Антика дәуіріндегі Платон философиясы

  ЖОСПАР

  І. Кіріспе................................................................................................................2

  ІІ. Негізгі бөлім...................................................................... .............................3

  Классикалық  кезеңдегі Платон философиясы............................................. 3

      Платонның идеалды қоғам туралы……………………………………..........4

     Платонның диалектикасы 9

ІІІ. Қорытынды………………………………………………………………....16

 Қолданылған әдебиеттері.................................................................................17 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Б.з.д  Антикалық  қоғамда  бүкіл мәдениет, соның ішінде философия  да өзінің ең биік сатысына  көтеріледі.  Қоғамды  әлеуметтік экономикалық саяси  жағынан  алып  қарағанда,   бұл  уақыт  қала полистердің мүнкіншіліктері таусылып, дағдарысқа   ұшыраған кезі  болғанымен, рухани өмір, керісінше, үлкен шабытта болып ең ұлы туындылар пайда болды. Мұның өзі рухани және материалдық өмір  дамуының  бір бірінен тәуелсіз екендігін дәлелдегендей,  әрине,  салыстырмалы  түрде ғана. Ал философияның өзінің ішкі даму заңдылықтарына  келер болсақ,  натурафилософиялық  кезең  және софистика  ұлы  жүйелерді жасауға  жақсы  мүнкіншіліктерді  тудырды. Сол антикалық философияда үлкен төңкеріс  жасаған ұлы ойшыл Платон.

  Платон Афиналық (б.з.б. 427 – 347) – ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін салушы. Платон оның лақап аты (жалпақ, кең), өз есімі – Аристокл. 407 ж. Платонның  әкесі атақты  рудан шыққан,  ол  жас кезінде жақсы білім алады, өлең шығарумен әуестенеді. 20 жасында  Платон Сократпен танысып, оның ең сүйікті шәкіртінің бірі болды.Сөйтіп  ол өзінің өмірін  толығымен  философияға арнайды.Сократ өлгеннен кейін Афинадағы саяси жағдайдың қолайсыздығына байланысты Мегарга кетті. 389 ж. Оңтүстік Италия мен Сицилияға саяхат жасап, онда пифагоршылармен ғылым, философия, діни ілім жайында пікір алысты. Платон Афинада өз мектебі – Платон академиясын негізін қалайды. 367 және 361 ж. Сицилияға екі рет саяхат жасап, өмірінің соңғы жылдарын Афинада өткізді. Осында көптеген еңбектер жазып, дәріс оқыды. Платонның негізгі еңбектері: «Апология» (Сократты қорғау), «Критон» (заңды сыйлау туралы), «Кратил» (тіл туралы), «Федон» (әдептілік туралы), «Мемлекет» (идеялар теориясы), «Теэтет» (білім туралы), «Тимей», «Заңдар», т.б.

Платонның  еңбектерінің ерекшелігі  ол оның  бәрін сұхбат ретінде жазады. Ол әдісті, шамасы, Плптон 8 жыл бойы Сократпен бірге  болған кезде игерген.  Екінші ерекшелігі  сұхбаттың негізгі кейіпкері  Сократ кейіпі арқылы жеткізеді. Сезімнен тұратын шындықты Платон нақты шындық емес, ол тек өмірдің көлеңкесі, шын өмір идеяда деп түсіндірді. Таным дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады. Идея деген ұғымды алғаш философияға енгізген де - сол. Табиғатта идея тек түр ретінде өмір сүреді. Заттар өз қасиет сипатын сол түрге сәйкестенуі арқылы иемденеді. Идея ол біріншіден мәңгі, ол тумайды да, өлмейді де, өспейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес, әр түрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді, - дейді Платон. Сөйтіп, ол идеяны алға тартады. Мемлекетті философтар басқармайынша адам баласы зұлымдықтан арылмайды. Платон жастарды философиямен айналысуға шақырды.

        

Классикалық  кезеңдегі  Платон философиясы

Б.з.д. IV ғасыр Грекия үшін «жоғары классика» дәуірі болып  табылады. Бұл дәуірде антиктік философиялық ойдың айшықтық көрінісін беретін екі философиялық жүйе — Платон және Аристотельдің философиялық жүйелері қалыптасты. Сократтың ең ғұлама шәкірті және Академияның негізін қалаушы Платонның ілімі әр деңгейлі және әр алуан қырларымен ерекшеленеді. Оның шығармашылығында философия мифке қайта оралады. Онда миф логосқа бағынбағанымен, оның қанат жаюына серпін береді. Әр түрлі кезеңдерде оның философиясындағы метафизика мен гносеологияға, діни проблематика мен мистицизмге зор көңіл бөлінсе, қазіргі уақытта платонизмнің мәні ретінде оның ауызша диалектикасына, этикалық-саяси проблематикасына баса назар аударылады. Платон ілімінің шынайы маңызы осы көзқарастардың барлығын жинақтағанда ғана көрінеді.

 Платондық метафизиканың  кең ауқымды ерекшелігі, онда  жаңа шындықтың ашылуымен байланысты, яғни физис философиясында бұрын-соңды  сөз қозғалмаған сезімнен тыс,  физикалықтан тыс кеңістіктің  ашылуымен байланысты болды. Платонның дәл осы жаңалығы философия дамуындағы маңызды кезең болып саналды және батыстық даналықтың дамуындағы материалдылық және материалдылық емес, сезімге тән және сезімнен тыс деген айырмашылықтардың негізін қалады. Осы категориялар түрғысында табиғат пен ғарыш өз алдына заттар түрінде емес, тек олардың құбылысы түрінде ғана көрінеді. Нағыз және нақты болмысқа заттардың мәнін, олардың парадигмасын білдіретін идеялар ғана ие болады.

Платонның көзқарасының  қалыптасуынына зор әсер еткен  Гераклит. Ол оның негізгі тұжырымы « Бәрі де ағым, бітпейтін өзгерісті толық қабылдайды, бірақ ол тек біз өмір сүріп жатқан Дүниеге тән».

Екіншіден , оған Элия мектебінің негізгі қағидалары да зор әсерін тигізді. Ол  қозғалмайтын, мәңгі, Болмыс идеасы.

Үшіншіден , Сократтың моральдық  философиясы, оның негізгі ұғым құндылықтары  -Ақиқат, Ізгілік, Әсемдік.

Төртіншіден , Пифогордың  сандық  философиясынан шығатын  өлшемдік ұғымы.

 

Платонның идеалды  қоғам туралы

 

Платонның философия саласында  жасаңан төңкерісі - оның  «Эйдос» (идея) әлемін  ашқаны.

“Идея” - Платон философиясының басты ұғымы. Өзіне дейінгі физис философиясы субстанцияны  материалдық дүниеден іздегені белгілі. Платонның ойынша бұл жол, яғни физикалық жəне механикалық

себептерді іздеу - ақиқатқа жеткізе алмайды. Ол үшін физикалық немесе феноменалдық кеңістіктен жоғары көтерілу қажет, дүниенің, оның құбылыстарының ақиқат себептерін ақыл арқылы жететін, көрінбейтін,

метафеноменалдық болмыстан, идеялар дүниесінен іздеу керек.

 Платонның бұл ойлары оның жан туралы пікірлерінде жалғасын тапты. Оның пайымдауынша, жан тəннен жоғары, себебі жанның маңызды бөлігін ақыл құрайды. Тəн-дене ыдырап, өлсе де, жан мəңгілік, өмірге қайта-қайта келіп отырады. Платонның мемлекет туралы ойлары да əлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Платонның пікірінше, мінсіз мемлекет Шындық пен Игілікке негізделіп құрылуы керек, ал бұл қасиеттер философтарға тəн болғандықтан, мінсіз мемлекетті философ басқаруы тиіс. Мемлекет-полисті адам жанының үлкейтілген түрі деп қарастырған ол жанның бөліктерінің мөлшеріне байланысты осы мемлекетте өмір сүретін адамдарды   үш тапқа бөледі.

 

Платонның идеялар әлемі  — бұл сатылы түрде ұйымдастырылған  жүйе. Оның ең жоғарғы шыңында Игіліктің абсолюттік идеясы орналасқан. Физикалық әлем немесе сезіммен қабылданатын ғарыш әлемі мынадай кесте негізінде пайда болады: үлгі (идеалды әлем), көшірме (физикалық әлем) және Жаратушы (демиург) — үлгіге сәйкес көшірменің авторы. Ал идеялар әлемі бар болса,  ол қай жерде екен деген сұрақ заңды түрде пайда болады. Оның орнын Платон  Гиперураняда  ол аспаннан да жоғары роналасқан   дейді. Олай болса,  ол материалдық әлемнен басқа, оны тек ақыл оймен ғана түсінуге болады.            Платон идеялары әлемін белгілі бір жүйе ретінде қарайды. Олай болса, оның төменгі және жоғарғы дәрежеде орналасқан құрамдас бөліктері бар. Жүйенің  ең шыңында  ізгілік  идеясы орналасқан.  Ол  бірліктің көрінісі. Оған қарсы тұрған екінші бастау  ол Диада  шексіз  көптің бастауы, үлкен мән кішкентайдың, шексіз үлкен мен шексіз азды қамтиды.

Осы екі бастаудың қосылысы идея әлемін құрайды. Әрбір идея бір  жағынан шексіз, екінші жағына  шектелген.                                                                          Бірақ  әнгіменнің  ең қиындығы  идея әлемі материалдық Дүниені қалай тудырады? Материалдық емес нәрсе  материалдық  сезімдік өзгеріп жатқан әлемді қалаша дүнеге әкелді?

Платоның ойынша, материя  мәңгілік өзімен өзі өмір сүріп жатқан енжар нәрсе . Оны хаостық жағдайдан  (chaos- тұйғиық, белгісіз, бітімсіз, еш тәртіпсіз деген мағына береді )космасқа, тәртіпке келтірілген Дүниеге әкелген  -Демиург.  Ол  идеалды әлемді үлгі ретінде алып,  материяға бітім беріп бұл дүниені тудырды.

Идея әлемі  парадигма  ол мәңгі,  алғашқы, Демируг та Құдай  ретінде мәңгі , бірақ сезімдік әлем, түпнұсқа емес, жасалңан, көшірмелі  болғаннан кейін  өтпелі, жалған , көлеңке.

Таным теориясына келетін  болсақ, онда оның негізінде анамнез (anamnesis- грек сөзі еске түсіру)жатыр. Адамның жан дүниесіне мәңгілік  оның шыққан тегі  идеялар әлемі. Сондықтан дүниетану жолында біздің жанымыз өзінің идеалды әлемінде болған шағын еске түсіре отырып қана ұғымдарды тудырады. Платон таным мәселесін жанда әуел бастан нақтылық түрінде ұшырасатын ақиқатты ажыратып алу ретінде қарастырады. Бұл ажыратудың тәсілі сократтық майевтика болып табылса, ал «ди-алектика» термині онда жаңа мағынаға ие болады. Ал  сезімдік танымға  келетін болсақ, ондағы білім көбінесе жалған,  өйткені бұл өмірдің өзі өтпелі, тұрақсыз. Сондықтан сезімдік жолмен танылған пікірді Платон докса дейді. 

 Платон өнерді ақиқаттан  ауытқу, риториканы ақиқатты мистификациялау  ретінде қарастырды. Платонның адам  концепциясы дуалистік болғандықтан (жан мен тән), таным тазару  ретінде, ал диалектика бетбұрыс  ретінде қарастырылады. Жанның  мәңгілігі Платон үшін ең маңызды  мәселе болғандықтан метемпсихоз  ұғымы әр-түрлі мифтер түрінде  сипатталады. Платондық дүниетанымның  інжу-маржаны оның бүкіл ой-толғамдарын  қорытындылайтын «Мемлекет» диалогы  болып табылады. Платонның түйіндеуінше, егер саясаткер философқа айналса  (және керісінше), онда Ақиқат  пен Игіліктің жоғары құндылықтарына  негізделген шынайы мемлекет  қалыптастыруға болады. Ал Әділеттілік  бүкіл басқа нәрселер соның  төңірегінде айналатын негізгі  өзек болып табылады. Идеалды  мемлекетті практикалық тұрғыда  қалыптастырудың бірнеше мүмкіндігі  сәтсіз аяқталған соң Платон  өзінің «Саясат» және «Заңдарында»  «барлық нәрсенің өлшемі —  Құдай» деп санайтын адамдардан  құралған нақты мемлекеттің формасын  табуға ұмтылады.

Платонның пікірінше, шын  болмыс – ақылмен ғана білуге болатын  денесіз идеялар әлемі. Оның болмысы  Парменидтікіндей біртұтас емес, керісінше  өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік болмыс. Әр идея өз алдына мәңгі  және өзгермейді, ол өзіне-өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес. Идеялар  бір-біріне тек қарым-қатынаста ғана емес, сонымен бірге бір-біріне бағынышты, басқаша айтқанда, бірнеше түрлі  идеялар бір ортақ идеяға бағыныштықатынастарда  болады. Платон рухани әлемнің жеке идеялары туралы айтқанда, көбінесе «эйдос»  деген ұғымды қолданады. Ежелгі грек тілінде идея да, эйдос та бір-біріне ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп, тәсіл, т.б. Эйдостар сезімдік заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады: 1) себептілік; 2) заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі; 3) заттардың түпнегізін бейнелейтін ұғым. Материалдық денелер  өзгермелі, құбылмалы, ал эйдостар мәңгілік. Заттардың өзгермелілігін түсіну үшін бұл екі ұғым аз, сондықтан Платон оларға қосымша тағы бір ұғым –  «хораны» (материя) кіргізді. Хора-материя  – көрінбейтін, түрсіз, еленбейтін өзіне-өзі тең құбылыс. Бірақ ол кез келген түрді қабылдап, пішінделген (түрленген) материя болуға қабілетті.

Платонның материясын танып-білуге болмайды, ол – бейболмыстың бір  түрі. Матери көптүрліліктің, жалқылықтың, заттанудың, өзгерістердің, туу мен  өлімнің, табиғи қажеттіліктің, жамандықтың  және еріксіздіктің қайнар көзі. Материя  мәңгі, ол өмірге идея арқылы келмейді. Платон материяның бұл түрінен физикалық  материя түрін ажыратып қарастырады. Физикалық материя антикалық  көзқарастарда қалыптасқан төрт негіз – от, жер, су, ауа түрінде  өмір сүреді. Сезімдік заттар – заттандырылған идеялар мен материяның туындылары. Материялық денелер өзгермелі: уақытша  дүниеге келіп, қайта жоғалып  жатады.

Платонның ілімі бойынша, идея мен материядан басқа үшінші бастама – әлемдік рух немесе космос рухы шығарм. күштің, қозғалыстың, тіршіліктің, жанның, сананың және таным  процесінің қайнар көзі ретінде идеялар  әлемі мен заттар әлемін байланыстырады. Ол заттарды идеяларға ұқсауға, ал идеяларды  заттарда болуға көндіреді. Осы екі  әлемді біріктіріп, байланыстыру үшін космостық рухтың өзі қарама-қайшылықта болуы керек. Ол қарама-қайшылық үш бөліктен тұрады: біріншісі – өзіне-өзі  тең бөлік (идеялар әлемі), екіншісі – өзгермелі бөлік (материя) және үшіншісі – сол екеуінің қосындысынан тұратын бөлік (сезімдік заттар әлемі). Космосқа рух беретін – демиург. Ол космостың мәңгі бастамасы, себебі және жүйеге келтірушісі. Демиург жаратқан жандар аспанда болған кезінде идеялар  әлемін көріп, танып-біледі; бірақ жерге түсіп, адамдардың денесіне орналасқанда көрген-білгенінің бәрін ұмытып қалады.

Платон таным процессі – жанның ұмытып қалған идеялар  әлемін еске түсіруі деген қорытынды  жасайды. Материялық денелер идеялардың денесі болғандықтан, жан оларды көргенде, ұмытып қалған идеялар әлемі туралы білгені есіне оралады. Жанның осы  жолмен алған білімі нағыз ақиқатқа жатады. Аспан әлемінің үйлесімділігін зерттейтін ғылымдар арқылы алған білім  – ақиқатқа жақын, себебі олар идеялар  әлемі туралы тікелей білім бермесе  де, соған жақындатады. Ал сезімдік денелер туралы күнделікті тәжірибе арқылы алған білім – шындыққа жанаспайды, себебі ол болмыс, иделар әлемі  туралы білім емес, олардың көлеңкесі  туралы алынған білім.

Платонның пікірінше, сезімдік танымның ақиқатты тану жолында ешқандай маңызы жоқ, себебі түйсіктер арқылы алған мәліметтер заттардың өзіндегі құбылыстар туралы білім емес, тек  адамдардың пікірінде ғана қалыптасқан  ұғымдар. Ал заттардың көзге көрінбейтін  шын мәнін тек ақыл-ойдың күші арқылы білуге болады. Сондықтан шын  ақиқатты түсініп білу үшін ақыл-ой заттар әлемінен аластатылып, жанның идеялар  әлемінде көргендерін есіне түсіруге мүмкіндік алуы керек. Бұл жолда  оған эрос көмектеседі, себебі ол адамдарды  шығармашылыққа жетелейтін құдіретті  күш.

Платонның көзқарасы бойынша, идеяны, эростыбасшылыққа алған өмір әдептілік идеясын (игілік, қайырымдылық) жүзеге асырады. Ол тек рухни махаббат негізінде ғана мүмкін. Игілік (қайырымдылық) дегеніміз жанның реттілігі мен  үйлесімділігі. Платонның түсінігінше  игіліктің төрт түрі бар. Олар: жүректілік, данышпандық, естілік және әдептілік. Бұл игіліктер адамдардың бәріне бірдей дарымайды. Осы игіліктердің даруына қарай қоғамдағы әлеуметтік топтарды үш топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт түрінің төртеуі  де дарыған – философтар, бұлар  мемлекетті басқарулары керек, данышпандықтан басқа қалған үш игілік дарығандар – әскербасылар, т.б., ал игіліктің  соңғы екеуі ғана дарығандар –  қолөнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы әлеуметтік топтардың әрқайсысы  мемлекетке пайдалы және өте қажет. Сондықтан мемлекет өз тарапынан  азаматтарды игілік рухында қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай жсауы керек. Жетілген мемлекетте аталған үш әлеуметтік топ бір-бірімен жарасып, әрқайсысы  өз ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды.    Өзінің жетілген мемлекет идеясын жүзеге асыруға талпынысы сәтсіз аяқталған соң Платон өз шығармаларында «барлық нәрсенің өлшемі – Құдай» деп санайтын адамдардан құралған нақты мемлекет пошымын табуға ұмтылады. Платонның ойынша, адамдар өз қажеттіліктерін жеке дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндіріп, үй салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері етікшілікпен, т.с.с. айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттілігін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдардың бәріне бірдей әділ қызмет етуі керек.                                                   Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократиялық мемлекеттті жатқызады. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді. Оның қағидалары адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.      Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені қоғамдағы кикілжіңдер мен дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке меншік деп санады. Платонның философиясы ежелгі грек дәуіріндегі Пифагордан басталған діни-мистикалық идеяны дамытумен ғана шектелген жоқ. Платон өзіне дейінгі философтардан қажетті, бағалы деген ой-пікірлерді қабылдай білді. Ежелгі грек философиясының көрнекті өкілі ретінде адам туралы мәселеге кеңінен тоқталып, соған байланысты көптеген мәселелер көтерді. Оның философиясындағы үлкен бір жаңалық – адамды биологиялық табиғи, сезімдік заттар дүниесінің немесе атомдардың қосылысы деген дөрекі, тұрпайы анықтамадан бас тартуы. Ол, ең алдымен, адамды қоғамдық өмірдің сан түрлі белестеріне көз жүгірте отырып, тануға ұмтылды. Сондықтан      Платонның ойынша, адам – әрі қоғамдық, әрі парасатты, әрі мемлекеттік азамат. Платон өзінің көптеген шығармаларында, әсіресе, саяси-әлеуметтік мәселелерді қарастырған сұхбаттарында адамның ішкі дүниесін ашумен қатар оның қоғамдық іс-әрекетіне де талдау жасады. Платонның көптеген ой-пікірлері кейінгі философтарға үлкен ықпалын тигізіп, осы күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келеді.