Мемлекеттің пайда болууы

             Кіріспе

    "Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тұрғысынан келгенде қоғамдық ғылымдардың маңызын ешбір жағдайда да төмендетуге болмайды", - деді Президент Н.Ә.Назарбаев. "Адамтанудың" басқада салалрын қоса алғанда әлеуметтік ғылымдар қоғамдық прблемалардың дәл диагнозын беріп қана қоймай, сондай-ақ әлеуметтік жұмылудың тиімді рецептін де ұсынады. Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың, олардың ішінде философияның бәсекеге барынша қабілетті елу ел қатарына кірудегі орны мен маңызы айтарлықтай. 

    Тіршілік иесі ретінде Адам  екі әсердің жемісі. Біріншіден, әр адам биологиялық дамудың жемісі, екнішіден әрбір адам түрлі қоғамда әртүрлі таптың туындысы болып қалыптасады. Сондықтан ол сол таптың да жемісі. Осы екі әсердің сан қилы болып қиылысуынан адамның өзіне тән сипаты құралады. Жек адамның бүкіл болмысындағы қасиеттердің пайда болуы оның ата-бабаларында болған қасиеттермен байланысты. Тегіне тарту процесінде адамға ата-анасынан кейбір қасиеттер жиынтық түрде дариды. Мысалы, бір мінезі әкесіне, бір мінез шешесіне, ал түрі бірнеше буын бұрын өткен әжесіне кейде тіпті арғы тегіндегі бір туысқанына тартуы мүмкін.

    "Адам  қоғамы – айуандар қоғамның  шарықтаған, жетілген түрі" дейді  ғалымдар. Олай болса, біз өзімізді  толайым түсіну үшін айуандар  тірлігіне үңілуге арланбауымыз керек. Тегіне тарту заңдылығы үгіт-насихатты, тәрбиені тыңдамайды, пішіні әсерліленіп бейімделгенімен, мазмұны өзгермейді. Қаншама жібітіп, сулап, дымдап жайып қойсаң да "көн қатса қалпына барады". Бұл заңдылық тектік қордағы информациялық материалды бұзғанда ғана өзгереді.

      Адамзат қоғамына жағымды және  жағымсыз деген екі ұғымды  теологиялық, яғни діни "адал" және "арам" деген екі ұғым  сөзбен бейнелесек, құдайсыздар  үшін бұл ұғымдар әншейін бос  сөз. Адал мен арамның қарама-қайшылығы мәңгі толастамайтын өзара күресі, итжығыс тірлігі және бұл екі ұғымның өмірде жеке дара бола алмайтын мәңгі ажырамас бірлігі – генетикалық тамыры бар, бүкіл философиялық болмыстың алтын діңгегі. Адалдық іздеген жеріңізден арамдықты да табасыз. Бұлар бөлек жүрмейді. Бұл – философиялық заңдылық.

   Француз  философы Огюст Конт эгоизмге  кереғар ұғым ретінде альтруизм  деген сөзді енгізген екен. Эгоизм  әркімнің өз "мені" үшін қарақан  басының қамы үшін халық мүддесінен  гөрі жеке бас пайдасын күйттеп  тіршілік ету екен. Ал альтруизм керісінше, әр адамның өз тіршілік әрекеттерін өзгелерге жақсылық жасау үшін бағыштап өмір сүру екен. Кейбір ғалымдардың пікірінше бүкіл адамзаттың генетикалық түп тамырында альтруизмнің ерекше гені міндетті түрде болады екен. Яғни, әр адам табиғатынан альтуист болып туады деген сөз. Олай болса бәріміз де альтруистпіз. Бұл – біздің бір қырымыз. Ал екіншкі жағынан қарап көрелік. Бүкіл тіршіліктің құрып кетпей жалғаса беруін ұстап тұрған екі құдіретті биологиялық заңдылық бар. Олар – инстинкт заңы. Біріншісі өзін-өзі қорғап аман қалу инстинкті. Егер бұл инстинкт болмаса жеке бас тіршілік ете алмас еді, өзгеге жем болар еді. Екншісі – ұрпақ жалғастыру инстинкті. Егер бұл инстинкт болмаса жалпы тіршілік құрып кетер еді. Табиғаттың бұл екі заңы ешкімнің ырқына бағынбайтын құбылыс. Сонымен әр адам еріксіз түрде өзінің қарақан басын қорғап, аман қалу үшін қорек іздеп, ұрпағына даритын қасиеті арқылы жалғасу үшін қолынан келген бар айла-әрекетін жасап бағады. Осы тұрғыдан алғанда, біз бәріміз эгоистпіз. Альтруизмді адалдық  деп, эгоизмді арамдық деуге қақымыз жоқ.

                                      ІІ. Негізгі бөлім 

              1.Философия тарихындағы адам философиясы

   Философия тарихында адам мәселесіне соқпаған, оның рухани және материалдық болмысының түрлі қырларын ой елегінен өткізбеген ойшылды, философты, тұтас философиялық ағымдар мен мектептерді табу өте қиын болар еді. Адамзаттың дүниені, айнала ортаны танып-білуінің түп қызығы адам екенін бүкіл тарих дәлелдеп келеді. Көне Қытай философы Лао Цзы:"Басқаларды білетін адам – ақылды, өзін танып білген адам- данышпан", - депті. Ертедегі грек ойшылы Протагордың: "Барлық заттың өлшемі - адам" деген қанатты сөзі кең тараған. Гректің тағы бір атақты ойшылы Фалестен:"Дүниедегі ең оңай нәрсе не?"- деп сұрағанда : "Басқаға ақыл айту", ал "Ең қиын нәрсе не?" – дегенде "Өзіңді танып білу" деп жауап беруі де осыны білдіреді.

   Сөйтіп, адам проблемасы философиялық  іліммен құрдас десе де болады. Яғни философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой-толғауларынан туғаны белгілі. Бір нәрсенің сырын ашып, білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінін түсініп, соны іштей де болса мойындауы қажет. Мысалы, ағаш отқа жанады, ал тас жанбайды. Мұның себебін білмейтіндігін адам өзі түсінеді, онда бұған таңдану сезімі пайда болады, ойланады, білуге ынта туады. Атақты философтар Платон мен Аристотель философиялық ойлардың психологиялық негізі адамның өзі түсінбейтін, түсіндіре алмайтын құбылыстарға ең алғаш таңдану, таңырқау сезімдерінде жатыр деп болжам жасады.

    Біздің  білуімізше , философияның мәселсі  - бұл сананың, рухтың, табиғатқа,  материяға, субъективтің ішкі  дүниесінің объективтікке қатынасы. Бұдан шығатын қорытынды: адамның сана-сезімі мен ақыл-ойының, тілі мен дүниетанымының және оны өзгерту қабілетінің өзін қоршаған ортаға қатысы қандай, табиғат пен қоғамның адамға, оның ішкі рухани дүниесіне тигізетін әсері қандай –осының бәрі философияның ең түбірлі және түбегейлі мәселелері болып табылады.

    Материяны,  табиғатты – алғашқы, сананы  олардың туындысы, бейнесі болғандықтан  соңғы деп қарастыратын материалистер үшін де, рух пен сананы – алғашқы, материя мен табиғат бұлардың сыртында өмір сүре алмайды, сондықтан да олар соңғы деп қарайтын идеалистер үшін де адамның проблемасынсыз философия жоқ. Бұл философиялардың екеуінің түсініктері мен көзқарастары басқаша, қарама-қарсы болғанымен, қарастыратын, зерттейтін негізі біреу ғана. Ол адамға тән қасиеттердің сыртқы дүниеге және сол сыртқы дүниенің бұл қасиеттерге қатынасы.

     Этикалық білім ретінде дүниеге  келген Үндістанның буддизм философиясы  өзінің алдына адамды қиналу  азабынан құтқаруды мақсат етіп  қойды. Егер бұған дейінгі брахмнизм  деп аталатын діни-философиялық ілім адамның азап шегуін бұрынғы күнәсі үшін тартатын жазасы, одан құтылудың жалғаз жолы – құдайға құлшылық етіп, табына беру деп білсе, буддизм, керісінше, өмірдің өзі тек азап "шнгуден тұрады, бұл дүниеде одан адамды азат ету құдайлардың қолынан келмейді, азаптан құтылудың бір ғана жолы бар, ол адамныңөзіне бйланысты: сансардан кету, безіну деп санады. Мұның мәні бұл дүниенің өткіншілігін сезіну, сол арқылы өмірге құмарлықтан арылу, тіршіліктің қамын естен шығару, күнделікті өмірге керек игіліктердің маңызы төмендете келіп жоққа шығару; адам өзінің жан-дүгиесін, қуаныш-күйініш, қынжылыс, қызғаныш, уайым-қайғы сияқты сезімдердің бәрінен біржолата тазартып, айналада болып жатқан істер мен құбылыстарға түңіліспен, немқұрайды, бейтарап қарайтын күйге жету. Бұл жайды буддизм нирвана деп атайды. "Нирвана" өшу , сему деген мағынада айтылады. Оған жеткен адам – азап, қасіреттен ше рахатқа мәңгілік бөленген, о дүние мен бұ дүниенің айырмашылығын сезіп-аңғару шегінен алысқа кеткен адам. Адамды азаптанқұтқарудың мұндай жолы мүмкін бе, мүмкін емес пе, дұрыс па, әлде дұрыс теріс пе – мәселе бұл жерде осылайша қойылып отырған жоқ, тек буддизм философиясының адам проблемасын ең жоғары биікке көтеріп, өзін түгелдей соған арнағаны жайында болып отыр.

     Платон философиясының өте маңызды бөлімі – адамның арманынан шығатын " Мемдекет" туралы ілім. Дүниедегі бірден- бір әділетті мемлекет қандай болуы керек – философ осыны кескіндеп, бейнелеп беруді өзіне мақсат етіп қойған. Мұндай мінсіз мемлекетті ең ақылды, білімді адам, яғни, Платонның ойлуынша, философ басқаруға тиіс. Ондағы азаматтар үш топқа бөлінеді: қарапайым еңбек адамдары, күзетшілер және басқарушылыр. Негізінен мемлекет басына келетіндер соңғылардың ішінен шығады. Бірақ алғашқылардың арасында ерекше қабілетімен көзге түскен бірлі жарым жастардың көтерілуі мүмкін леп біледі Платон. Әдіолдік принципі үстем, мінсіө мемлекет жасаудың басты шарты етіп Платон адмға сол мақстақа лайықты білім, тәрбие беру мәселесін қояды. Оқу, тәрбиенің міндеті – адамдарды ізгі ниетті, ержүрек таза, өнерлі азаматтарға айналдыру. Мемлекет басқарушы тап болып есептелетін күзетшілер кішкентай жабайы үйлерде ғана тұрады, жалпыға ортақ асханалардан қарапайым тамақ ішеді, өмірге ең бір қажет заттар болмаса, жеке меншік болмайды. Олардың алтын, күміс тәрізді асыл бұйым жинауына тыйым салынады. Бақытты болу байлықта емес. Мінсіз мемлекеттің мақсаты бір ғана күзетшілер табын емес, барлық азаматтарды бақытты ету деп түсіндіреді Платон.

     Адам проблемаларына Аристотель  де ерекше көңіл бөлген. Әсіресе ол философиясының  "Этика" бөлімінде түгелдей сол проблемаларды қарастырып, оларға тиісті талдау жасады. Аристотельдің айтуынша, мемлекет басындағы заң шығарушының міндеті – азаматтарды жақсы қылықтарға, ізгі ниеттілікке үйретіп, оларды тек игілікті істерден ғана ләззат алатындай дәрежеге жеткізу. Оның "алтын аралық" деп аталатын моральдық доктринасы адамның жан-дүниесінің сырын ашуға бағытталған. Жоғары мінез-құлық қасиеттерінің әрқайсысы біріне-бірі қарсы екі түрлі ұшқары қылықтың аралығы болып табылады. Бұлардың екеуі де теріс қылықтар. Мысалы: батылдық – қорқақтық пен басбұзарлықтың аралығы, сыпайылық – ұялшақтық пен ұятсыздықтың, мырзалық – сараңдық пен дүние шашушылықтың аралығы, т.б. Аристотельдің ұғымы бойынша, ең жақсы адам – ұлылық дәрежесіне жеткен кең пейілді, қайырымды адам ол өзін мақтағанды, басқа біреулерді жамандағанды сүймейді, өзінің күштілігін әлсіздердің арасында көрсетпеуге тырысады. Жауға ашық жау, досқа ашық дос болғысы келеді. Оның көңілі пайдалыға емес, тамашаға, сұлулыққа ғана ауады. Қайырымды, ақ пейілді кісінің жүрісі жайлы, даусы төмен, сөзі мазмұнды болуға тиіс.    

    Адамның  ақыл-ой құдіретінен туатын іскерлік, белсенділік қабілеттеріне ХVІІ ғасырдағы француз ағартушылары мен материалистерінің философиялық ілімінде де ерекше көңіл бөлінеді. Бұл дәстүр белгілі бір мағынада француздардан ХІХ ғасырдағы неміс философиясына ауысты.

    Канттың  адам проблемасына арналған негізгі  принципі – әрбір жеке адамды  өз алдына мақсатты нысана  ретінде қарау қажеттігі. Бұл оның адам мүддесі жөніндегі ілімінің басты мәселесі болды. Адамға деген жүрек жылылығын ол теорияға сүйнеген салқын ақылдың бұйрықтарына қарсы отырды. Адам бостандығын, еріктілігін Канттың қалай қолданғанын оның:"Адамның барлық іс-қимылының басқа біреудің еркіне бағыныштылығынан асқан сорақы сұмдықтың болуы мүмкін емес", - деген бір ауыз сөзінен толық аңғаруға болады.

   Классикалық  неміс философиясына келетін  болсақ, ол адамды мәдениет дүниесіне қатысушы, рухани қызметтің іске асырушысы, жалпы дүниелік сананың, рухтың, ой-парасаттың иесі деп қарастырды.

2. Адам тіршілігінің  табиғи-биологиялық алғышарты. Адамның әлеуметтік мәні

     Сонымен, ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттердің негізі, өлшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.

    Бұл  арада адамның қоғамда алатын  орны мен рөлінің сипаттамасын  айтып отырмыз. Ал адам дегеніміз  өзі кім? Күнделікті өмір көзімен  қарағанда мұндай оңай сұрақ жоқ тәрізді. Әркімнің әкесі де, әйелі де, баласы да, өзі де – адам, айнала жүргендердің бәрі – адам.

    "Адам деген кім?" деп сұрақ қойып, басты ауыртудың қажеті қанша, мұнда тұрған не қиындық бар?- деген сұрақтың ойға оралуы да мүмкін. Дегенмен, бұл сұраққа тереңірек үңіліп, адам ерекшелігінің табиғатын ғылыми тұрғыдан анықтауға тырыссақ, бірден-ақ үлкен қиындыққа кездесеміз. Тарихшы-антрополог пен психологтың адамға беретін анықтамасы екі түолі болуы мүмкін, биолог пен дәрігердің түсініктері бір-біріне ұқсамауы ықтимал. Өйткені бұлардың әрқайсысы күрделі және біртұтас адам тұлғасының бір ғана қырын зерттейді және адамға негізінен өз замандасы тұрғысынан қарайды. Ондай сыңаржақтыкөзқарас көп қырлы тұтас тұлғаның өзекті мәнін толық аша алмайды. Тіпті бұл жекелеген ғылымдарға тән ұғымдардың жай қисындысы да адамның тұтас бейнесін бере қоймайды. Бұл иіндетті орындауға қабілеті жететін бір ғана білім саласы бар, ол-философия. Дүниені, оның құрамына кіретін бөлімдерін философия жекелеп,  бөлшектеп емес, тұтас күйінде қарастыруға, сол әдіспен олардың бәрін қамтитын жалпы заңдылықтарды ашуға тырысады. Сол сияқты адамның да әр түрлі құрамдас жақтары мен қырларын жеке-жеке зерттеумен шұғылданбайды, ең маңыздысы адамды адам ететін сапалық қасиеттердің жалпылама байланыстарын, тұтастығын қарастыру арқылы оның ерекше қоғамдық мәнін ашуды мақсат етеді.

    Философия  тарихында берілген анықтамлар  көп. Аристотельдің анықтамасы  бойынша, адам – қоғамдық хайуан. Басқа хайуандардан адамның айырмашылығы  – ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Орта ғасырдағы католицизмнің діншіл философы Фома Аквинский адамды дене мен жанның бірлігі, хайуан мен періштенің аралығындағы нәрсе деп санаған. Жан оның ұғымында мәңгілік өлмейтін жақсылық сәулесі болса, дене – ынтымақтастық аренасы, жанның ұясы. Сондықтан адамдар өмір бойы сайтандар тұзағынан босануға және құдайдың жарық дүниесіне шығуға ұмтылады.

     Философиялық антропологияның материалистік  концепциясын ұсынған Фейербахтың  айтуынша, жеке-дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. "Менің" болуымның міндетті шарты - "сенің" болуың, басқалардың болуы. Басқаша, айтқанда, адамды жан-жануарлардан әлдеқайда жоғары қоятын қасиеттері оның тек қоғам ішінде өмір сүруінің нәтижесі. Себебі қоғамдық болмыс тәрбиесін бойына сіңіріп үлгермеген жас баланың тәуелсіз жеке өмір сүруге ешбір қабілеті болмайды. Бұл жағынан, ол жануарлардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық, көмегінсіз ол адам болып өсіп, жетіле алмайды. Кездейсоқ бір себептерден кішкентай балаларды жыртқыш аңдардың алып кетіп, жылдар бойы өз ортасында тірі сақтаған фактілерін тарих жақсы біледі. Отыздан астам мәлім болған жағдайлардың бәрінде  де балалар адам қалпынан айырылып шыққан. Төрт аяқтап еңбектеп жүгіріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа ешбір қабілет қалмаған. Кейңн олардың қолға түскендерін адам бейнесіне келтіріп, сөйлеуді, екі аяқпен тік жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі ғалымдардың әрекеттері нәтиже бермеген. Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын – тек қоғамдық орта. Ол үшін кім де болса туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуге тиіс.