
var 
x,y,s: integer; 
begin 
WriteLn('Бос орын арқылы екі сан енгіз '); 
ReadLn(x,y); 
s := x + y; 
WriteLn('Екі санның қосындысы ',s); 
end. 
 
 
 
 
 

II.ТУРБО ПАСКАЛЬДАҒЫ ЕНГІЗУ ЖӘНЕ ШЫҒАРУ

                                            ОПЕРАТОРЛАРЫ 

2.1. Сандық мәліметтерді енгізу операторы

     Берілген  мәндерді айнымалыға беру ушін меншіктеу операторы пайдалануға болады. Мысалы, А:= -15; ВЕС:=16,4; тағы басқалар. Бірақ бұл жағдайда программада жалпылық қасиет болмайды, яғни ол тек көрсетілген мәндер үшін ғана есептеу жұмысын жүргізіп, қалған кез - келген мәндер үшін дұрыс нәтиже бермейді. Программаны дұрыс әрі әмбебап етіп жасay үшін айнымалылардың мәндері өзгерілетін түрде жасалып oлap пернетақтадан енгізілуі қажет, мұндайда программа айнымалының әр түрлі мәндері үшін дұрыс жұмыс атқара алады.

     Паскаль тілінде мәліметтерді енгізу және шығару үшін, яғни адам мен компьютер арасында мәлімет алмасу мақсатында алдын ала анықталған Input, Output файлдары қолданылады. Программа берілген мәндерді Input файлынан алады да, алынған нәтижені Output файлына орналастырады. Стандартты енгізу файлы болып пернетақта, ал шығару файлы болып дисплей экраны саналады. Ол үшін енгізу операторы пайдаланылады.

     Паскаль тілінде мәлімет енгізетін READ ( READ - ағылшынша оқy )

операторының  жалпы турі (пішімі) төмендегідей:

     READ (а1, а2 ... аn);

     READLN (а1, а2, ... , аn);

     READLN;

     Мұндағы а1, а2, ..., аn - айнымалы атаулары, оларды енгізу операторының параметрлері деп те атайды. Алғашқы оператор көрсетілген айнымалылардың мәндері пернелер арқылы араларына бір бос орын қалдыру арқылы енгізілген соң, курсорды келесі қатарға көшірмейді. Ал readln ( read lіnе - «қатарды оқу» деген сөздің қысқартылуы) алдыңғы оператордағыдай пернетақтадан мәндер енгізілгеннен кейін курсорды келесі қатарға көшіріп жібереді. Соңғы қатарда жазылған параметрсіз оператор ешбір мән енгізбей, тек курсорды келесі қатарға көшіруді ғана атқарады.

     Енгізілетін айнымалылардың мәндері integer, reаl, char немесе stгіпg (сөз тіркесі) типтеріне жатуы мүмкін. Логикалық айнымалылардын мәндері өз типтеріне сәйкес Паскаль тілінің ережесі бойынша енгізіледі. Егер ол шарт бұзылса (мысалы, а1 типі integer болса, ал енгізгенде сhаг типтес мән терілсе), онда экранға енгізу-шығару қатесі шығады, оның пішімі мынадай болып келеді:

І/О error ХХ,

мұндағы ХХ - бүтін сан түріндегі қaтенің сипатына сәйкес коды.

     READ операторы орындалғанда параметрлер өздеріне сәйкес мәндері қабылдайды, бұл міндет INPUT енгізу файлы арқылы жүзеге асырылады. Параметрлер жаңа мән қабылдағанда, оларда бұрын орналасқан (жазылған) ескі мән өшіріліп, орнына жаңа мәндер жазылып отырылады да, прогрaмма параметрдің жаңа мәні бойынша жұмыс атқарады.

     Мысал.

     var

     І: real;

     J: integer;

     К: cҺar;

     begin

     Read (І, J, К);

     ...

     Программаға мынадай бастапқы мәндер енгізіледі 212.5 38 ‘n’. Осыдан кейінгі келесі мәндер енгізілсін: 'л' 121.35 25.

Алғашқы нұсқасында мәлімет енгізу дұрыс орындалады, өйткені енгізілетін мәндер өз ретімен орналасқан айнымалылар типтеріне (І, J. К) сәйкес келіп тұр. Екінші нұсқа коды 10 болып келетін қате бар екенін айтады, себебі real типтес 1 айнымалысы үшін char типіндегі мән енгізіліп отыр.

     Егер  енгізу пернетақта арқылы емес, дискіден немесе файлдан жүзеге асырылса, онда жақша ішіне алдымен файл аты жазылады.

     READ (FN, аl, а2 ... аn);

     READLN (FN, аl, а2, ... , аn);

     READLN (FN);

     Мұндағы FN - енігізілетін мәндер жазылған дискідегі  файлдың аты; а1- айнымалылар идентификаторлары, файлдарда да мәндер бір қатардан немесе келесі қатардан оқыла береді, сол себепті мұнда да жоғарыда көрсетілген операторлардың үш түрі қолданылады. Файлдағы мәліметтер де бір-бірінен «бос орын» немесе «енгізу» пернесін басу арқылы бөлінуі тиіс, яғни файлға енгізілгеннен кейін «_», ал енгізу соңында «Enter» пернесі басылады.

     Файлдардан мәлімет енгізу мысалдары кейінірек қарастырылады.

     READ операторы кез келген сандармен,  символдармен және сөз тіркестерімен жұмыс атқара алады.

     Сонымен, параметрлердің сандық мәндері бір - бірінен бос орын арқылы

ажыратылып  жазылады. Мәндерді беріп болдық дегенді білдіру үшін Enter (енгізу) пернесі басылады. Мысалы, енгізу операторы READ (А,В,С); түрінде берілсе, парметрлерге мәндер былай беріледі: 5 _ 6.2 _ 4.5 Enter. Бұл жағдайда

А=5, В=6.2, С=4.5 мәндер қабылдайды. Осы мәндер арқылы программа орындалып болған соң, басқа мәндер үшін программаны қайталау қажет болса, онда программа басынан бастап қайта орындау қажет.

     Бүтін айнымалыларға бүтін, нақты айнымалыларға нақты мәндер берілуі қажет.

     Айнымалы сипатталғанда нақты ретінде көрсетілсе, оған нақты да, бүтін де мән беруге болады, себебі нақты сан құрамына бүтін сан енеді. Ал машина «өзі» бүтін санды нақты сан түріне келтіріп алады.

Мысалы:

      VAR

     А, В: REAL;

     BEGIN

     READ (А, В);

     ...

     END.

түрінде беріліп А,В айнымалылары үшін 4 5 Enter орындалса, онда машина оларды А= 4.0, В=5.0 түрінде қабылдайды.

     Сандар арасында бір немесе бірнеше бос орын қалдыруға болады, себебі сан енгізілгенде бос орын есепке алынбайды.

     Мәндерді  енгізгенде мән енгізілген жолдан келесі жаңа жолға өту үшін параметрсіз немесе параметрге сәйкес READLN; READLN (аl, а2, ... ,аn); операторларын пайдалану қажет. Сонымен, READ (аl, а2,...,an); READLN; операторларының орнына бір ғана READLN (аl, а2,...,an) операторын пайдалануға болады. 

2.2. Символдық мәліметтерді енгізу операторы.

     Символдық деректерді пернетақтадан енгізу READ (READLN) операторы арқылы жүргізіледі, оларды енгізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:

     1. Бос орын таңбасы - '_' Паскаль  тілінде символ орнына жүретіндіктен,

символдық айнымалылардың мәндері (символдар) бос  орынсыз жазылады.

     2. Бір айнымалыға бір ғана символ  меншіктеледі. Мысал ретінде төмендегі программа үзіндісін қарастырайық:

      ......................

     VAR А, В, С: CHAR;

     .......................

     READ (А, В, С);

     ....................... 

Бұл мысалдағы READ операторы орындаларда пернетақтадан  мынадай мәндер SNR енгізсек, онда айнымалылар өз орындарына сәйкес: A='S', B='N', C='R' мәндерін қабылдайды. Егер мәндерді S_N_R түрінде берсек, онда айнымалылар орындарына сәйкес A='S', В='_', С=' N' мәндерін қабылдайды да, соңғы екі таңба ешқайда енгізілмейді.

     3. Символдық айнымалыларды енгізудің  тағы бір ерекшелігі - тек Enter

пернесі басылса да, оны READ операторы бос орын символы ретіндe қабылдайды. Мысалы, айнымалыларға: А=3, В=4, C='W', D='F' ,мәндерін меншіктеп, оны экранға шығару қажет болса, онда оған мынадай программа жазу керек:

VARA, В: INTEGER;

С, D: CНAR;

BEGIN

WRlTELN (' А, В, С, D мәндерін енгізіндер :');

READ (А,  В);

READ (С, D);

WRlTELN (А,  В, С, D);

END.

Бұл программа  орындалу кезінде пернетақтадан  мынадай мәндер енгізілген болса:

3 4