Ұстаз болу жүректің батырлығы

Жаңа оқытушы бізді  оқу жылының басталуымен құттықтады, өзін таныстырды. Сәбира Майқанова. “Мен сендерге қазақ тілінен сабақ  беремін және сынып жетекшілерің боламын”, - деді.

Соңғы сөз Кожекеңді  тағы бір сілкіп алды. “Ал, бәлем, сақтана  бер” дегендей болдым  өзіме-өзім.

Майқанова бір-бірлеп, тізім  бойынша оқушылармен таныса бастады. Кезек маған келді.

- Қадыров.

- Мен.

Майқанова тесірейе қарап  тұрып қалды.

- Біз екеуміз таныс шығармыз деймін? Мен еріксіз жымиып күлдім.

- Мүмкін.

Мен сенімен әлі сөйлесемін дегендей Майқанова:

- Отыр! – деді зілді дауыспен.

Міне осыдан кейін  Майқанова маған қымс етсе, қаһарын  төгіп тұратын болды. Қанша рет  қыс бойы директордың алдына сүйреп алып барды. Ақыры жыл аяғында тәртібіме де “төрттік” баға қойып отыр.

Осының бәрі мені, әрине  ашуландырады. Бұл Қожаның ішкі жан  толғанысы. Мұғалім мен оқушы  арасындағы қарым-қатынас суреттеледі.Тілі тартымды, оқиғасы қызық, жеңіл оқылады.

Көзі тірісінде жазушы, мен жазған дүниелердің ішінде жұртқа көбірек  танылғаны “Менің атым Қожа” повесі болса керек. Алматыда біраз қиналыспен басылды. Қожаның жағымды қылықтарынан жағымсыз қылықтары көп. Балаларға бұл кітап қандай тәрбие бермек деп, алая қарағандар аз болған жоқ... Мектептегі барлық баланы хулиган етіп шығарғыларыңыз келсе, бұл кітапты тезірек басыңдар депті рецензент... Орыс тіліндегі “Қожаның” тұсауын Москва кесті.

... Қазақтың сүйкімді  де қара сотқар баласы осыдан  соң бүкіл Совет одағын аралап кете барады... Біраздан кейін кітап Парижде француз тілінде басылды. Қазақфильм “Менің атым Қожа” повесі бойынша көркемсуретті кинофильм түсіруге кірісті. Режиссері – Абдулла Қарсақбаев.

1967 жылы Францияның  Канн қаласында өткен Халықаралық  кинофестивальда жүлдеге ие болды. Шығарманы жазғандағы ең басты мақсатым; жақсылыққа тәрбиелеу Қожа-есер емес, есті тентек. Бір көрген адамға “жаман бала”, “қиын бала” болып, кейін мүлде өзгеріп, жақсылардың қатарына қосылып кететін балалар аз емес қой... деп сыр шертеді. Бүгінде кез келген қазақтың қара баласына Соқпақбаевтың кім екенін түсіндіріп жату артық болар, оның “Менің атым Қожасы” әр үйде Абаймен, Мұхтармен бірге ұлттық қазына ретінде сақталуда десек қателеспейміз. Өйткені, Соқпақбаевтың есімі көзі тірісінде-ақ әрбір мектеп баласының жүрегінен мықтап орын алған болатын.

“... Бердібек Соқпақбаев кітаптарының соңғы беттерін жапқанда көркем шығарма оқып шыққандай болмайсың, өзіңнің ең тату-тәтті дос, жолдастарыңды  ұзақ сапарға шығарып салғандай  боласың. Қимайсың. Көңілің бұзылады. Бердібек Соқпақбаев шығармалары, міне осындай. Жазушы үшін бұдан асқан бақыт болуы мүмкін емес” – деген Қадыр Мырзалиевтің сөзімен қорытындылайын.

Ұстаз бен оқушылар жайлы  шығармаларды көптеп жазуға болады, бірақ  осы жерден бөлімді аяқтап, соңынан әдебиеттер тізімін беруді жөн көрдім.

 

Әзіл – қалжың отауы

 

ҰСТАЗДАР ӨМІРІНЕН.

Мұғалімдер кім болуды армандайды?

Мұғалімдер әсте әртіс, жазушы, сот, бастық, сылақшы, майлаушы, немесе еден сыпырушы болуды армандамайды. Өйткені:

- Әр мұғалімнің жұмыс бөлмесі, отыратын жұмыс үстелі, қармағында 30-40 оқушысы бар, кішігірім бастық емес пе? Ашса алақанында, жұмса жұдырығында, - дегендей ұрыс, төбелес жөніндегі бала мен ата-ана дауын да бір өзі шешіп отырады.

- Әр мұғалім өз сабағының шебері, яки режиссері, көбінесе басты рөлде де өзі ойнайды. Әртіс демей көр, кәне. Көпшілік көрініске де өзі қатысады.

-Бір тыным жоқ. Кабинет  тазалығы да өз мойнында. Демек,  майлаушы да өзі,  сылаушы да  өзі. Безендіруші де өзі.

- Жазушыларға келер болсақ, тіпті кейбір жазушыларыңыз да, мұғалім құсап күнде жазуға отырмас.

- Соңғы кезде бухгалтер мен кассир де өздері. Сан алуан қосымша мамандықтар меңгеруде.

Қай мекемеге қандай мамандық иесі өте зәру болса, 2-3 айлық жазғы  демалыс кезінде біздің ұстаздарды шақыруларыңызға болады – ау деймін...

 

“Жақсы мұғалім мен  жаман мұғалім”

 Жақсы мұғалім маған  әр уақыт –қат, қымбат, өйткені,  ол- мектептің жүрегі- дейді мектеп  басшылары.

Егер жақсы мұғалім  мектептің жүрегі болса онда, жаман  мұғалім, меніңше, мектептің жанға  батып ауыратын ішкі құрылыстарының бірі – деп білем.

 

Сәби мінездес санагер

Мұғалімдер де бала мінездес емес пе? Екі мұғалім, тышқанның суретіне таласып қалыпты. Бірі – бастауыштың, бірі жоғары сынып биология пәнінің  мұғалімі екен. Директор бұл мәселені былай шешіпті: тышқан суреті бастауыш сынып мұғаліміне берілсін. Ал, биология пәнінің  мұғалімі кабинетінде тышқан өсірсін! 

 

Мұғалімнің киім үлгісі

Мектеп оқушыларына  арнайы киім үлгісі  шықса деген  арман аздық етіп, бір мұғалім  “мұғалімдерге де арнайы үлгідегі киім шықса” депті.Біріншіден, не кием деп әуреленбейсің, екіншіден, мектепті театрға айналдырмаудың ең қолайлы жолы осы, десе керек.

 

Неге бармайсың?

Баласы шешесіне айтады:

- Мен енді мектепке бармаймын!

- Неге бармайсың?

- Сол ... Асанов таспамен оқ атады, Сотқаров оқулықпен басымнан ұрады, тағы біреуі аяғымен шалады...

- Бармаймын!

- Жоқ, балам, сен қайткенде де баруың керек. Біріншіден, жасың қырықтағы адамсың, екіншіден, мектеп директорысың.

 

 

“Суретші”

Мұғалима Асанның әкесіне  шағым айтады:

- Кеше сабақта сіздің ұлыңыз партаға шыбынның суретін салып қойыпты. Мен оны шын екен деп қолымды ұрып алдым.

- Сіз оны айтасыз, - дейді әкесі. Бірде ол ваннаға крокодилдің суретін салыпты. Зәрем ұшқаны сондай, тұра қашамын деп қабырғадағы есіктің суретіне соғылдым.

 

*    *    *

Мұғалім:

- Картадан Ертіс өзенін көрсет.

- Асан:

Мұғалім:

- Картадан Ертіс өзенін көрсет.

- Асан:

- ???

- Мұғалім:

- Неге көрсетпейсің, үнсіз қалдың ғой?

Асан:

- Мұғалім, картада ағып жатқан өзен көрінбей тұр.

 

                

           * *  *

Сіздерге химия сабағынан  үзінді ретінде “Формула” деп  аталатын көріністі ұсынамыз.

Мұғалім бір оқушыны  тақтаға шығарып:

- Судың формуласын жазып көрсет, - дейді. Ештеңе білмейтін оқушы бір нәрсені шатпақтап жаза салады.

Мұғалім:

- Сен не жаздың, бұл судың формуласы емес, - дейді.

Оқушы:

- Мен лай судың формуласын жаздым, - дейді.

 

ТҮСІНДІРМЕ  СӨЗДІК

 

Каникул – жылдың ең қысқа  күндері.

* * *

Күнделік - үлкендерге көп  көрсете бермейтін құпиям.

* * *

Математика – мен  түгіл әкемнің де тісі бата бермейтін  “жаңғақ”.

* * *

Дос – бақылау жұмысында  дәптеріне жазғандарын бақылатып  отыратын я қыз, я ұл.

* * *

Сабақ – үзілісті зарықтыра  күттіретін 45 минут.

* * *

Спорт секциясы - әжеме  айтатын басты сылтауым.

* * *

Ақпақұлақ – айтқанның  бәрі құлағынан көктей өтетін бала.

* * *

“Апайға айтам” – қыздардың  негізгі қаруы.

* * *

Кер жалқау –“ертеңі”  таусылмайтын оқушы.

 

Қосымша

 

МҰҒАЛІМ МӘДЕНИЕТІ

 

Атақты педагог, ғалым  В.А.Сухомлинский “Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі  және қызықты, шым–шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады”- деп, ұстаздық өнерге ерекше баға берген.

Жас жеткіншектерге тәрбие беру ісінде мұғалімнің атқаратын міндеті  зор.

Ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалім мәдениеті мен шеберлігін төмендегідей бөліктермен анықтауға болады;

1. Мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті.

2. Мұғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі.

3. Мұғалімнің мимика және понтомимика ишараларының (жест) мәнерлі негіздері.

4. Мұғалімнің мәдениеті, әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті, дем алуы, дауыс дикциясы, интонациясы.

 

Педагогикалық әдептің  негізі - оқушыға деген шын ықыласты және олардың адамдық ар-ұятына деген  қөзқарасында жатыр. Педагогикалық  әдеп баланы адам ретінде сыйлау деп есептеуге болады.

Мұғалім жұмысында педагогтік әдеп сақталмайынша оқушылармен  тіл табысу мүмкін емес, ал оқушылардың  тілін таппайынша оқу–тәрбие үрдісінде  ілгерілеу жоқ.

Педагогтің әдебі ілтипаттылық, сенім білдірушілік, әділдік, төзім  мен сабыр сақтау деген сияқты қасиеттермен өлшенеді. Енді осы түсініктерге тоқталайық.

Ілтипаттылық.  Әдетте оқушылар өздері жақсы көретін мұғалімдер оларға дауыс көтеріп сөйлесе  де көңілдеріне ауыр алып қалады. Дауыс  көтеру, жазықсыз жазғыру, әділ қойылмаған баға ғана емес, мұғалімдер көзге ілмей, өтініштерін құлықсыз, жүрдім–бардым тыңдаса да, ең болмағанда қастарына жақындап көңіл аудармаса да, ренжіп қалады. Өздеріне мұғалімнің назарын аудару үшін тәртіп бұзатын бірді-екілі балалардың болатыны да бар.

Мұғалім оқушыларға жаңа материалдарды түсіндірумен қатар оларға назар аудара білуі керек. Өйткені мұғалімдер тарапынан оқушыларға ілтипат болмаса, олардың араларына жарықшақ сызаты түседі.

Сенім.  Педагогикалық  әдеп мұғалімнің оқушыларға сенім арта білу қабілетін де қамтиды.  А.С. Макаренконың пайымдауынша; қателесу қаупі төніп тұрса да мұғалім оқуда болсын, тәлім-тәрбие жұмысында болсын оқушыларға өзінің батыл-батыл ойларымен ықпал жасауы қажет.

Балалар өздерінің күштері  мен мүмкіндіктерін толық шамалай  алмайды. Олар  ересектердің бағасына, әсіресе өздерінен де артық сенетін мұғалімнің бағасына сүйенеді. Сондықтан мұғалімдер олардың қабілеттерін бағалауда өте сақ болғандары жөн. Оқушының қабілетін, әрине асыра бағалау дұрыс емес, ал оларды құлдыратып бағалау одан да оғаш.

Әділдік.  Мұғалімнің қандай қасиеттерін бағалайсыз деген  сауалға оқушылар көбіне көп: “әділдігін”  деп жауап қайтарады. Егер мұғалім  әділ болғанның үстіне әдебі мол, көңілді, жайдары болса, мектепте одан беделді адам болмайтыны түсінікті.

Мұғалімге “әділетсіз” деген ат оның тек әділетсіз болғандығын ғана емес, сонымен қатар оқушылармен жұмыс барысында әдеп сақталмауынан да таңылуы мүмкін. Мұғалім оқушыларға тек қана әділ қарап қоймай, соған қоса өз ісінің дұрыстығына иландыра білуі керек. Мұғалімнің әдеп сақтамауы оның айнымалы мінезінен немесе өзіне-өзінің ұдайы талап қоймауынан және оқушылардың білімін бағалай білмейтіндігінен болуы да мүмкін.

Мұғалім ар-ұяты кіршіксіз  болса, оқушылар оның кез келген қатесін  кешіреді. Керісінше мұғалім әділетсіздік жасап, жалған мінез көрсетсе, оқушылардың көңілдері қалып, араларының салқындауы осыдан басталады. 

Төзім мен сабыр сақтау. Мұғалімнің педагогтік әдеп әлемі үшін бұл қасиеттердің маңызы үлкен, тіпті  көп жағдайда шешуші мәні бар. Бұл, әрине, өртеніп жатсын, күйіп жатсын, мұғалім еш нәрсеге ашуланбауы тиіс деген сөз емес. Ондай жағдайларда оған өзін ақылға жеңдірмей болмайды.

Ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамау керек. Сабырлылық, өзін-өзі ұстай білушілік сияқты қасиеттер ұстаздың белсенді құрамы болуы тиіс.

Қай кезең, қай дәуірде  болсын адамға білім мен тәрбие беруден  асқан мұрат жоқ. Ұстаз – ұрпақ  тәрбиелеп өсіруші, қоғам сенген адам. Ұстаздық  қызметтің қыры мен  сыры мол. Сондықтан да болашақ ұстаздар өз ісінің әрбір қыр-сырын жетік  игеру жолында жоғарыда көрсетілген кәсіптік сапаларды толық меңгерсе, бүгінгі қоғамымызды байытатын, дамытатын, жаңартатын адам тәрбиелеуге мол мүмкіндік ашылатыны күмәнсіз.

 

Әдебиеттер:

 

Айтматов Ш. Ақ кеме. Бетпе-бет. Алғашқы ұстаз: Әңгімелер. –Алматы: Балауса, 2006.- 480б.- (Әлем балалар әдебиеті)

Боранбаев С. Ұстаз:Әңгімелер  жинағы. – Алматы: Жазушы, 1966.-70 б.

Бүркітбаев Ә. Мұғалім: Повесть, әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1973.-96 б.

Ерлік тәрбиеден туады: Мұғалімдерге арналған көмекші құрал. – Алматы: Мектеп, 1966.- 88 б.

Жаркенов Қ. Мұғалімдер: Роман. – Алматы: Жазушы, 1990.-320 б.

Қалқабаева М. Балалар  әдебиеті – тәрбие құралы: Мұғалімдерге арналған көмекші құрал.- Алматы: Мектеп, 1976.-62 б.

Карабалина О. Ұстаз  бақыты.- Алматы: Жалын, 1990.-272 б.

Қаратаев М. Әдемілікке үйрететін ұстаз.- Алматы: Қазақстан, 1965.-71б.

Макаренко А.С. Ұстаздық дастан.- Алматы: ҚМКӘБ., 1951. – 236 б.

Молдағалиев Ж. Құс жолы: Повесть және әңгімелер.- Алматы: Ана  тілі ЖШС, 2005.- 288 б.

Қаламгердің бұл жинағына “Ұстаз жолы” атты қазақтың тұңғыш педагогі Ы.Алтынсарин туралы повесі мен бір топ әңгімелері енгізілді.

Сарғасқаев С. Ұстаз: Роман  Орта және орталау мектептің оқушыларына  арналған.-Алматы: Жалын, 1979.-181 б.