Жеткіншектер арасында суицидті мінез-құлық ауытқуын тарихи-педагогикалық талдау

Я.И.Гилинский  ауытқыған мінез-құлық деп келесі жағдайларды түсіндіреді:

1) сол  қоғамда қабылданған немесе қалыптасқан  нормаларға ресми сәйкес келмейтін  адам істері мен әрекеттері;

2) кең  тараған көпшілік адами іс-әрекетте  байқалатын әлеуметтік құбылыс.  Бірінші мәнде қиын мінез-құлықты  зерттеуде жалпы және жас ерекшелік  педагогикасы мен психология  пәндері болып табылады. Екінші  мәнде – әлеуметтану мен әлеуметтік  психология пәні болып табылады [6,26-27].

Біздің  әдебиеттерді талдау көрсеткіштеріміз бойынша, бүгінгі күнде тұлғаның эмоционалды – еріктік бұзылыстар туралы деректер өте көп. Өз зерттеуімізде  біз келесі тұжырымға келдік, яғни бұл бұзылыстардың барлығын «ауытқыған мінез-құлық» терминімен біріктіруге  болады.

Мінез-құлқында мұндай ауытқуы бар жеткіншектер «қатерлі топ жеткіншектері» терминімен біріктірілген.

Баланың физикалық және рухани өмірі орталығы үйден сыртқы әлемге алмасады. Құрбылары  топтарындағы қарым-қатынастар бірлескен  ойынға қарағанда байсалды түрде  болады, іс-әрекет ауқымы кеңейеді. Адамдармен бұл жаңа қатынастардың барлығына  жеткіншек, болашақ интелектуалды  жетілген тұлға ретінде, құрбыларымен қарым-қатынаста белгілі бір орын алуға мүмкіндік беретін қабілеттермен  түседі.

Жеткіншектік  жас – тұлға қалыптасуын білдіретін, барлық балалық шақтың ең қиыны мен  күрделісі. Сонымен қатар бұл  өте жауапты кезең, өйткені бұл  уақытта өнегеліктің негіздері  қалыптасады, әлеуметтік бағдар, өзіне, айналасына қарым-қатынас қалыптасады. Сонымен қатар бұл жаста мінез-құлық  белгілері мен тұлғааралық мінез-құлықтың негізгі формалары тұрақталады. Тұлғалық жетілуге белсенді ұмтылыспен байланысты осы кезеңнің негізгі мотивациялық бағыты- өзіндік таным, өзіндік ой, өзіндік тұжырым [8, 143].

Жеткіншектік  жастың алғашқы кезеңінде балада үлкендерге ұқсауға ұмтылу пайда  болады және күшейеді, мұндай ниеттің  күшті болуы соншалық, оқиғаларды елестете отырып, кейде алдын-ала өзін ересек санай бастайды, өзіне ересек сияқты қатынасты талап етеді. Сонымен қатар, ол ересек адамға қойылатын талаптарға толық жауап бермейді. Жеткіншектер ересек адам қасиеттерін шексіз игеруге ұмтылады. Ересек адамдарда осы қасиеттердің көрінісін байқай отырып, жеткіншек жиі сынсыз түрде еліктейді. Есеюге деген жеткіншектердің өзіндік ұмтылысы, үлкендер тарапынан оларға байсалды және талапты қатынас қою есебінен күшейеді. Кіші мектеп оқушысына қарағанда, жеткіншектен сұраныс көбірек, бірақ оған бірінші сынып оқушыларына рұқсат етілмейтіндерге руқсат етіледі. Бұлардың барлығы жеткіншекте адам ретінде өзі туралы, балалық шақтан аттаған адам туралы түсінік тудырады. Тұлғалық психологиялық дамудың жаңа сыртқы және ішкі жағдайын жасайтын, жеткіншектің есеюге деген ішкі ұмтылыстарының нығаюы осы процесстердің қорытындысы болып табылады. Ол жеткіншектің айналасындағы адамдармен және өзімен қарым-қатынасының барлық жүйесінің өзгеруін талап етеді [12,132].

Жылдам  есеюге жеткіншекті оның ағзасындағы  физикалық өзгерістермен, өмір жағдайымен байланысты жағдайлар итермелейді. Мектепте және үйде алатын қосымша  міндеттер пайда болады.

Жеткіншектік  кезеңде тұлға дамуының рөлі мен  мазмұны өзгереді. Егер онтогенезде  бастапқы сатыларында ол стихиялы сипатта  болса, бала санасы мен еркімен бақыланады, ал жеткіншектік еліктеу басталысымен ол реттеле басталады, баланың көптеген интеллектуалды және тұлғалық жетілу қажеттіліктеріне қызмет ете бастайды. Жеткіншектерде үйрену формалары дамуының жаңа кезеңі есеюдің сыртқы атрибуттарына  еліктеуден басталады [13,98].

Ересек  көрінуге жетудің ең жеңіл тәсілі ретінде бақыланатын мінез-құлықтың сыртқы формаларына еліктеуден тұрады. 12-13 жастан (қыз балаларда ертерек, ұлдарда кешірек) өз орталарында беделді ересектер мінез-құлықтарында беделді ересектер мінез-құлықтарына еліктейді. Мұнда киім кию, шаш қою, безендендірудегі сән үлгілері, мінез-құлық, демалу, қызығушылық және тағы басқа ерекшеліктер кіреді.

Жеткіншектік  жаста баланың өзіндік санасын  қалыптастыру мен даму процесі жалғасады. Алдыңғы жас кезеңдеріне қарағанда, еліктеу сияқты, өз бағдарын өзгертеді  және адамның өз тұлғалық ерекшеліктерін сезінуге бағытты бола бастайды. Жеткіншектік жаста өзіндік сананы жетілдіру  баланың өзіндік кемшіліктеріне ерекше көңіл бөлумен сипатталады. Жеткіншектерде «Мен» бейнесі ниеті  олардың басқа адамдарда бағалайтын абыройлардан қалыптасады.

Жеткіншектердің еліктеу бейнесі ретінде ересектер  мен құрбылары болатындықтан, олардың  жасаған идеалдары біршама қарама-қайшы болады. Ол өзінде ересек, сол сияқты жастық қасиеттерді үйлестіреді, бірақ бұл қасиеттер әрқашанда бір адамнан табыла бермейді. Жеткіншектердің өз идеалына сәйкес келмеу және осы мәселе бойынша олардың тұрақты мазасыздануларының себептерінің бірі болып табылады [13, 158].

Әлемдік ғылыми әдебиеттерде «суицидті мінез-құлық» және оның себептері феноменін анықтаудың бірнеше тәсілдері бар. Кейбір ғалымдар девиация- шектелу, емделу, түрмеге жабу немесе индивидті жазалаудың басқа түріне негізделген, нормадан ауытқу деп есептеуге бейім (Н.Дж.Смелзер). Басқалары девиация себебін қоғам мақсаттары мен осы мақсаттарды жүзеге асырудың әлеуметтік қолдау құралдары арасындағы үзіліс ретінде байқайды (Р. Мертон), үшіншілер, девиация мәдени нормалар арасындағы қақтығыстар нәтижесі ретінде пайда болатынын ерекшелейді (Т.Селин). Н.Смелзер девиация мысалдарын талдай келе (адамға тән келмейтін іс-әрекеттер), дәлірек айтқанда өлтіру, қанараласу, зорлау т.б, девиацияның үш мазмұнды компонентін ерекшеледі. Ол орындалуы үшін, келесі компоненттер қажет. Біріншіден, суицидті іс жасау тән адамның өзі. Екіншіден, бұзылатын және осы бұзылыс индивид мінез-құлқына беретін суицидтілық сипаты, норма. Соңғысы, үшіншіден, үміттері бұзылған және осы қабылданған норманы бұзушы мінез-құлқында реакция тудыратын нақты бір адам, топ немесе ұжым. Оның пайымдауынша, бұзылысы адамның суицидті мәнез-құлқын анықтайтын үміттер уақыт өте өзгереді. Халық арасында заңдылық бойынша қарама-қайшылықтар қандай да бір үміттердің дұрыс немесе дұрыс еместігі туралы қайшылықтар пайда болады.

Қоғамның  түрлі өкілдері шылым шегу, есірткі  қолдануға жетелейтін нормалардың  бұзылысы бойынша суицидтілықты  түрліше айқындайды. Әр меданиеттерде  түсік тастау, гомоқатынастылық, «жеңіл»  есірткі қолдануға жеткілікті көңіл  бөлмейді. Н. Смелзер былай деп  жазды, суицидті мінез-құлықты анықтау критерийнің бір мәнділік еместігі жиі қарама-қайшылықтар тудырады және сондықтан да қандай мінез-құлықтың суицидті екенін айту қиын.

В.Д.Менделевич пайымдауынша, девиация- норма мен патология арасындағы шекара, норманың шеткі нұсқасы. Сондықтан суицидті анықтау үшін норма туралы білімге сүйену керек. Психологияда норма мінез-құлық үлгісі ретінде қарастырылады. Тұлғаның уақытта сол қоғамда қабылданған өнегелі талаптарға еруді үлгі ретінде, бұзылысы адам мінез-құлқы суицидтілігі туралы белгі беретін бұзылыс.

Ресейде қылмыстық девиацияға қатысты дәстүрлі зерттеулерді В.Куфаев, Г.И.Люблинский, Н.Н.Маковский дамытты. Әлеуметтік үйрету, лигитимизация және жазасыз қалатын  қылмыстық мінез-құлық үлгілерін  масс-медиа көмегімен тарату арқылы қылмыстық девиация себептері сипатталды.

В.С.Афанасьев, С.А.Беличева, Я.И.Гилинский, А.Г.Здравомыслов, В.В.Королев, В.А.Кудрявцев, И.В.Маточкин девиация негіздерін әлеуметтік стратификация, қоғамның әлеуметтік бөлінуінде қарастырады, жастардың әлеуметтік дамуын күрделендіретін  және әлеуметтік қозғалыс бойынша жастардың  өркендеуіне негіз болатын алғышарттарды  талдайды [14].

Интеракционистік  көзқарастар шеңберінде қалыптасқан  суицидті мінез-құлықты зерттеу виктимологиялық бағыт ерекше назар тартады (Г.Геттинг, Б.Мендельсон, Э.Сателленд). Ғылыми ізденіс, қылмыс жағдайында жеңілдететін және қылмыстық агрессияны күшейтетін жәбірленуші мінез-құлқын зерттеуге қайта бағдарланады. Қылмыстық мінез-құлықта агрессивтілік пен жәбірленуші байланысын түсінуде Т.Адорно, Д.Левинсон, Е.Маркузе, М. Хоркхаймер, Э.Френкель-Брунсвик, Э.Фромм еңбектерінде ерекше мәнге ие. Авторлар оппозициялы, бір-біріне тәуелді «Мен-концепциясы» ретінде қарастырылатын, басқа да мазохистік бағыттылықтарда басқаларды шексіз басқаруға ұмтылу қатынасы туралы мәселені қояды.

Әлеуметтену механизмі ретінде мінез-құлықтық стереотиптерінің интериоризациялану процессі П.Бергер мен Т.Лукман еңбектерінде қарастырылады. Тұлғаның әлеуметтік идентификациясын және топтық ерекшеліктер Ю.Л.Качанова, С.Г.Климов, В.А.Ядов, Е.Р.Ярская –Смирнова еңбектерінде қарастырылған. Деструктивті ерекшелік қалыптасу мәселесі әлеуметтік өзара әрекеттестік тұрғысынан (Г. Блумер, Д.Джексон, Л.Колберг, Дж. Мид, Д.Хорке), когнитивті процесстер рөлінен (Г.Б.Брейкуэл, К.Келли, Г.Теджфел, Дж.Тэрнер, Л.Фестингер), мотивация тұрғысынан (З.Фрейд, Э.Фромм, Э.Эриксон, И.И.Карпец, В.Н.Кудрявцев, А.Р.Ратинов), жас ерекшелік сипатынан (Э.Эриксон, О.Н.Ежов, М.Э.Елютина, И.С.Кон), құрбылары референтті топтарының ықпалынан (В.Зелцер, В.Ф.Кондатишко, Д.В.Петров, Д.Прентисдайн, Н.М.Романова, Р.Роджерс, И.Тейлор, А.И.Яковлев), әлеуметтік стереотиптер мен аттитюдтер тұрғысынан (П.Бергер, И.Гоффман, Ф.Зимбардо, Э.Фромм, А.Шюи), типтік емес шеткеру (Э.К.Наберушкина, С.В.Степухович, Н.В.Шапкина, Е.Р.Ярская-Смирнова); ақпарат құралдары рөлдерінен (Л.Джой, Н.Забрак, Д.Уильямс, Хьюсман және т.б) қарастырылады.

Акселерация, ретардация, дамудың гетерохрондылығы салдары болып табылатын, жасерекшелік пен дәстүрліге сәйкес келмейтін  мінез-құлық ауытқыған болып қабылданған. Белгілі бір хронологиялық жаста баланың тән белгілерін тіркейтін стандарттың болуы әр баланы жеке қарастыруға мүмкіндік береді. Баланың даму стандартын ескере отырып, Л.С.Выготский дамуы артта қалған баланы ерекшеледі. Суицидті мінез-құлықты жеткіншек- белгілі болғандай кері ұйымдастырушы [15].

 Проблеманың  психологиялық-педагогикалық аспектілері  отандық және шетел зерттеушілері  Э.Берис, Л.И.Божович, С.В.Березин,  А.В.Гаврилин, А.Г.Данилин, Д.В.Колесов,  Д.А.Леонтьев, А.Т.Макеева, А.Маслоу, Р.Мертон, Т.К.Бөлеев, Т.Бегалиев, Ж.А.Өскенбаева, П.Қ.Бөлеева, К.С.Бақтыбаева, Ш.Ә.Төлебаеваның  еңбектерінде айқын беріледі. Олардың  мазмұнында өмірлік бағыттарды  құру негіздері, тұлға дамуында  кездесетін қиындықтарды жеңе  білу тәсілдері туралы; дезадаптация  құбылысының алдын-алу сипаты, әртүрлі  әлеуметтік-мәдени ортада өскелең  ұрпақтың әлеуметтік тұрғыда  қалыптасу мәнін ашу мәселелері  қарастырылды.

ХХ ғасырдың 30-шы жылдары коррекциялық жұмыстың әлеуметтік – педагогикалық бағыты, кейіннен әлеуметтік-психологиялық бағыты табысты дамыды. Екі бағытта өзара тығыз байланысты. Мысалы, тәжірибелік-эксперменттік жұмыста А.С.Макаренко балалар колониясында, С.Т.Шацкий- социумда тәрбиелік орта жасады.

Дамудағы  түрлі ауытқулары бар жеткіншектерге қатысты қазіргі ғалымдар келесі терминдерді пайдаланады (Лебединская  К.С., Раттер М., Славина Л.С.,); «қиын  жеткіншек» (Степанов В.Т., Фельдштейн Д.И., және т.б) аффективті –ерікті сферасында, мінез- құлқында ауытқулары бар, тән немесе сәйкес ауытқулар, бірақ патологиялық болып есептелмейтіндерді «дезадаптацияланған балалар» (С.А.Беличева); «арнайы күтімді қажет ететін балалар» (Л.Коич); «қауіпті топ балалары» (И.А.Невский), «аффективті сферасында бұзылыстары бар балалар» (К.С.Лебединская); «педагогикалық назарсыз қалған» (В.Г.Баженов, Е.А.Горшкова, Г.П.Давыдов,). Бірақ жеке алғанда аталған терминдер бір мәнді ақпаратқа ие: тұрмыстық, клиникалық, заң, жеке педагогикалық немесе психологиялық.

Аталған түсініктердің бірыңғай қолданысы  болмағандықтан, мінез-құлқында қандай да бір ауытқуы бар баланы қай категорияға жатқызу қажеттігі белгісіз. А.И.Белов қиын балалардың жоғарыдағы классификациясын береді.

Оқыту, тәрбиелеу, балалар мен «қатерлі топ» деп  аталатын жеткіншектерді психологиялық  қолдау мәселесі қазіргі білім берудің  өзекті мәселесі болып табылады.

Өмірдің жағымсыз құбылыстарына құрбан болып  қалу қауіпі балалар мен жеткіншектерден  кең қауіпті топ құрайды.

«Қауіпті  топ» балалары мен жеткіншектері- түрлі психикалық және әлеуметтік дезадаптация формасы бар, норма мен талаптарға сәйкес келмейтін мінез-құлықтағы балалар [16].

Виктимизация  шеңберінде балалар мен жеткіншектер топтарын талдай отырып, әрқашанда  «жалпы адами» топтардың, қандай да бір  жағдайдың ерекшелігі болатынын  ескеру қажет. Бірінші жағдай: ересектерге  қарағанда, кәмелетті жасқа толмағандар  қатерлі топқа жылдам енеді, ал балалар  жеткіншектерге қарағанда жылдам кіреді. Екінші жағдай: ата-аналар қамқорлығынан айырылған балалар, ата-аналар қарауындағы балаларға қарағанда, қатерлі топқа жылдам түседі; қалаларда, алды жерлерге қарағанда қатер тәуекелі басым; бала немесе жеткіншектің микроортасының елеулі өзгерістері (отбасы, мектеп немесе тұрмыстық жағдайы т.б) бала немесе жеткіншекті қатерлі топқа итереді.

Қатерлі топқа «ену» процесі ұзақ және жылдам болуы мүмкін. Бұл қандай жағдайлар бұзылуына, олар балаға қаншалықты қажетті, олардың бұзылу процесі  қаншалықты қысқа немесе ұзақ жүргеніне  байланысты. Белгілі болғандай, балалар  үшін бала немесе жеткіншекті қатерлі  топқа итермелейтін отбасы ортасының  бұзылыстары қауіптірек. Белгілі  бір жағдайларда мектептік ортадағы жағымсыз қозғалыстар сол сияқты қатерлі болуы мүмкін. Мысалы, ата-аналардың көшуіне орай, баланың мектеп алмастыруы. Сөзсіз, «қолайсыз» отбасы- бала үшін виктимизацияның негізгі ошағы болып табылады. Бұл жерде отбасының өзі қатерлі топ болып табылады. Керісінше, отбасындағы жағымды жағдайлар барысында, мектептік ортаның жылдам немесе күрт өзгеруі табысты нейтралданады және жеткіншек қатерлі топтан сақтанған болады. Сонымен қатар, отбасы мен мектепті идеалды түрде мейірімді мен зұлым деп бөлуге болмайтынын ұмытпауымыз қажет. Сондықтан, виктимизацияның жағымсыз немесе басым факторларының ықпалы басым болады [16, 322].  

Қарастырылған бала тұлғасынан ықпал ету факторларының  нәтижесінде, жеткіншек виктимді болып  қалуы ықтимал. Виктимділік –  өз алдына жағымсыз құбылыстар құрбаны болуға бейімділік. Адам әлі ондай болған жоқ, бірақ оның тұлғасында белгілі бір жағдайларда ондай ететін белгілі бір қасиеттер бар.

Жалпы айтатын  жағдай, қазіргі балалар мен жеткіншектердің  генетикалық, демографиялық және жекелік  психологиялық қасиеттерінің жиынтығы әдетті өмір ортасының елеулі өзгерістерінде оларда осы әдетті жағдайлар өзгерісінде  қолайсыздықтарға әлсіз ететін тұлғалық белгілер қалыптастырады.

Балалар мен жеткіншектерде виктимизация факторларын  бағалау және олардың ортасында  қатерлі топты жасау барысында  олардың өмір сүру ортасының макроортасының маңызды өзгеруі ерекше орын алады. Ауылды жерлерді урбанизациялау, жағымсыз сипаттағы экологиялық өзгерістер, әскери әрекеттер мен қарулы қақтығыстар, экономика мен саяси экономиканың радикалды қайта құрылуы. Бірақ олар ересектерге қарағанда, балалар мен жеткіншектерге күшті әсер етеді. Виктимизация процесстері микроорта өзгерісінің алғашқы кезеңдерінде жылдам жүреді, белгілі болғандай жағымсыз салдары байқалады.