Танымның философиялық тұғырнамалары

Позитивизм, барлық дәстүрлі философияның шамасының жоқтығын, олардың  ең басты мәселелерінің жеміссіздігін  дәлелдейді, позитивистердің пікірі бойынша «болмыс», «материя», «сана», «мән» және т.б. сияқты негіздік ұғымдар  қажетсіз. Олардың ойынша, бұлардың бәрі жалған мәселелер, ойдан ала  салған үғымдар, өйткені олардың  белгілі бір шешімен болмайды, тікелей тәжірибеге немесе ғылыми экспериментке  негізделмей тек пікірлерге ғана сүйене алады. Ақиқат тек тәжиірибеге  сүйенеді, ал , басқа қалғандары –  жалған.

ХІХ ғ., ортасында көрінген позитивизм, немесе ғылымдар философиясы  көп кешікпей батыстағы кең  таралған философиялық ағым болды. Өзінің дамуында ол үш негіз кезеңдерден өтті: Бірінші кезең О. Конт, Г. Спенсер, Дж. Милл позитивизмі, жоғарыдағы мәселелерді қойған алғашқы позитивизм. Екінші кезең – австриялық физиктердің өкілі Э. Махтың аты бойынша аталғагн махизм. Ең дамыған үшінші кезең – ХХ ғ№ 20-шы жж. басталған және қазірге дейін жалғасып жатқан неопозивитизм.

Ғылым философиясының неопозитивистік тұжырымдары. Ғылымды зерттеудің бірінші тарихи түрі тұтас логикалы-танымдылық (философиялық) тұғысында, ХХ ғ. басындағы ғылыми революцияның барысында келген неопозивитизммен байланысты болды. Олардың ойланған тақырыптары, мәселелері: ғылым философиясының (позитивтік ғылымның) пәні, ғылыми ойлаудағы белгі-рәміздік құралдарының ролі, ғылымның эмпирикалық негізі және теориялық аппараттар арақатынас, математикаландырудың ролі мен мәні және жалпы ғылыми білімді формаландыру.

Неопозитивистер  барлықтарына ортақ жалпы жағдайларды (интерсубъективтілік) хаттамалық тілде құрастыруға тырысты. Және сол тілдің орнына физиканы жатқызуға ұсыныс жасады. Олар ғылым мен философияны эмпирикалық білімнен теориялық білімдерді бөлетін айқын шекаралық сызықты өткізуге талаптанды. Және де білімді а) әлем туралы деректерді қамтитын синтетикалы-эмпирикалық, және ә) конвенсальдық табиғаты бар және әлем туралы мазмұнды деректері болмайтын аналитикалы-теориялық деп бөлді.

Логикалық позитивизм. Аналитикалық тұжырымдардан құралатын ғылымды логикалық позитивистер формалды деп атады және оларға логиканы, математиканы философияаны жатқызады. Барлық практикадағы тәжірибелік ғылымдар негізінде тұжырымдарды жинақтаудан түзеледі. Сонымен бірге эмпирикалық білімдерді жоғарырақ санады, олар гипотетикалы-дедуктивтік әдіс арқылы бір білімдерден, басқа білімдерді шығару жолымен тероиялық білімдердің тағдырын шешті. Сондықтан логикалық позитивистерде гипотетикалы-дедуктивтік әдіс схемасы негізінен мына тұрғыда болды: әлем құрылымы туралы алғашқы болжамдар болып физиканың зандарын шығарды. Содан соң бұл болжамдардан логиканың, математикалық теңдеулердің көмегімен, кейін эмпирикалық тексеруден табыла алынатын жеке салдар-нәтиже жасалынады.

Лингвистік позитивизм. ХХ ғасырдың ғылым философиясының атақты ойшылдары Л. Витгенштейн және К. Поппер позитивистік философияның «лингвистік позитивизм», немесе «неопозивитизм» деп атаоатын үшінші кезеңіне жатады.

Постпозитивизм. Постпозитивизм танымның идеалды моделін жасаудың орнына таным үдерісінің қоғамға және танушы адамға байланыстылығын көрсетіп ғылымның дамуының нақты тарихи деректерін пайдаланды. Постпозитивизмде ғылымдағы ауытқулықтарға және лажсыз жағдайларға, теориялардың бәсекелесіне еркеше назар аудара бастады. Осының салдары ретінде ғылыми зерттеулерде философиялық, мәдениеттілі – тарихи аясын еске алу талаптары көрінді.

3 Тақырып. Ғылыми  рационалдық.

3. Ғылыми рационалдық.  Өркениет пен мәдениеттегі ғылым  және философия.

Мәдениет жүйесіндегі  ғылым және философия. Философиялық ақиқат және әдістер. Философия мен  ғылым тарихының өзара байланысы. Философия және жеке ғылымдардың  арақатынастарының негізгі модельдері. Ғылымының жетістіктеріне философиялық тұрғыдан түсіну: негізгі позициялар, ғылымның проблемаларын талқылау, ғылымдағы  философияның функциялары (тарих ракурс). Философиялық концепциялардың ғылымдағы  дамуына әсер. Философиялық және ғылым, үлгілері. Философия мен ғылымның бірлігі неде? Дәстүрлілік және иехногендік  өркениеттер типтеріндегі ғылыммен мәдениет. Ғылымның дүниеге көзқарастық  қызметі. Ғылымның эвристикалық фнкциясы. Ғылымның  болжаушылық қызметі. Ғылымның практикалық қызметі. Ғылым және күделікті-практикалық сана. Ғылым  және дін. Ғылым және өнер. Ғылымның дүниені діни түсінікпен қабылдауына  тигізетін әсері. Ғылым мен діннің сұхбаты. Ғылымның әлеуметтік орны мен  дінге деге көзқарастың өзгеріске  ұшырауы. Ғылым және білім. Ғылымның көкжиектері. Ғылым және прасаттылық  Ғылымының құндылық дәрижесі. Ғылымдағы  тұлғалық. Ғылым тарихының әлеуметтік жақтары. Ғылымдағы әлеуметтіліктің  табиғаты проблема ретінде. Ғылыми идеялар  тарихындағы философия. Ғылымның шығармашылығындағы философияның рөлі. Ғылымның философиялық және методологиялық проблемалары зерттеудің өзіндік саласы ретінде (құбылыстың тарихы). ХХ ғ. ғылымның философиямен берік  байланысы. (А. Энштеин, Н. Борн, В. Гейзенберг, В.И. Вернадский, Қ.И. Сәтпаев және т.б.) Техника ғылымдарының өзіне тән  ерекшелігі және оның жаратылыстану, қоғамдық ғылымдар мен математикамен арақатынасы. Алғашқы техникалық ғылымдар қолданбалы жаратылыстану білім ретінде.

Мәдениет жүесіндегі ғылым және философия. Ешқандай да дамдық рух өрістері және соның ішінде философия өзіне әлем туралы арнайы ғылымдардағы барлық білімдерінің жиынтығын  жинап ала алмайтыны белгілі. Философияның болатын негізгі мәндерді (сенім, қондыру, принциптер) айқындау жатады. Осындай алғашқы мәндер мәдениеттің негізін құрайды. Оларға ақиқат туралы адамзат білімдерінің негізделетін ең жалпы деген үш алғышартын және ақырғы құндылықтары, адамдардың жүріс-тұрысының соңғы мақсатын айқындайтын талпыныстар жатады.

Дәстүрліклік  және техногендік өркениеттер типтеріндегі ғылым мен мәдениет. Ғылым тұйықталған, толық автономиялы, өзін өзі бағдарлайтын жүйе емес, оның ішіне және сыртқы мәдени жағдайлармен: эконмика, мораль, дін, өнер, құқық, саясатпен байланысты.

Ғылым және мәдениеттің өзара  іс-қарекеттерінің механизмін әсіресе  техногендік (батыстық) және дәстүрлілік (шығыс) өркениеттер үлгілеріне салыстыру  барысында өте айқын көруге болады.

Батыстық өркениет – бұл, өзінің бастауын ең алдымен аникалықтан  алып және Еуропда ХVII-XVII ғасырларда толық қалыптасып, кейіннен Солтүстік  Америкаға, Австралияға, Жапонияға  таралған техногендік өркениет. Дәл  осы өркениеттерге табиғат байлықтары мен күштерін меңгеруге ұмтылу тән: сыртқы әлем онда табиғитты жеңіп  алуы және әлемді өзгерту пафосындағы  адамдардың ғылыми-техникалық іс-қарекеттерінің арнасы ретінде қаралып, құбылыстарды тануда логикалы-математикалық тұрғы  басымдылық таннытты. Дәстүрлілік техногендік  өркениет Батыстық мәдениетте кәсібилік  және кез келген басқа да өрістерде  этикалық «жетістіктер» айқын ерекшеліктерімен сипатталады.

Ғылыми білімнің ерекшілігі. Ғылым практикалық қарикеттің заттарының өзгеру үдерісін (объектінің бастапқы күй-жағдайы) соған сәйкес өзгерген өнімдерді (ақырғы күй-жағдайдағы объекті) алдын ала білуді өзіннің ақырғы мақсаты етіп қояды. Бұл өзгерістер әрқашан мәнділік байланыстармен, объктілердің даму және өзгеру заңдарымен айқындалады. Қарекеттің өзі осы заңдармен әр уақытта сәйкестелініп отырғанда ғана табыстарға жетуі мүмкін. Сондықтан ғылымның негізгі мақсаты объктілердің өзгеру және даму заңдарын айқындау болып табылады.

Ғылымның әлеуметтік-мәдени ерекшелігі және инфражүйесі. Ғалыммен айналысу барсында ғылыми зерттеудің тарихи қалыптасқан құралдарын және осы құралдармен пайдалану әдістерін меңгеру үшін танушы субъектінің ерекше дайындығын талап етеді.

Ғылымның дүние  көзқарастық қызметі. Дүниеге көзқарас – әлемге деген көзқарас, күрделі, синтетикалы, жеке дара және қоғамдық сипаттағы интегралды білім. Дүниеге көзқарастың бөлігі ретінде білімді жатқызуға болады.

Ғылымның эвиристикалық  фукциясы. Ғылымның тағы бір өте маңызды функциясына эвристикалық (танымдылық) жатады. Ғалымның дәл осы функциясына әлемнің бар болуының заңдарын ашу, таным үдерісінің барлық жағын ашып көрсету мақсаты қойылады.

Ғылымның болжаушылық  қызметі  күн бұрын табиғи және әлеуметтік процестерді білу, болжамдау, қажеттілігінен және қабілетінен, көрінеді.

  Ғылымның практикалық қызметі. Ғалымның бұл қызметі оның материалды-өндірістік бағдар түрінде біздің дәуіріміздің сонау XVII ғ. пайда болды. Танымның мақсаты табиғат пен қоғамды қайта құру мақсатында және практикалық нәтижелікке жеткізу үшін білімдерді меңгеру болып табылады. Бүгінгі күнідері мұндай құндылықты бағдарлар онан ары дамуда.

Ғылым және экономика. «Экономика» терминінің өзі мыналарды қосады: а) елдегі, дүниежүзілік бірлестіктің, халық шаруашылығын, (бұл жағдайда ғылым – өндіріс байланысы туралы); б) халық шаруашылығын және экономикалық қатынастарды зеттейтін ғылымдардың саласы (бұл жағдайда: «экономика ғылымы – басқа ғылымдар» байланысы туралы). 

Ғылым мен биліктің арасында аралық шекара бар ма немесе билікпен олар бөлінбейтін біртұтастықта ма. Тап осы мәселені қарастыруда талдаудың екі векторы бар: а) ғылымның саясатқа (билікке) ықпалы; б) саясаттың ғылымға ықпал.

Ғылым және дін. Ғылым және дін әр түрлі жағдайларда, пайдаболып және әр түрлі мақсаттар атқаруға арналған (ғылым ақиқатқа деген адамдардың табиғи қажеттілігін қанағаттандырады, дін - сенушілік), одан арғы бірге болуларын бірде ынтымақтастық түрінде, бірде өшпенді қарама-қарсы күрес түрінде жалғастырды. Діннің алғашқы бар болуы кездеріндегі ғылыми білім оның мифтік түріне араласып кеткен болатын.

Ғылым және өнер. Ғылым мен өнердің арасындағы пікірсайыстар өзінің бастауын сонау аникалық уақыттардан алады, Платон: философия (ғылым) және поэзия (өнер) «баяғыдан бастап жікшілдікте» болуда, деп көрсеткен.

Ғылым және күнделікті-практикалық  сана. Ғылыми, көркемдік-әдеби, философиялық санамен қатар күнделікті-практикалық сана таным да бар.

Философия және ғылым. Философия ғылыммен бірге пайда болып өзінің бүкіл тарихында онымен ұқсастығын сақтап келді.

Философия және ғылым, негізгі үлгілері. Философия ғылым ба, әлде рухани қызметтінің өз алдына дербес саласы ма? – деген мәселе философияда ең алдымен философияны ғылымға жақындастыратын жақтары қандай екендігін анықтауға әкеледі. Ғылым сияқты философия да өз қазидаларын әртекті дерктермен, логикалық уәждермен, дәлелдермен негіздеуге ұмтылады.

Философия мен  ғылымның бірлігі. Ғылым сияқты философия да, қоғамдық сананың бір түрі болып келеді. Олар әлемді танудың рационалды тәсілін қолданады, ондағ теориялық игерудің жалпы принциптері және нормаларын сақтауға тырысады.

Философиялық  релятивизм. Ақиқат тану үдерісі философияны және ғылымды жақындатады және туыстастырады. Бірақ ғылыми білім өзінің логикалығымен, аксиомалығымен  (грек. аxioma – қабылданған жай; даусыз, ақиқаттарға дәлелдер талап етпейтін), қарама-қайшылықсыздығымен ерекшеленеді.

Философиялық  ақиқат және әдістер. Адам санасының мазмұнын қарастырумен қатар, философия санада бейнеленетін ақиқат туралы қорытынды жасауға мүмкіндігі бар. Алайда адам санасы – айна емес, ондай ақиқат жәй ғана бейнеленіп қоймайды, сонымен қатар, оларға деген адамдық қатынастар қалыптасады.

Тақырып 3-4. Ғылым  дамуының қазіргі кезеңінің ерекшеліктері.

Ғылымның пайда  болуы проблемасы. Ғылымның тууы, практикалық  және танымдық іс-қызметтің тәжіребиесінің жиынтығын мен білімнің ерекше түрінің  қалыптасуы ретінде. Ғылым мен ғылым  тарихының теориялық модельдерінің  өзарақатынастары. Ғылым мен миф. Ғылым мен технология. Ежелгі мәдениет адамдарының дүниетанымдарының  ерекшеліктері және алғығылым. Месопотамидың, Египеттің, Қытайдың және Үндінің мәдениеттері: өркениет бағдарлары, дамудың технологиялық  жоспары, медициналық, астрономиялық, математикалық білімдердің практикалық  мақсаттары мен қолданбалы сипаты.

Ежелгі Грецияда ғылымының отаны Шығыс мифтері  мен білімдерінің ежелгі шығыс өркениетінің грек мәдениеттіне философиясын және жаңа  пайда болған ғылымына әсері.Антикалық  логика және антикалық математика: тарихи мәдени және ғылыми  маңызы. Орта ғасырдағы Европадағы ғылыми таным.Логиканың  ойлаудың логикалық нормаларының дамуы  және ортағасырдағы ғылымды ұйымдастыру. (У.Оккам, Ансельм Кентербеийский,Фома Аквинский) Телогия және ғылымның позициясының өзгеруі.Алхимия , астрология магия  табиғат обьектілерінің қабылдаудың  ерекшеліктері.

Шығыс ортағасыр  ғылымы:Ортагғасыр дәуіріндегі Орталық  дәуіріндегі Орталық азия таяу және Орталық Шығыс мәдениеттеріндегі  ғылыми танымның дамуының себептері  мен шарттары.Математикалық білімнің алгебраның медицинаның логиканың  және басқа ғылымдардың дамуы  әл-Хорезхми,әл-Фараби,Ибн-сина,әл-Кинди  т.б.

Жаңаеуропалық ғылымның қалыптасуының алғытарихы Экспериментальдық  тәжирбелік әдіс пен табиғатты математикалық  бейнелеудің пайда болуының алғышарттары  Г.Галилей,Ф.Бекон,Р.Декарт. Экспериментальдық  ғылымның пайда болуының әлеуметтік –мәдени алғышарттарны :ғылымның әлеуметтілігі ,ғылымының институциялизациялануы. Жаратылыстанудың қалыптасуының ерекшеліктері ;Жаңа Замандағы жаратылыстанудың ролі.Ғылыми ойдың философия әсері Декарт Лейбниц кант.XX-*XXIғ.ғ ғылымның маңызды  мәселері .Клондау технологиясының  мәселері.

Ғылымының пайда  болуы.Ғылымының білімнің алғықы таралуы  ежелгі Египет абыздарынан басталады. Олар қасиетті жазуды оқып адамдарға  әсер ете алады.Шумер және ежелгі Мессопотами өркениетінің дүниені  түсінудегі ойлау тәсілінің ерекшелігі Еуропалықтардан өзгеше еді.Оларда әлемді рационалдыв түрде зерттеудің теориялық шешімдері болмады,құбылыстар көпшілік жағдайда өмірімен байланыстырылып  ұқсастықтар негізінде танылды.Жалпы  ғылыми білімнің оның тәсілдерінің қалыптасуы, ежелгі Грекиядағы мәдени төңкеріспен  байланысты яғни дәстүрлі қоғамнан ,дәстүрлі емес қоғамға өтумен байланысты.