Антика дәуіріндегі Платон философиясы

Платон  метафизикалық гнесологиялық этикалық мәселерді әлеуметтік саяси мәселелермен байланыстыра білген. Ол оның Саясаткер Мемлекет  Заңдар  деген еңбектерінде көрсетілген.  Ойшыл  қоғамның  пайда болуын  терең қараған.  Егер  жануарлар өзіне керектінің бәрін тағы табиғатта  дайын  күйінде тауып алса, адамдар  жеке  жеке  өзіне керек қажеттіліктердің көбі еңбек процесінде жасалады, даяр түрінде табиғатта жоқ.сондықтан адамдар қоғам болып өмір сүреді.  Біреуі жер жыртады, екіншісі    бала оқытады, үшіншісі  үй салады  т.с.с.

Жалпы алғанда, Платон  қоғамдағы  адамдарды бірнеше әлеуметтік топтарға бөледі. Төменгі топтарға шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер  т.с.с. тұрады.  Олар қоғамның материалдық қажеттіліктерін   қамтамасыз етеді.               Адам ішкі  және сыртқы жаулардан қорғау  керек,  ол үшін полиске жауынгерлер керек.                                                                                         Мемлекетті басқару өнері өте қиын. Оны әділіттіліктің, ізгіліктің негізінде жүргізу керек. Ал оған даналық керек. Оны жүргізе алатын философтар. Біз философтар, осы уақытқа дейін Платонға өзіміздің  алғысымысты айтамыз. Бірақ философтар елді басқара алмайды; ол үшін олар көп моральдық адамгершілік қасиеттерінен арылуы керек, өйткені саясатта ашық шындық талаптарының оқтын оқтын моральдық нормалар беретін талаптар кеңістігінен шығып кетуіне  әкеледі.

Платонның диалектикасы

Платонның диалектикасы таным  процесін де қамтып кетеді. Айталық, оның ойынша, өрлеу әдісі бар. Ол әдіс бойынша, таным әуелі қарапайым  гипотезалардан, болжамдардан басталып, идеяға дейін, яғни белгілі бір бастамаға  дейін жету керек. ал екіншіден, осы  бастамадан, түрлерден төмен қарай  өту процесі орын алады. Міне, біз  байқап отырғандай алғашқы әдіс (идеяға қарай өрлеу әдісі) – біріктіру, яғни көптеген бытырап бөлек жатқан заттардың басын қосу, солардың бәрін  бір негізге жинақтау. Екінші әдіс (идеядан төмен қарай түсу әдісі) – оларды бөлу деп аталады.

Осы айтылып отырғандардан  болашақтағы индукциялық және дедукциялық, анализ бен синтез әдістері көз алдымызға  елестейді.

Бірақ, Платонның диалектикасы шын мәнісінде әдіс туралы ілім емес. Ол сондай-ақ, таным туралы ілімге де жатпайды. Ендеше, оны логика деп  айтуға да болмайды. Сонда ол не? Егер ол әдіс, таным, логика болмаса, бұл  диалектика нені зерттейді?

Платонның диалектикасы онтологиялық диалектика, яғни ол заттар мен процестердің, сезімдік дүниенің онтологиясын зерттейді. Платонның диалектикасы түсінікті  болуы үшін мынандай мәселелерді  қаралық. Оның ойынша, кім дүниені  таныса, сол іс-қимылмен әрекет етеді. Яғни танылған нәрсе қимылға ұшырады  деген сөз. Ал әрбір қимыл өзгеріс  әкеледі. Әрбір өзгеріс қозғалыс тудырады. Бұл ой қазіргі біздің табиғатты асыра дәріптеп, диалектиканы мойындамай жүрген онтологиялық көзқарастағы кейбір философтарымыздың идеяларымен  сәйкес келетін сияқты.

Бірақ, Платонның осы саяси-әлеуметтік ой-пікрлерінде де жанды, идеяны асыра  дәріптеген, кейде діни мистикаға  ұқсас көзқарастардың кең орын алғанын  ұмытпағанымыз жөн. Осы мистикалық ұлы ойшылдың пікірлерін жете түсінуге бөгет жасап келмедй ме? Ол да болуы мүмкін. Платонның саяси-әлеуметтік көзқарасының оның объективті ойларымен тығыз байланыстылығы өзінен өзі-ақ көрініп тұр. Дегенмен, осы ойлардың ішінде адам мен оны қоршаған орта – мемлекет, қоғам туралы бағалы тұжырымдары да аз емес.

Сондықтан біз адам туралы мәселе көтеріп, оны жете түсінуге ниет білдірген көне грек философы –  Платонның саяси-әлеуметтік көзқарасына  біраз талдау жасағанды жөн көрдік.

Алдымен Платонның мемлекет жөніндегі ойларының аса көңіл  аударарлық құнды екенін атап өткеніміз  дұрыс. Ол мемлекеттердің жетілген, идеалды  және жетілмеген формаларын анықтауға  ұмтылады.

Дегенмен, Платон мемлекеттің  бір формасына ғана ерекше назар  аударды. Оның ойынша, адам баласының  алтын дәуірі артта қалған. Сондықтан  да өзі өмір сүріп отырған заман  оның сынына ұшырады.

Шынында да, көне грек дәуіріндегі  адамдардың ұғымы бойынша уақыт  кері жүріп отыратындықтан, Платон адамзаттың тарихының дамуын болашақтан күтпей, өткенге көп көз салады. Осыған байланысты, оның ойынша, қазіргі  мемлекеттік құрылысқа өткен  заман, әсіресе, мифке, аңызға айналған Хронос басқарған қоғам адамдардың бірге өмір сүрген формасының ең жоғары түрі болып саналады. Ол уақытта  құдайлардың өздері құдіретті бақташылар сияқты жекеленген аймақтарды басқарып отырған. Ал қоғамда өмір сүруге қажеттілердің  барлығы жеткілікті болғандықтан ешбір  соғысқа, жаугершілік пен өзара  жауласушылыққа себеп жоқ еді. Сол  кездегі адамдар тікелей жердің өз перзенті болғандықтан, оларға үй мен  тұрмыс бұйымдарының қажеттігі болмады. Сондықтан олардың бос уақыты мол еді. Адамдар осыған байланысты, көбінесе, философиямен айналысты. Сол  кездегі адамдар табиғатпен аса  жақсы қатынаста болып, оның ауыр зардабына ұшырамады.

Платон осы өзі идеалды  деп есептеген Хроностың басқаруындағы  аңызға айналған қоғамдық құрылысты  неге өз заманына, яғни құлдық демократиялық  дәуірге ұсынбаған деген ой да туады. Платонның өзі-ақ көне замандағы  мифке, аңызға сүйенген Хронос патшалығы  үлгісінің ең жақсы қоғамдық құрылыс  ретінде өз заманына ұсынуға келмейтін  жоба екендігін даналықпен көре білген. Себебі, ең алды мен, адам мен табиғат  арасындағы үйлесімсіздік бұл кезде  өрши түсті; адамдардың, халықтардың  арасында өзара қырқысқан майдан басталды. Сонымен бірге, осы құлдық қоғамның өзінде-ақ шаруашылық қажеттерінің тапшылығына, жанұялық қатынастардың  бүлінуіне байланысты шиеленіскен  қайшылықтар өз шегіне жеткен еді. Платон өзі идеалды, «алтын дәуір» деп отырған замандағы үлгіге қарама-қарсы қоғамдық құрылымның теріс кейпін көрсетіп, оны талдап берді. Ол теріс типті қоғамдық құрылыстағы адамдардың мінез-құлқы мен іс-қимылының негізгі қозғаушы күші – олардың материалдық қажеттілігін өтеуге бағытталған күнделікті күйбең тіршілігінде екенін айқындады. Өзінің «Мемлекет» деген сұхбатының 4-кітабында Платон: «Қандай ғана болмасын мемлекеттің өз ішінде бір-бірімен жалғасқан екі мемлекеті бар: бірі – кедейлердің мемлекеті, екіншісі - байлардікі», - деп атап көрсетті.

Міне, Платонның өзі сол  замандағы мемлекеттің ішкі жағынан  алғанда, бір-бірімен жауласқан, екі әлеуметтік жіктің қарама-қарсылықтарынан тұратынын көрсетіп берген.

Платон әрбір категорияның, ұғымның мәні мен көрінуін бір-бірінен  айыра қарайда. Айталық, әдеміліктің  процесс ретінде мәні мен оның көрінісінің бір-бірінен үлкен  айырмашылығы бар. Платон «Үлкен Гиппий»  деген сұхбатында осы мәселеге ерекше назар аударады. Бұл сұхбатта Сократ (оның көзқарасы, әрине, Платонның ойы  ғой) софист Гиппиймен айтысып қалады. Сократ әуелі «кім көп ақша тапса  – сол данышпан» деп софистерді кекетіп алып «әдемілік» дегеніміз  не?» деп сұрақ қояды. Гиппий түсінбей қалып, «әдемілік дегеніміз әдемі  зат» деп жауап береді. Сократ өзінің ойын софиске былай деп ұғындырады: «Не әдемі деп сұрақ қойып  отырғанымыз жоқ, әдемілік дегеніміз  не?». Бұған Гиппий бірден: «Әдемі –  ол мына әдемі қыз» деп жауап береді. Әуелгі кезде Сократ онымен келісе кеткен ыңғай білдіреді. «Иә, бұл  қыз әдемі» дейді. Одан соң: «Егер  сен нені әдемі десең, сол әдемі  бола кете ме?» деп тағы да сұрақ  қояды.

Бұл жерде Сократ (Платон) софистің субъективтік көзқарасын сынап  отыр. Шынында да, мынау әдемі  екен деген нәрселердің бәрі әдемі  бола бере ме? Егер олай болса, онда әркімнің өзіне ғана тән әдемілік туралы талғамы  болғаны ғой. Талғам жөнінде пікір  әртүрлі. Бұл жерде данышпан қазақ  айтқандай ғой «Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу» деп. Ал мына көзқарас бойынша талғам туралы айтысты қоя  салуға болады. Егер олай болса, субъектиатік, сыңаржақ көзқарастағы софистер дұрыс  ойлап, шындықты ашқан болып шығады.

Айтыстың негізі басқада. Сократ осы айтыста «әдемілік  өзінен өзі ғана өмір сүре ме, егер солай  болса, жаңағы қыз не себептен әдемі?»  деп сұрақ қояды. Ал софист Гиппий болса, «әдемі болғандықтан әдемі» деп  қыздың әдемілігін қарсыласының алдына тарта береді. Сол мысалға қайта-қайта  оралады. Сондықтан Сократ сырт қарағанда  софист Гиппийдің пікірін қолдаған болып, «әдемі бие де әдемі, әдемі құнан да әдемі» деп, пікірін әрі қарай жалғастырады. Мұндай ойға амал жоқ софист Гиппий де келіседі. Ендігі жерде осылардың барлығын салыстыра келіп, Сократ әдемілік жөнінде көне грек философы Гераклиттің идеясын қайталап: «маймылдардың ішінде де ең әдемісі болған. Бірақ, олар адам мен салыстырғанда, өте ұсқынсыз емес пе?» деп Гиппийді тағы да өз ойына көндіреді. Сөйтіп, әдемі деген құнан қызға қарағанда ұсқынсыз, әдемі деген қыз құдаймен салыстырғанда көріксіз болып шығады. Сонымен бір-бірімен салыстыра келіп, барлық заттар әрі көректі, әрі әдемі, әрі көріксіз, әрі ұсқынсыз екені анықиалады. Сонымен әдемілік сезімдік заттар дүниесіне тұрақты түрде тә н емес екен. Өйткені, ондағы әдемілік үнемі өзгеріп, дамып, қалыптасып қана отырады. олай болса, әдемілік заттардан, дүниеден тыс өз алдына бөлек, мәңгі өмір сүретін идеялардан, түрлерден келіп шығады екен. Осы ойда Сократ (Платон) былай деп тұжырымдайды: әдемілік – ыңғайлы, ізгілік жасауға қабілетті процесс. әдемілік – пайдалы нәрсе. Ендеше, әдемілік – ізгіліктің себебі. Сөйтіп, Платон әдемілікті мәнге қарай жақындата түседі. Бұл сұхбаттың ерекшелігі сонда, сайып келгенде, айтысқа қатысып отырған. Сократ та, Гиппий де әдемілікті әлі толық анықтамайды, бірақ оны түсінуге, оның мәнін ашуға жақындап келеді. Дегенмен мынандай сұраққа да жауап қажет: Платонның әдемілікті ізгілікпен және ізгіліктің себебімен ұштастыруын қалай түсінесіз?

Платон бұл жерде жекелеген  заттарда, процестерде, адамда әдемілік ұғымның болмайтынын, ал бола қалса  ол үнемі өзгеріске ұшырап отыратындығын  көрсетіп берді. Сондықтан Платон жекелеген  заттардағы әдемілік негізгі мәнінде  емес екендігін талдап шықты. өзінің негізгі идеясына сүйене отырып, Платон әдемілікті адамның іс-қызметіне, адамгершілік қасиетіне қарай жақындата түсті. Әдемілік ізгілікті болуы керек. яғни ол пайдалы, оның пайдасын жеке адам ғана көріп қоймай, немесе әсемдік  ғана жаратылмай, барлық жандар мен  заттарға өзінің әсерін тигізіп, зор  ықпал етуі керек. Ендеше, әдемілік алдымен идея. Ол сырттан танылатын  идея. Ал идея барлық заттардың негізі, мәні, себебі.

Енді Платон атап көрсеткен  екі дүниенің арасындағы диалектикалық  байланысты (егер ондай байланыс бар  болса) талдауға көшелік. Бұл екі  дүние туралы түсінікті Платон тек  Элей мектебінен алып, оларды өз шығармаларына  көшіре салған жоқ. Дүниені бұлай  екіге бөліп қарауда тегі үлкен  мән бар.

Платонның сезімдік заттар дүниесі мен сезімнен тыс дүниені  қарама-қарсы қоюында, бірін-тіршілік, ал екіншісін – мән деп айыруында  үлкен мағына жатыр. Енді біз осыларға жеке-жеке қысқаша тоқталып өтелік. Ең алдымен, Платонның ойынша, идея – бір жағынан себеп, заттың болмысының, олардың қасиеттері мен қатынасының қайнар көзі, ал екінші жағынан заттар дүниесін тудырушысы және жасаушысы, яғни барлық заттардың жасампаз негізі. Үшіншіден, идеялар – барлық өмір сүретін заттардың ең жоғары игілікке қарай ұмтылатын мақсаты.

Сөйтіп, Платон ең алдымен  әр уақытта және мәңгі өмір сүріп, ешуақытта да қалыптаспайтынды және үнемі қалыптасып, бірақ ешуақытта  да өмір сүрмейтінді бір-бірінен  айыру керек деп атап көрсетеді.

Біз жоғарыда айтқандай, үнемі  көңіл аудартатын және біздің зерттейтін пәніміз сияқты көрінетін әдемі  зат құбылыс емес, шын мәнінде, әдемі болатын, былайша айтқанда, өзіне-өзі болып сәйкес келетін  мін. Платонның айтуынша, сайып келгенде, идея-мән. Ол мән болғандықтан, бір  де бір кездейсоқтыққа, өзгермелі  және салыстырмалы түрде көрінетін  жағдайларға бағынышты емес. Ендеше, Платонның сұхбатында атап көрсеткендей, әдемілік дегеніміз қай уақытта  да әрдайым әдемі болады. Сонымен  идея – мән және өзімен өзі ғана бөлек өмір сүретін барлық заттардың  қатынастары мен әр жақтылығын көрсетіп отыратын жалпылық. Идея – барлық заттар мен процестердің негізі және соны тудырушы. Міне, осы жерде қайдағы  бір заттар мен процестерден тыс  тұрған идеяны көрсете отырып, Платон, шын мәнісінде, өзінің сыңаржақ кеткенін дәлелдемей ме?

Әрине, сырт қарағанда идея бірінші, негізгі заттар мен процестер  соның туындысы деп отырған Платон қателесіп кеткен сияқты. Біздің философиялық әдебиеттердегі материализм мен  идеализм туралы жасалған сұлбаға Плато  сиып кеткендей көрінеді. Ал шындығында, Платонның осы идеясының өзінде де адамзаттың ойын толғандырған, мәдениеттің  алға басуына септігін тигізген көптеген проблемалар бар.

Айталық, қазіргі әдебиет  пен көркемөнердегі, тағы басқа салалардағы  көркем шығармалар үшін идеяның атқаратын  маңызы өте зор. Ең алдымен, қандай ғана шығарма болмасын, негізгі бір  идеяның айналасына барлық оқиғаларды, шиеленіскен қайшылықтарды топтасрыдаы. әрине, мәседе идеяның ақиқаттағында  жатыр. Дегенмен, идея бұл жерде шешуші және негізгі. Олай болса, Платонның  идеяларға көп көңіл бөлуі  философияның кейінгі даму процесіне, жаңа заман мәдениетіне үлкен  әсер етті.

Бірақ, бұл идеялар, Платон айтқандай, заттар мен процестердің сезімдік дүниесінен бөлініп кетпеуі  керек еді ғой деген ой қтнайды. Идеяның материалдық дүниені  айқын суреттей отырып, өзі де сол  процесті жандандырушы рөл атқаратыны белгілі. «Идеялар бұқара халық қабылдаған соң-ақ жеңілмейтін күшке айналады» деген қағидада ақиқат орын алған. Бұл жерде идеяның бұқара халықтың әлеуметтік күні арқылы маңызды рөл атқаратының айқындаймыз. Әрине, идея мен өмірдің тығыз байланыстылығы өзінен-өзі түсінікті. Платонның көзқарасының тар өрістілігі де идеяны асыра дәріптеп, сезімдік заттардан бөліп алуында.

Платонның айтуынша, сезімдік заттар дүниесі идеялар дүниесінен таза бөлініп қалмаған. Ол идеялар  дүниесіне белгілі бір жағдайда қатысты. Алайда, біз тереңірек бұл  мәселеге үңілсек, Платонның идеялар  дүниесі сезімдік заттар дүниесіне  қарама-қарсы қойылмаған. Идеялар  болмыс емес дүниеге, яғни былайша айтқанда, «материяға» қарсы қойылған. Материя  деген Платонның ұғымынша шексіз ұшықиыры жоқ бастама және ол кеңістіктің  жағдайы. Өйткені, кеңістікте көптеген заттар, әсіресе, сезімдік заттар дүниесі  өмір сүреді.

Платон өзінің ойын әрі  қарай жалғастыра келіп, егер даналық  не данышпанға, не наданға қажетсіз болса, оған енді кім ұмтылады деп  сұрақ қояды. Даналыққа ұмтылатын  пен надандықтың, яғни осы екеуінің ортасындағы адам. Эрот сондай жан. Өйткені, даналық дүние жүзіндегі  ең бір ғажап, әрі әдемі игілік екен. Эрот осы әдемілікке қарай  ұмтылады. Ендеше, ол – философ. Ал философ  даналық пен надандықтың ортасынан  орын алады.

Бұл жерде Платон философияның грек тіліндегі баламасын, яғни даналықты  сүю деген ұғымын дәлелдеп отыр. Бірақ, қазіргі замандағы философия  сол көне дәуірдегі даналыққа  ұмтылу мағынасынан алшақ кете бастады. Дегенмен, ойланайық, қазіргі заманда  философияны таза ғылым, не білім  деп кесіп айтуға болмайды. Оны  өз алдына бөлек пәні бар ғылымдардың  қатарына қоса алмайсың. Өйткені, ол мазмұны  мен формасы жағынан барлық ғылымдармен  туыстас, олардың барлығының білімдерін бойына сіңірген. Сондықтан ол табиғат, қоғам, адам және оның ойлауы туралы ғылым  болып, жекеленуі мүмкін деген ой туады. Философияның бір замандарда барлық ғылымдардың ғылыми болуға ұмтылған себебі де осыдан келіп шықты. Сөйтіп, ол өзін өзі ыңғайсыз жағдайға қалдырып, сол рөлінен күні бүгінге дейін арыла келе жатқан сияқты. Адамдардың практикалық-материалдық қызметі ерекше өріс алып, соның мәні жан-жақты ашылып келе жатқан қазіргі дәуірде философия, шынында да, даналықты сүюге айналып, барлық адамдардың шығармашылық ойлау процесін жетілдіруі керек. ал даналық дегеніміз, адамдардың практикалық-өндірістік қызметінің нәтижесінде жинақталған бай тәжірибені бір ұрпақтан келесісіне рухани игілік ретінде сақтап, жеткізу болып табылады. Адамдар философия арқылы осы рухани бай игілікті, яғни даналықты игеруі қажет.