Жеткіншектер арасында суицидті мінез-құлық ауытқуын тарихи-педагогикалық талдау

Автор: Пользователь скрыл имя, 31 Марта 2013 в 22:44, реферат

Описание работы

БӘДСҰ (Бүкіл әлемдік денсаулықты сақтау ұйымы) берген мәлімет бойынша дүние жүзінде жыл бойы 500 мың адамдар өз өмірлерін қияды. Ең жоғарғы суицид көрсеткіші ол ФРГ, ГДР, Австралия, Швецария, Венгрия, Чехославакияда болса, ең төменгі көрсеткіш ол Болгарияда, Ирландияда және Индияда. АҚШ-та өзін-өзі өлтіру деңгейі 100 мың адамға орташа алғанда 25-50 адамнан келсе, ТМД елдерінде шамамен 25-45 адамнан келеді.

Работа содержит 1 файл

Документ Microsoft Word.docx

— 113.29 Кб (Скачать)

Жеткіншектер арасында суицидті мінез-құлық ауытқуын тарихи-педагогикалық талдау

 

БӘДСҰ (Бүкіл әлемдік денсаулықты  сақтау ұйымы) берген мәлімет бойынша  дүние жүзінде жыл бойы 500 мың  адамдар өз өмірлерін қияды. Ең жоғарғы  суицид көрсеткіші ол ФРГ, ГДР, Австралия, Швецария, Венгрия, Чехославакияда болса, ең төменгі көрсеткіш ол Болгарияда, Ирландияда және Индияда. АҚШ-та өзін-өзі  өлтіру деңгейі 100 мың адамға орташа алғанда 25-50 адамнан келсе, ТМД елдерінде  шамамен 25-45 адамнан келеді.

ХХI ғасырда  дүние жүзінің ғалымдарын толғандыратын  мәселе ол қазіргі кезде жасөспірімдер  арасында жиі кездесетін-суицид. БӘДСҰ-ның  соңғы мәліметтері бойынша 15-24 жас  аралығындағы жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру екі есе артып  кетті. Ол мемлекеттегі экономикалық жағдайларға  байланысты. Мәселем Францияда соңғы 10 жылда суицидттен өлген балалар  саны үш есе артқан. Енді бұл өлімдер  жол апатынан қайтыс болған адамдар  санымен теңеліп отыр. АҚШ-та 15-19 жас аралығындағы өзін- өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілді. Қазіргі кезде АҚШ-та ең маңызды  өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр. Онда 2010 жылда 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында 19000 суицид тіркелген. Бұнда соңғы 30 жылда суицид 15-19 жас аралығындағы қыздар арасында 150%, ал бозбалалар арасында 250%-ға дейін  көтерілген [1].

Суицид  термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-өзі  өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді.

Қазіргі кезде Суицидология деп аталатын үлкен бір ғылыми бағытты бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып  осындай әрекетке баратын тұлғалардың  ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге  тырысты.

Суицидальды мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі келетін  тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп  есептеді.

Адамзат тарихында өзін-өзі өлтіру әрекеті  әртүрлі бағаланады. Европа халқында өзін-өзі өлтіретін адамдар - вампирға айналады деген. Ал көне Греция, Спарта, Афинада өзін-өзі өлтірген адамдардың мәйітін өртеп жіберген.

Орта  ғасырда Австрия, Пруссия, Францияда  өзін- өзі өлтіруші адамдарды діни көзқарас бойынша – қылмыскерлер деп санаған.

Суицидальді мінез құлықтың белгілі бір формасы, тәсілі, даму стадиясы, тәуекел факторлары болады. Суицидальді мінез-құлыққа  адамның жас ерекшелігі, жынысы, кәсіби ерекшелігі, өмірлік жолының  ерекшелігі де әсер етеді.

Әр бір  жас кезеңдеріне сай суицидальді  белсенділік тән болады.

- Балалық  шақ – 12 жасқа дейін;

- Жеткіншектік  кезең – 12-17 жас;

- Жастар  арасы - 17-29 жас;

- Ересектер  арасы – 30-35 жас;

- Қарттық  кезең – 55-70 жас.

5 жасқа  дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру  әрекетіне бару өте сирек кездеседі.  Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін  80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады  екен. Жеткіншек кезеңінде суицидальды  әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында, әсіресе, қыздар арасында өздерінің жігіттеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталды [4].

Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің  көбі дайындық кезеңі – суицидальды  кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу  қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасыздық, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.

Японияда  тек 2010 жылы ғана 25524 жағдай тіркелген. Швейцарияда әскер қатарына шақырылған боз балаларды психологиялық тексеруден өткізген кезде олардың 2% өзін- өзі өлтіруге барған, ал 24%- де суицидальді ойлар айқын көрінгені мәлім болған.

Польшада  соңғы 10 жыл ішінде 12-20 жас арасындағы суицидтен өлген балалар саны 4 есеге көтерілген, ал оның 21% қыздар алса, қалған 79% ұлдар құрайды.

Дюркгейімнің  суицид теориясына байланысты адам бір  проблемаға тірелген кезде немесе ол бейімделген орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде  ол өзін- өзі өлтіруге барады деген. Әлеуметтік байланыстардың ерекшеліктерін ескере отырып ол келесі суицид түрлерін бөліп көрсетті: эгойсттік және альтруисттік. Тағы да психопаталогиялық жағдай негізінен  балалармен жас өспірімдердің социолизация деңгейімен қоғамда алатын орнына байланысты да болады. Психоанализдік зерттеулер барысында суицид ол жеке тұлғаның сексуалды бұзылысына байланысты деген  тұжырымдарға келді [5].

Өзін-өзі  өлтіру оның ішкі қақтығыстарын өткізу жағдайларындағы әлеуметтік психология дезадаптация салдары деп Бачериков  қарастырады. Суицидогенді жағдайлар  тұлғаның ерекшелігіне, оның өмірлік  тәжірибесіне, интелектісі және мінез- құлығымен анықталады. Суицидогенді қақтығыс шынайы себептер арқылы жүзеге асады. Ол тіпті сау адамда кездесуі мүмкін. Қақтығыс себептері субьект  үшін ылғи да шынайы болады, сондықтан  ол субъектіні ауыр уайым – қайғымен депрессияға ұшыратады. Сол проблемалардың шешілмеуіне байланысты адамдар  өз- өздеріне қол жұмсауы мүмкін.

А.Г.Амбрумова суицидальді мінез-құлқы бар 770 балалармен жасөспірімдерді зерттей келе пубертантты жасқа дейінгі балалар арасында (13 жасқа дейін) - 14,4%, пубертанты жастағы балалар арасында (13-16) - 51%, пубертантты жастан асқандар арасында (17-18) - 33,8% кездеседі. Суицидке барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың өзін-өзі өлтіру себептері ол көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты Железова бұл балалардың көбінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың 70% шизофрениямен ауыратын балалар құрайды деген [4,6].

А.Г. Абрумова және В.А. Тихоненко суицидальды  әрекеттің екі негізгі типін  көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды.

Демонстративті-шантажды әрекетте - өміріне сондай қауіпті  емес әрекеттерге барады; денеде ірі  веналар жоқ жерлерді кескілеу, онша қауіпті емес дәрілерді ішеді. А.Е. Личко мен А.А. Александров 14-18 жастағы  жас өспірімдерді зерттей келе олардағы суицид мінезі көбінесе аффект жағдайында және ол балалардың осы жаста өте  сезімтал болатындығына байланысты жиі кездеседі деген тұжырымдарға келді. Бірақ көбінесе бұл кезде  балалар арасында кездесетін суицид ол демонсративті әрекет түрінде  болады.

Шынайы  суицидальді мінез- құлық деп  тұлғаға деген шынайы немесе қиын проблемалары шешілмеген кезде өзін- өзі өлтіруін айтамыз. Ал жалған шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған  ойын жүзеге асыру үшін, оны қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде  және басқалардың сезімін манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен адамның алдында  жасалады. Бұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез- құлық көбінесе бала кезден пайда болады.

Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір тәжірибелерінің  болмауына, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау себептеріне  байланысты және өмір қиындықтарына  шыдамауына байланысты болады.

И.П. Павлов өзін-өзі өлтіруді «мақсат рефлексін» жоғалту деп түсіндірген. Осыған байланысты ол: «Мақсат рефлексі әр адамның өмір мәні және энергия көзі. Өмір қызығы бір мақсатқа жетуге талпыну, егер сол мақсатқа жете алмаса басқа  мақсатты көздеп соған қол жеткізу, қызығу, ұмтылу. Соған байланысты біздің өміріміз гүлденеді және мәндене  түседі. Егер адамның өмірінде мақсат жоғалса оның өмірі мәнсіз болады. Сол себепке байланысты біз өлген  адамдар артынан қалған қағаздардан, олардың өмірлерінің мәні жоғалғанына  байланысты олар өз- өздерін өлтіруге мәжбүр болғандарын ұғынамыз. Бірақ  адам өміріндегі мақсаттар саны шексіз...»  Тек И.П. Павлов суицидке барған адамдардың ешқайсысында психикалық ауытқуы жоқ  деген [7, 9-11].

Суицидке  барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың  өзін-өзі өлтіру себептері ол көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты Железова бұл  балалардың көбінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың 70% шизофрениямен  ауыратын балалар құрайды деген Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен.

Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толыққанды емес отбасында өскен  балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады.

Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады. Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы  төмен болады деп қарастырады.

Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия  кезінде, алкогольдік токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі  кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде жастар өздерінің  өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір проблеманы шеше алмай жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар  жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады.

Адам  өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық  та үлкен әсерін тигізеді. Бірақ кейбіреулер ұрсысып өзін-өзі өлтіретін болса, енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицид те көбейе түсед [8].

Сонымен қатар түрлі ғылым өкілдері (медицина, психология, педагогика) нормадан ауытқыған  мінез-құлықтың суицидтік іс-әрекетке тікелей әсері болатындығын айтып, оларға анықтамаларын берді. Бұл  анықтамалар авторлардың кәсіби іс-әрекеті мен теориялық қалауларына  байланысты.

Тұлғаның  қоғам нормалары мен құндылықтарын  қабылдамау ретінде түсінілетін  «ауытқушы мінез-құлық» түсінігі ең алдымен тұлғаның, соның ішінде кәмелетті  жасқа толмағандар қылмыстарының  алдын-алу бойынша жұмыстарда, заң  психологиясында бекітілді (В.Н.Кудревцев, В.Д.Парыгин, В.В.Шпалинский, А.М.Яковлев). қысқаша психологиялық сөздікте (1985) ауытқыған мінез-құлық қоғамда  қабылданған құқықтық және өнегелі  нормаларға қарама-қайшы келетін  «әрекеттер немесе жеке істер жүйесі»  ретінде қарастырылады. Ауытқыған  мінез-құлық ретінде жағымсыз ауытқулар (құқық бұзушылық, қоғамға қарсы  әрекеттер, қылмыстар), сол сияқты жағымды  бағыттағы көріністер қарастырылады. Мысалы, Я.И.Гилинский (1981), қылмыстың  алдын алуда жүйелі тәсілді қарастыра  отырып, мінез-құлықтағы ауытқу шығармашылық белсенділігін көтеруі мүмкін екендігін  көрсетеді [6, 23-24].

Г.С.Тагированың  пайымдауынша, мінез-құлық ауытқуы  – қоғамда қабылданған құқықтық немесе өнегелі нормаларға қайшы  келетін істер мен жеке әрекеттер  жүйесі. Аталған мінез-құлық жағымсыз әлеуметтік даму, түрлі жас ерекшелігі кезеңдерінде пайда болатын әлеуметтену  бұзылыстары нәтижесі болып табылады [9].

10-шы  қаралым науқастардың Халықаралық  классификациясына сәйкес мінез-құлық  бұзылыстары гетерогенді ретінде  бағаланады, олардың симптомдары  патологиялық күй симптомдары  мен психологиялық даму бұзылыстарынан  ерекшеленеді.

Осы жерде (ХНК-10), мінез-құлық бұзылыстары  диссоциалды, агрессивті мінез-құлықтың тұрақты модельдерімен сипатталады. Диагноз қою үшін кей жағдайларда  ұқсас мінез-құлықты көрсету формасы  әлеуметтік жасқа сәйкес келетін  қатаң бұзылыстарға негізделуі керек, яғни оның көрінісі балалық немесе жеткіншектік әрекеттерге қарағанда, айқын байқалуы керек. Шектеулі диссоциалды  әрекеттер мен құқық бұзушылықтар сол диагнозды қою үшін өздігінен  негіз болмайды.

Мінез-құлық  бұзылыстарының байқалуы басқа да психикалық бұзылыстар симптомдары да болуы  мүмкін, және бұл жағдайларда қалау  колдауды қажет ететін негізгі диагнозы берілуі қажет.

Кейде мінез-құлық  бұзылыстары тұлғаның диссоциалды  бұзылысында дамуы мүмкін (ғ.60.2). Жиі мінез-құлық бұзылыстары қанағатсыз отбасылық қарым-қатынас және оқудағы  қиындықтардан тұратын қолайсыз психосоциалды ортамен байланысты болады.Ол ербалаларда жиі кездеседі. Бұл бұзылыс категорияларының эмоционалды  бұзылыстардан ерекшеленетіні нақты  анықталған; олардың гипербелсенділіктен  айырмашылығы әлсіз, және олар жиі үйлеседі [10, 201].

Жеткіншектерде  психопатияны диагностикалауда классификациялық тәсілдер айырмашылығын А.Е.Личко (1983) талдады.

Біріншіден, А.Е.Личконың пайымдауынша, «психопатия» американдық психиатриялық әдебиеттерде пациенттердің сәйкес контингенті  «тұлға бұзылысымен» зардап шегетіндер ретінде белгіленген. Осы кез  кластарға психопотологияға және шизофренияның  қарапайым формаларына қатыстырды. Жаңа бірнеше осьті классификацияны енгізумен – DSM –III (Diagnostic and Statistic Manual of Disiordens- американ психиатриялық ассоциациясы шығарған, диагностикалық және статистикалық басшылық) – тұлға бұзылысы жеке ІІ осьпен ерекшеленді, бұл П.Б.Ганнушкин мен О.В.Кербиков тұжырымдаған психопатияны диагностикалау критериіне жақындасты [11, 218].

Мысалы  В.П.Койценконың пайымдауынша, суицидті мінез-құлықтың пайда болу жақтарынан нормадан тұрақты ауытқуымен байланысты, физикалық, ақыл-ой кемшіліктері негізделген, олардың өмірлеріндегі көріністерге тән ерекшелік [3,192].

П.П.Блонскийдің  пайымдауынша, мінез-құлықтағы ауытқу, оларға қатысты мұғалім жұмысы өнімсіз болып табылатындар [4,173].

К.М.Гуревичтің пайымдауынша, ауытқыған мінез-құлық  түрлі формаларда байқалады: нашар  үлгерім, өзіне сенімсіздік, жауап  беруден қорқу, енжарлық, өзіндік  бағасы төмен, мектептен көңілі қалу, құрбыларымен достаса алмау, қатыгездік» [12].

Информация о работе Жеткіншектер арасында суицидті мінез-құлық ауытқуын тарихи-педагогикалық талдау