Салауатты өмір салтын оқушыларда қалыптастырудың педагогикалық негіздері

    СӨС  мақсат  еткен, кең таралған қозғалыстардың бірі- судың, жердің, ауаның пайдалы қасиеттерін пайдалану прициптеріне негізделген 12 қағидадан тұратын П.К. Ивановтың тұрғындарды табиғи сауықтыру жүйесі болып табылады. ТМД республикаларының көбінде, облыстарда , қалаларда П.К Иванов жүйесіне негізделген арнайы орталықтар ұйымдастырылып ашылды.

     Адам өміріндегі  проблемаларды  шешу-қайғы- қасіретті  біршама жеңілдеу өткеруге дем  беретін, бақытты, табысты өмірге  жеткізе алатын трансендентальды  медитацияны насихаттау болады. Бұл әдіс адамды табиғат, қоршаған орта көмегі арқылы организмге әсер ететін барлық залалды факторларды, күйзелістерді алмастыруға өзінің ішкі күш-қуатын бағыттайды. Медитация кезінде дене керемет босаңсыған жағдайға келеді, күйзелістерді, шаршағаныңды кетіреді.

     СӨС қалыптастыруда жалпы қоғам азаматтары болып күрес жүргізу, залалды заттардың адам организміне зиян екенін ашық, айқын түсіндіру. Және де жасөспірімдердің  залалды заттарға құмарлығын жою ең басты мақсат етіп қойылуы қажет.

   Профилактика- бұл  мемлекеттік, қоғамдық, элеуметтік, эканомикалық, медициналық, санитарлық, психалогиялық шаралардың бірегей кешенді жүйесі.

   Дағды- бір не  бірнеше қимылды әлденеше рет  атқару қажеттілігінен туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып  қалатын мінездегі «автоматтандырылған элемент» осы.

    Денсаулық  - физикалық, психологиялық  және  әлеуметтік болып үшке бөлінеді. Организмде денсаулықтың осы  аталған түрлері бір-бірімен тығыз  байланысты болады.

     Физикалық  саулық дегеніміз- адам организімінде  функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.

    Психикалық  саулық дегеніміз- ауруды болдырмау,  қайтсе де одан арылу  «адам  өмірінің мақсаты» болуын болжайды.

    Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.

   Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы  қимыл - әрекеттерін  қалыптастыратын   адамгершілік қасиеттері мен  ерік – жігерін  жетілдіретін негізгі тәрбие бағытының бірі.

   Дене тәрбиесінің  мазмұны – бұл баланың жеке  басы және қоғамдық гигиена  нормаларын сақтау дағдысына  үйрету.

   Валеология –  денсаулық туралы ғылым. Денсаулық  мүмкіндіктері. Ауруды болдырмау  және оның алдын алуды қадағалайтын ғылым саласы.

Девианттық мінез-құлық  олардың қоғам –өміріндегі теріс  орны мен салмағын айқындайды. Қоғам  өміріндегі қатынастардың жүйесі түбегейлі  өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік тәжірибесі жоқ, әлі толыққанды көзқарасы қалыптаса қоймаған жастар үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқу оңай. Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның объективтік себебі жасөспірімдерде құқықтық әлеуметтену процесі (нормаларды меңгеруі) және делинквенттік мінез-құлықы (нормалардан ауытқу) бір мезгілде жүреді. Нашар тұрмыс жағдайы, шиеленіскен қатынастары бар сәтсіз отбасыларында тұратын жасөспірімдерге көбінесе мектеп бағдардамасына үлгермеушілік, мектеп ұжымынан алыстап кетуі және мұғалімнен қарым-қатынасының нашарлауы т.б. тән. Кейбір жағдайларда айналасын тәп-тәуір адамдар қоршаған тұрақты отбасының кәдімгі баласы өз ортасының нормаларынан бас тартып нағыз қылмыстық мінез-құлықтың белгілерін көрсетуі мүмкін. Қиын отбасынан шыққан жасөспірімдер үйлердің жертөлелерінде өткізеді. «Үй асты өмірі» олар үшін қалыпты. Себебі, ол жерге әртүрлі өздері сияқты жастар жиналады. Олардың өздерінің «үй асты» моральдық кодексі, жазылмаған заңдары бар. Мұндай жағдайда топтық ауытқу да дамиды. Олар жеке субкультуралық нормаларға сай өмір сүреді.

Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жасы толмаған құқық бұзушылардың 44% сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер [2,25]

Профессор А.Е. Личко және В.Г. Степанов сәтті отбасыны талдай отырып, 4 жағдайды бөліп көрсетеді:  
-Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека);  
-немқұрайлылық ( гипоопека);  
- отбасындағы кумирдің болуы;  
Статистика бойынша ОҚО да 14-18 жас аралығындағы тұлғалар арасында қылмыс, өсуде. 1995 ж. 460 қылмыс оның 25 адам өлімі, оның 4-ін жасы кәмелетке толмағандар жасаған; 1997 ж. 317 қылмыс, 51 адам өлімі, дегенмен 13,8 % төмендеген, 96-бап бойынша 6 өлім тіркелген; 1998 ж. 243 қылмыс, 23% төмендеген, 74 адам өлімі оның 5-уін жасөспірімдер жасаған. 1999ж. 228 қылмыс, 6,1 % төмендеген, 96-бапқа 4 адам өлімі жатады.  
2000ж 269 қылмыс, 17,5% өскен, 195-і ауыр қылмыс. 14-18 жас аралығындағыларға 9 адам өлімі тіркелген. Адам өлімі 25% өскен, 33 әйел зорлау, 48 тонау, 64 анаша айналымына қатысты қылмысты жасөпірімдер жасаған. Статистикалық мәліметтерге талдау жасасақ, кәмелетке толмаған жастар арасында 120 бап бойынша 1995 ж. -4; 1996-6; 1998 ж. -6; 1999ж- 3; 2000 ж. -4-ке жеткен. 178-бап бойынша 1995-27; 1996-26; 1997 ж. -17; 1998 ж. -13; 1999 ж.-27; 2000 ж. - 34 қылмысты іс қозғалған. 174-бап қарақшылық бойынша 1995 ж. -19; 1996 ж.-5; 1997ж.- 14; 1998ж.- 11; 1999ж. -11; 2000ж.-10 іс-қозғалған.

Қазіргі кезде біздің қала көшелерінде қараусыз қалған балалар  мен жасөспірімдерді көреміз. Арнаулы  мәліметтер бойынша 1997 ж қарашада Қазақстан  бойынша 27 мың бала мектепке бармаған.

Жастардың девианттық жүріс-тұрыстарының бір түрі–нашақорлық. Бұл мәселе жөнінде ел Президенті Қазақстан халқына жолдауының бірінде былай деген: «Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен аймаққа айналған. Экономикалық, географиялық тұрғыдан қарағанда есірткі бизнесімен күресті Қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз жүргізуге болмайды» [4]. «ҚР нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2001-2005 ж.ж. жарлығымен бекітілген құжатта:  
«Кәмелетке толмағандар мен жастардың, әйелдердің арасында есірткіні беймедициналық тұтынудың етек алуы ерекше алаңдатушылық туғызады. Есірткі тұтынушылардың 2/3-30 жасқа дейінгі адамдар [4]. 
Есірткіге байланысты қылмыс жоғары қарқынмен өсуде. 1991 ж. бастап жалпы қылмыстылықтың 19,8% төмендеуі аясында есірткіге байланысты қылмыстардың абсолюттік санының 4,3 есе өсті. Бұл қылмыстардың үлесі 5,3 есе өсті және 1999 ж. 15,28 % құрады. Жастар арасында жүргізілген әлеуметтік сұраунаманың бір деректерінде жастардың 9-10% есірткіні пайдаланғанын айтқан болатын [5]. Статистикалық мәліметтер бойынша, қылмыстарды (есірткіге байланысты) 20-29 жастағы адамдар жасайды екен [6,4б.].Есірткі мен нашақорлыққа қарсы күресте елімізде де істеліп жатқан шаралар бар. Мысалы ҚР Премьер–Министрінің 2003 ж. 20 қыркүйек №222 өкімімен бекітілген «Ауыл жылына арналған» спорт есірткіге қарсы ұранымен «АҚ бидай» республикалық ауыл спорты ойындарын өткізу туралы іс-шарасын жатқызуға болады. Спорт мектептерін қайта жандандырып,олардың басым бөлігін спорттың түр-түрімен айналысуға баулу қажет. Жастар арасындағы нашақорлықпен күрес ісі бізден жүйелі және кешенді шараларды жүргізуді талап етіп отыр.  
Жастар арасындағы девианттық жүріс-тұрыстың тағы бір түрі – ішкілік. Статистикалық мәліметтер бойынша, бұзақылықтың 90%; әйел зорлаудың 90%; басқа қылмыстар 40% өлім, тонау, қарақшылық шабуыл, ауыр дене жарақатын салудың 70%, ажырасудың 50% ішімдікке байланысты болған. Ішімдік мәселесі көбіне қазіргі кезде ауыл жастарының арасында өршіп тұр. Жұмыссыздық, әлеуметтік жағдайдың нашарлығы, мәдени демалыстарының дұрыс өткізілмеуі жастарды араққа итермелеуде, сондықтан ауылдағы клуб, мәдениет үйі, т.б. мәдени іс-шараларды ұлттық рухымызды көтеретін насихат шараларын жүзеге асыру кезек күттірмей атқарылар шараға айналдыру қажет.

Девианттық мінез-құлықтық бір түрі суицид, яғни бұл өзіне -өзі қол жұмсауы. Ауытқудың бұл түрі 20-55 жасқа дейінгілер, ол қазіргі кезде 10-12 жасар балаларда да кездесіп отыр. Бұл жағынан Қазақстанда басқа ТМД елдерінен қалыспай отыр.

Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының бірнеше себептері бар:  
Әлеуметтік теңсіздік –жұмыссыздық, әлеуметтік жағдайдың төмендеуі, жемқорлық т.б.

 Моральдық этикалық  фактор қоғамның моральдық –адамгершілік  қасиетінің төмендеуі, рухани  азғындау жеке адамның қоғамдық  ортаны жатсынуы. Қоғам өмірін ақшаның билеуі, барлығы сатылады, барлығын сатып алуға болады. Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының төмендеуі. Бұқаралық қайырымшылық «сатылған махаббат», құқық бұзушылықтың күшеюі;

Девианттық мінез-құлыққа  қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы. әсіресе, отбасы тәрбиесінің нашарлауы денсаулықтағы психофизикалық ауытқулар т.б. Осының барлығы рухани дүниенің дағдарларысына әкеліп, өмір сүру мәнінің жоғалуына алып келеді.  
Бұл қоғамның болашағы жастарға кері әсер тигізетіні сөзсіз.  
Жастар арасындағы әлеуметтік – нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей отырып, мынадай тұжырым жасауға болады. Бір әлеуметтік норманы бұзудан екінші әлеуметтік нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән ерекшелігіне және қоршаған ортасына байланысты болады.

Жастар біздің болашағымыз. «Бүгінгі жастар – ертеңгі қауымның қариясы. Қарияның кейінгілерге айтар ақылы, кеңесі болады»-деген-ді Ғабит Мүсірепов Яғни, бүгінгі жастар ертеңгі қазақ ұлты. Одан соң бір-екі ұрпақ ауысқанда қазақ ұлтының бетке ұстар қариясы. Сондықтан, жастардың саяси құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыруға барлығымыз ат салысайық.

Салауатты өмір салты-белгілі  популяцияның денсаулығын сақтап, нығайтуға  салауаттандыруға арналған мінез құлық  тәрбиесі. 
Салауатты өмір салты- тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік қатынастардың дамуына байлансты болып келетін әлеуметтік-экономикалық категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлуметтік топтар мен жалпы қогамның жоғары гигиеналық мәдениеті.

Әр атпал азамат баладан  өседі.Соған байланысты оны бала шақта тәрбиелеу керек. Үлкендердің  «баланы жастан» дейтініде сондықтан.Бала тәрбиесіндегі ең басты мәселенің  бірі-оны дүрыс тамақтандыру.Өйіткені дүрыс тамақтанған баланың денсаулығы да зор болып өседі. 
Әрине,жаңа туған жас нәресте өмірінің алғашқы айларында, көбіне 1 жасқа дейін,емшек сүтін емеді. Емшек сүттімен оның организмінеқажетті заттар жеткізеді. Ал 1 жастан 1,5жасқа дейінгібалалар тағамыәр түрлі болуға тиіс.Олардың құрамына сүзбе, ірімшік, ет,бидай наны,қант, майда жарма,қарақұмық жармасы,күріш,картоп,капуста,сәбіз,қызылша,жас және кепкен жеміс,т.б енеді.Бұл өнімдердің әрқайсысынан бала үшін арнайы тағам дайындаудың қажеті жоқ.Жалпы отбасы үшін пісірілген көкеніс сорпасынан 1-2 қасық, еттен бір кесек,тағы басқалардан осындай аз-аздан беріп отырса жетіп жатыр.Ал 1,5 жастан 3 жасқа дейінгі түрлі көкеністен, сүттен, жармадан, онша майлы етпей өздеріне арнап дайындаған дұрыс.Жасанды коректендіру жағдайындағы балаларға үстеме тамақтандыруды ертерек бастауға болады.Өйіткені олардың организіміана сүтін алмастыратын тағамдардан «бөтен» тағамдық заттарды; сиыр сүті,глюкоза сиропы, өсімдік майы т.с.с ана сүтінен құрылысы басқаша болып келетін жаңа тағамдық заттарға үйренген болып келеді.

Балалардың тамақтануының рационады болуы,тамақтанудың тәртібін ұйымдастырғанда ғана мүмкін.Ол үшін томенде корсетілген шаралардың орындалуы қажет-1 Тамақтану уақыттын және уақыт аралықтарын қатал сақтау.2 Тамақ қабылдаудың физиологиялық рационалдылығы. 3 Жеке тамақтану уақыттарына сәйкес, тағамды мөлшері мен сапасына байланысты дүрыс бөлу. 4 Тамақтану жағдайы және тамақтану кезіндегі балалардың тәртібі.

1 жастан 7 жасқа дейінгі  балалар үшін,аралығы 3,5-4,0 сағаттан  тұратын,күніне 4-5 рет тамақтану  ең рационды болып саналады.Одан жиі немесе сирек тамақтандырудың қажеті жоқ..Асқазан сөлі дүрыс бөлінуіне жағдай жасау үшін,тамақтану уақыты тұрақты болуы керек. Тамақтану аралығында балаларға ешқандай тағам бермей, ал ең соңғы тамақтану ұйықтардан 2 сағат бұрын беріледі. Бұл талаптар сақталмаса бала организімінің ас қорытуы нашарлап, тағамдарға тәбеті төмендейді.Тәуліктік рацион тамақтану мезгіліне байланысты дұрыс бөлінуі тиіс. Тамақтану мезгіліне байланысты таң ертенгілік аспен кешкі ас рационның 20-25%,түскі ас 30-35%,қосымша екінші таң ертенгі ас 10-15%,құрайды,кейбір жағдайларға байланысты 5% мөлшерінде рұқсат етіледі. Дене еңбегі және эмоционалдық жүктеме асқазан сөлінің бөлінуін төмендетеді.Сондықтан,тамақтанар алдында балаларға міндетті түрде 30 минуттық демалыс қарастырылуы керек. Сонымен қатар тамақтану ұзақтығы да мөлшерленеді,таң ертенгі аспен кешкі асқа 10-15 минут,түскі тамақтануға 20-25 минут берілуі тиіс.

Санитарлық дәрігер  ас мәзірін құрастырған кезде  мынандай негізгі қағидаларды білуі  керек-1 Тағам рационы балалардың жас мөлшеріне сәйкес дене еңбегінің жүктемесіне, жыл мезгіліне, климатқа байланысты алынған тағамдық заттарға және энергияға қажеттілігіне сәйкес болуы қажет.

Бірінші байлық – денсаулық  дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз. Айтылған сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас дертке шалдығып санымызды соғамыз.  “Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс айырылып, өмірден түңіле бастаймыз.         

 “Тәннен жан артық  еді, - дейді Абай атамыз - тәнді  жанға бас ұрғызса керек еді.  Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай  шулап, қарғадай барқылдадық.  Жан бізді жас күнімізде билеп  жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ тойдық…”         

 Тәннен жан артық… Билік  жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз  аз ба, көп пе… кеше, бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып, сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.