Оқушыларды сөз өнеріне баулу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                    «Дайын  ұйқас» ойыны

   Оқушыларға алдын-ала дайындалған  ұйқастар беріледі де, сол ұйқастармен тез арада шумақ құруға тапсырма беріледі. Мысалы:  «Арайлы-қарайды» деген ұйқасқа мынандай жауап берілуі мүмкін.

 Тәуелсіздік  таңы атты арайлы,

Барлық әлем тамсана бізге қарайды.

   Бұл ойынды топпен жұмыс жасаған кезде, сөз өнері сайыстарында  қолдануға болады.  Ұйқасты өзгертуге, қосымша жалғауға болмайды. Ол өлең  жолының соңында тұруы керек.

 Мысалдар: «керемет-текемет», «қала-дала»,  «тірегім-жүрегін»,

 «білімді-гүгімді», «ардағым-арнадым»

 

 Жайлау біздің керемет,

Бейне гүлді  текемет.  ( Ақбота 5-сынып)

 

Астанамыз –  бас қала,

Бас қала- біздің жас қала. ( Қазына 5-сынып)

 

Анам менің  – аяулы ана,тірегім,

Ауыртпаймын мен  ешқашан жүрегін. ( Айбөпе 7-сынып)

 

 

 

                           «Сөз тізбегі»  ойыны

  Ойынның шарты бойынша  әрбір сөзі бірдей дыбыстан  басталатын сөз тізбегін немесе әңгіме құру  керек. Сөз тізбегіне дайын мақал-мәтелдерді, нақыл сөзделді пайдалануға болады.  Мысалы: « Ата-ана ақылын алған адам азбас», «Біреу білмегенді  біреу біледі».

                                «Ж» әрпімен

     Жеті жасар  Жарас жаздай Жамбылдағы жездесінің  жанынында жүрді. Жездесі Жомартты  жақын жолдастарыменжайлауға жіберді.  Жайлауда жүргенде  Жомарт жолдасы  Жарасатың жинаған жидегін жеді. 

              

 

 

                    "Сиқырлы сөздер сыры"

1. Бауыр 

2. Көз

3. Бас

4. Илеу

Әр оқушыға  бір-бір сөз беріледі. Сол сөздердің  мағынасын ашу ұсынылады. Мынадай  мәселелер ескеріледі: 1) тура мағынасы; 2) ауыспалы мағынасы; 3) мақал-мәтелдер; 4) тұрақты тіркестер; 5) сөзжасам; 6) омоним.

 

                                          «Диалог -ертегі» ойыны

     Шарты  : Мұғалім, не оқушы кез-келген  бір әңгіме-ертегі бастайды. Ал  оқушылар кезекпенбір-бір сөйлеммен   оны ары қарай жалғастырып  әкетеді. Мысалы: 1-оқушы: «Ертеректе бір ауылда Арман атты бала өмір  сүріпті.....»

2-оқушы:  «Ол  байдың малын бағып күнін көреді  екен.....»  осылай ертегі немесе  әңгіме жалғаса береді, ең соңғы  оқушы ертегіні тапқыр шешіммен  аяқтауы керек.  Ертегіге қызғылықты оқиға кіргізген оқушылардың еңбектері бағаланады.

 

 

                                    «Сұрақ –жауапқа құрылған хат» ойыны

                    Бұл ойынды тіл ұстарту сабақтарында  бір сынып оқушыларымен  немесе сергіту сәттерерінде  өткізуге болады. Ойынның шарты бойынша алты оқушыға белгілі бір сұрақтар беріледі. Сол сұрақтарға оқушылар жазбаша жауап жазулары керек. Оқушылар бір-біріне берілген сұрақтарды білсе де әрқайсысының қандай жауап жазғанын білмеуі шарт.

  Бірінші  сұрақ: «Кім? Не?»( Зат есімнен болатын кез келген сөз).

  Екінші сұрақ:  «Қай жерде?»  ( Жатыс септігінде тұрған  кез келген сөз).

 Үшінші сұрақ:  «Не  істейді?» ( Сөз тіркесі,  толықтауыш- етістік, пысықтауыш- етістік болуы мүмкін)

Төртінші сұрақ: "Ол не айтты?"  (Сөйлем  төл сөз түрінде болады).

Бесінші сұрақ: "Адамдар не деді?" (Сөйлем  төл  сөз түрінде болады).

Алтыншы сұрақ: "Оқиға немен тынды?" (Бастауышы жоқ бір сөйлем. Бірінші оқушы жазады). 

    Барлық оқушылар  жауап жазып болғаннан кейін  сұрақтың қойылу ретімен жауаптары оқылады. Қызықты , әрі күлкілі әңгіме шығуы мүмкін.

    Мысалы:

Арыстан

Дүкенде

Доп ойнады

Ол :"Мен ертен шығамын",- деді

Адамдар: "Біз көңілдіміз", - деді

Арыстанның ұйқысы келді.

 

  

 

                                 "Композиция" ойыны

      Берілген мәтіннің композициялық құрылымы бұзылып, ондағы бөліктер жасанды түрде алмастырылады.  Оқушының міндеті- композициялық  бөліктерді орны-орнына қойып, әңгіменің желісін қайта қалпына келтіру.  Егер оқушылар әңгңмені дұрыс құра алмаған жағдайда мұғалім мәтінді оқып береді.

                        

 

                                          "Ойлан тап" ойыны

      Ойын шарты:  Берілген  буындар бойынша сөз ойлату.

          Мысалы:  "А" буынды сөз  ойла

                      а) Бас киім       а  а а                       малақай

                      ә)  ағаш            а а а                     қарағай 

                      б) жидек          а а а                       қарақат  

                      в) құс               а а а                       жапалақ

 

                                 Лингвистикалық жаттығулар

     * Берілген дыбыстарға тиісті  дыбыстар  қосып, буын құрап, сөз жасау  керек.

Мысал:

   1) с, т,қ                                      - ас, ат, ақ:

   2) қ,л,б                                      - ақ, ал, бор;

   3)м,ш,н                                     - ым, ұш, ұн;

   4) м, к,  р                                    - ем, әк, ар.

*   Дос, туыс, жұбай   сөздерінің синонимдерін  дұрыс тапсаңдар олардаң бастапқы әріптерінен құралатын сөз төмендегі сөйлемдерді толықтырып, әр түрлі мағына береді.

              а) Жапырақ кетті, ... кетті,

                  Күз болған соң кетті күй.

           ә) Үй тапсырмасын  бар зейініңмен орында, жаттығу жұмысын дәптеріңе ...                                        

 

*  Төмендегі мысалдардағы әріптердің орны қалай ауысқан. Бір  сөздегі  бір әріптің  ауысуы сөз мағынасын әсер ете ме?

   Қыз түсіп, құстар жылы таққа ұшты. Қыс жолындағы домбырасын  құрбысына ұсынды. Сыйға тый, сыраға бал. Мына дәнді біріне тең көл! - деді.

 

*  Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем құрастырыңыз

  1. Өтінішті  жазыңыз.   Оны бөлім бастығына  апарыңыз.

  2. Олжас  екеуіміз кездестік . Бұл мәселені  жылдам шештік.

 

 

 

  *  Тапсырмалар:

     1. Сөздерге антоним табыңыздар:

орталық -  ... , үлкен - ... , алыс - ... ,  жаз - ... , ұзындық - ... .

 

*  Тапсырмалар

         Сөйлемді дұрыс құрастырыңыз:

1. деп бұрын Целиноград аталған Астана.
2. жаңа әкімшілік жағалауында Есіл сол өзенінің орналасқан қаладағы
3. қаласында мен өткіздім қысқы  Астана демалысты

 

 

 

 

 *  Әңгіме құрастырыңыз

... болып жұмыс  істесем деймін. Ол үшін   ...  алу керек.  Оған  ... даярланудамын.  ... маған көмектеседі. Жақсы жұмыс  істеу үшін ... .

Болашақта ... боламын.

 

 

* Төмендегі  есімдіктерді белгісіздік есімдіктерге айналдырыңыз

Кім,  қашан,  қалай,  кімге, немен, бір, қандай, қалай

 

* Төменде берілген лепті сөйлемдерді хабарлы сөйлем түрінде жазыңдар.

       1.Төбемізде желбірей бер, туымыз!

       2. Елдің бірлігі, ынтымығы нығая  берсін!

       3. Еліміздің рәміздерін құрметтеңдер!

 

 

 

 

* Сөйлемнің қай түріне жататындығын ажыратыңдар.

1. Тудың көгілдір түсі ненің белгісі?
2. Біздің мемелекеттік рәміздер әлемдік каталогқа енгізілген.
3. Туға құрмет – елге құрмет!
4. Кең далам! Отаным!

 

 

       * Сөйлемдердің тұрлаулы мүшелерін табыңыз.

      Қазақ халқының тарихы өте бай. Оның тарихында аса ірі тарихи тұлғалар мол.

 

 

*   Дұрыс құрылған сөйлемді табыңыз.

а) Баға жетпейді топырағына туған жер.

ә) Туған жер  топырағына жетпейді баға.

б) Туған топырағына жер баға жетпейді.

в) Туған жер  топырағына баға жетпейді.

 

 

 

 

* Толықтауышты кірістіріп, бес сөйлем құрастырып жазыңыздар.

 

 

* Анықтауышы және пысықтауышы бар сөйлем ойлап жазыңыз.

 

* Төмендегі сөйлемдерге тиісті тыныс беллгілерін қойыңыз.

    1. Жаңбыр  жауды жер көгерді.

    2.  Мұғалім сабаққа кірген соң оқушылар орындарынан тұрды.

    3.  Жаз келді оқушылар демалысқа  шықты.

*Сызба  бойынша сөйле.

 

Түйе боздайды

  бұзаулайды

Жылқы мөңірейді

  НЕ ІСТЕЙДІ? боталайды

Сиыр кісінейді

құлындайды

Ешкі маңырайды

лақтайды

Қой қоздайды

 

* Сызба бойынша сипаттау.

 

 Аты

 Мінезі

Менің сүйікті кейіпкерім  Қызметі

Жасы

Рөлі

Қай шығармадан?

 

* Шығарманы  талдау.

 

Шығарманың  атауы	Басты кейіпкері	Кейіпкерге  мінездеме	Шығарманың  басты идеясы	Шығарманың  соңы

 

* Мына сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып 10-15 сөйлем құрастырыңыз.

Сүю, сүйіп өту, ағынды өзен, асқар тау, қасиетті, құдіретті, жәндік, қыбырлау, сыбырлау, кеуде, жарып  шығу, бозторғай, шырылдау, биік, мәңгілік.

 

*  Сөйлемдерді қалай аяқтауға болады?

1. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын____________________

2. Қазақ тілінен басқа түркі тілдерінің тобына___________________________

3. Түркі тіддерінің ішінде көне қыпшақ-ноғайлы_________________________

4. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың_______________________________

5. Сонымен қатар түркі тілдерінің өзіндік_______________________________

 

 

 

 

 

 

 

                5-сынып қазақ тілі

 

 

     Сабақтың  тақырыбы:    Тұрақты тіркестер

     Сабақтың  мақсаты:     Тұрақты сөз тіркесінің тілдік сипатын түсіндіру. 

Міндеттері:1/ Мазмұнға байланысты: Жаттығу жасай отырып, тұрақты сөз тіркестерді еркін тіркестерден айыруды үйренеді;

2/ Сын  тұрғысынан ойлауға байланысты  міндет: Тұрақты тіркестерді өзінің сөздік қорында қолдана алады;

3/  Топтық жұмыс немесе тәрбие  әрекетіне байланысты міндет: Топпен жұмыс барысында топта айтылған барлық пікірлермен санасу арқылы

 бір-бірін  сыйлауға үйренеді;

Күтілетін нәтиже: Оқушылар тұрақты  тіркестердің ерекшеліктерін біледі, сөйлем ішінде жүйелі қолдана алады.

 

Сабақтың  түрі:   Пысықтау  сабағы                                                                           Қолданылатын әдіс- тәсілдер:    Түсіндіру, көрсету, сұрақ-жауап;                                                               Сабақтың  көрнекілігі:     Интерактивті  тақта, оқулық, кесте, карточкалар;                              Сабақтың  өткізілу барысы:                                                                                                                       І-кезең:    Қызығушыты ояту  (Екі бағандағы сөйлемдердің айырмашылығын, ерекшеліктерін анықтау  )

 

 

Айжан  мектепке асығып келді.	Арман аялдамаға  екі өкпесін қолына  алып әрең жетті.
Ол еш жұмыссыз  теледидардың алдында кешке дейін  отырды	Ол шыбық  басын сындырмастан теледидардың алдында  кешке дейін отырды
Автобус ауылға тез жетті	Автобус ауылға көзді ашып жұмғанша жетіп қалды
Ағасыны көргенде Нұржан ерекше қуанды	Ағасын көргенде Нұржанның төбесі көкке жетті

 

1/ Еркін  тіркес                                                          1/Тұрақты сөз тіркесі

2/сыңарларының  орын ауыстыруға болады          2/орындарын ауыстыруға 

                                                                                            болмайды

 

 

 

 ІІ- кезең:          

   Оқушыларды  2  топқа бөлу, топтарды  жеребе  арқылы анықтау   1/Екі түрлі  кәмпиттерді  оқушыларға  ұсыну    (жасыл түсті, қызыл түсті).

 Жасыл түс  кәмпит алғандар 1-топ , қызыл түс кәмпит алғандар 2-топ .

                                    Тапсырма

  1. Берілген суреттерді (слад № 4,5)  негізге алып тұрақты сөз тіркестерін жасау керек.

2. Сол  тіркестермен сөйлем  құрау .

  Дайындалуға-10минут , қорғау үшін-3-5 минут

Топ мүшелерінің ролдері:

 

Таймкипер-уақыт  беруші

Баяндамашы- жұмысты қорғайды

Сарапшы