Оқушыларды сөз өнеріне баулу

                      

 

 

 

 

 

 

 

       Оқушыларды сөз өнеріне баулудың

                  әдіс-тәсілдері

 

 

                                                                Солтүстік Қазақстан облысы

                                                                 Тайынша ауданы Талап негізгі  

                                                                 мектебінің  қазақ тілі мен  әдебиет пәні 

                                                                 мұғалімі  Біләлова Бақытжан 

                                                                 Балтабайқызы

 

 

 

 

 

 

 

 

 Мазмұны

  Ι. Кіріспе

ΙΙ. Негізгі  бөлім

     Мұғалім  іс-тәжірибесінен

      1. Әдеби  ойындар

      2. Лингвистикалық  жаттығулар

      3.Сабақ  жоспарлары

    4. Тест үлгілері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ι. Кіріспе   

    Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев қазіргі мұғалімнің қоғамдағы ролін бағалай отырып:"Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттың  қадір - қасиеттерінің мән - мағынасын түсінетін, жаны да, тәні де, білімді патриот азаматтар буынын тәрбиелеуге  міндеттіміз " деген еді.

    Жаңа  ғасырға аяқ басқанда ана тіліміз бен төл әдебиетімізді одан әрі дамыту - қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімінің қасиетті парызы болып қала береді . Сондықтан тіл мен әдебиетті оқытудың мектептердегі алатын орын ерекше. Басқаның  бағына бұйыра бермеген  бай ауыз әдебиеті бар халқымыздың  баға жетпес мұрасына  бойлау да, үйрену де, үйрету де, оқыту да қажет.  Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға  тиіспіз. Бұл – өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет ",- деген екен . Тіл мамандарының бұл ортақ мүддесі деп ойлаймын

         Жүсіп Баласағұнның  "Барлық істің басшысы- білім мен ғылым " деген пікірінде үлкен ой жатыр. Білім жүйесінің ел өміріндегі стратегиялық маңызды сала болып табылытыны белгілі.

    Сондықтан да ұлттық педагогиканы негізге ала отырып, қазіргі таңдағы педагогика жаңалықтарын,озық іс-тәжірибелер мен ізденістерді, педагогика-лық технологияларды тиімді қолдана отырып, тағы да жаңаша, тың жолдар іздеу - мұғалімнің шеберлігін шыңдап, біліктілігін көтеріп, көздеген мақсатына жетудегі ұмтылысы, зор талпынысы деп түсінемін. Өзіндік іс-тәжірибемде алдыма қойған мақсатқа жету үшін, оқушыны қызықтыратын, оның ойлау қабілеті мен шығармашылық қабілетін арттыруға пайдасы тиетін ең тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап, оқу үрдісін жаңаша ұйымдастыруды көздедім. Ең тиімдісін таңдағанда, басты назарда ұстағаным-оқушының өзіндік іс-әрекеті арқылы мақсатына жетуі. Мұғалім-ұйымдастырушы, бағыт беруші. Ал сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмұны мен көлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне  сәйкес сабақтың құрылысы мен оқу әдісін ұдайы толықтырып отыру мұғалімнің  тікелей міндеті.   

          Оқыту әдістері  көп, солардың  ішінен оқушылардың сабақ үстіндегі  белсенділігін арттыратынын таңдау  керек.  Сабақ біртұтас болуы  тиіс, егер ол ұсақ бөліктерге  бөлініп кетсе сабақ емес,  тек әр алуан әдістемелік тәсілдердің  тізбесі ғана болып шығады.

      Алдымдағы шәкірттердің білім және таным, қабілет-икемділіктері әр түрлі болғандықтан, профессор Ж. Қараевтың "Оқытудың педагогикалық технологиясы" еңбегіне сүйене отырып, дамыта оқутыды, проблемалық оқытуды өзіндік іс-тәжірибемде қолданып жүрмін. Оқушыларды шығармашылыққа баулуда "Сын тұрғысынан ойлауды дамыту" стратегиясы аса тиімді . Сонымен қатар оқушының бойындағы шығармашылық дарындылықты дамытуда жаңашыл ұстаз  Қ. Бітібаеваның "Әдебиетті оқытудың тиімді жолдары", "Конструкциялық технологиясы", "Жаңа сабақты меңгерту моделі" еңбектеріне сүйенемін. Бұл еңбектердегі шығармашылық бағыттағы зерттеу жұмыстарын, ізденімпаздыққа баулитын тапсырмалар жүйесі мен үлгілерін басшылыққа аламын.

     ΙΙ. Негізгі бөлім.

 Мұғалім  іс- тәжірибесінен

    Оқыту әдісін таңдауға ықпал ететін шарттар:

1. Оқыту әдістерін  оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың  жас және таным әрекетінің  ерекшеліктеріне сай қолдану;

2.Мектептің  материалдық- техникалық негізін  ескеру;

3.Мұғалімнің  шығармашылығы мен шеберлігі. Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын сабақ мақсатының айқындығы.  Сонымен қатар қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімінің кәсіптік шеберлігіне қойылатын педагогикалық талаптар мынандай :

- оқушылардың  назарын шығармашылық арнаға  бұру үшін үнемі шығармашылық тапсырма, міндеттер, жаттығу ойын түрлерін ұсыну;

- тапсырмалармен  таныстырғаннан кейін  бала  белгілі бір көркемдік шешімімін тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назардан тыс қалдырмайды. Үнемі бағыт көрсетіп отырады. Балалардың жұмыс үстіндегі көңілін алаңдату қаландай оңай болса, оларды қайта ынталандыру сондай қиын болары белгілі. Жаттанды білім-білім емес, шынайы білім өз ақыл-ойының күшімен, еңбекпен миға сіңіріледі.

     Балаларға  сөз өнерін меңгерту үшін оқытудың  мазмұны мен әдістемесін оқушылардың ерекшелігін, қызығушылығын, бейімділігін ескере отырып өзгертіп отыру қажет. Алғашқыда әр баланың еркін билеп, сезімін ұялату үшін сенім білдіріп, кішкентай жетістіктерін мадақтап, көтермелеп, психологиялық ахуал туғызу  аса қажет.

    Ғылымда танылып жүрген әдіс-тәсілдерді ескеріп, қазақ тілін оқыту тәжірибесін жинақтай келе, төмендегідей әдіс-тәсілдерді ұсынуға болады:

Баяндау, түсіндіру, оқушыны ойландыру, жалқылау, жалпылау әдістері, әңгімелесу, еліктеу, жаттықтыру. оқушының ана тілінің материалын пайдалану әдісі, көрнекі құралдарды пайдалану, техникалық құралды қолдану, саяхаттарды, сөйлеуге үйрету үшін пайдалану әдістері.

     Бұл  әдіс-тәсілдер сабақта бір-бірімен  байланысты қолданылады.Ешбір сабақ  тек бір ғана тәсіл негізінде құрылмайды. Ол тәсілдерді бір-бірімен байланыстыра қолдану сабақтың мазмұнына, мақсатына байланысты шешіледі.

     Мұғалім  оқушыға білім беруші болғандықтан, ол сабақта оқушыға түрлі тақырыптан  мәлімет береді Бұл негізінен  мұғалімнің баяндауы арқылы жүзеге асады Мұғалімнің баяндауы негізінен жаңа тақырыпты өту кезінде көбірек қолданылады.Мұғалімнің баяндау әдісін таза түрде қолдануы өте сирек кездеседі, оны басқа әдістермен орынды байланыстыра білсе, ол баяндау әдісін әсерлі етері сөзсіз.

    Түсіндіру әдісі баяндау әдісімен тікелей байланысты.Егер баяндау әдісі оқушыға хабарлау әдісі болса, түсіндіру әдісі оқушыға хабарлануға тиісті мәселені түрлі жағынан талдап, дәлелдеп. салыстырып оқушы санасына жеткізу, оны оқушының саналы түрде меңгеруін қамтамасыз ету әдісі болып саналады.

     Түсіндіру  әдісі-ең көп қолданылатын әдіс. Түсіндіру тәсіл қолданылмаған  ешбір сабақ болуы мүмкін емес. Сондықтан түсіндірудің жолдарын  мұғалім өте жақсы меңгеруге  тиісті.

    Оқушы  үнемі дайын мәлімет білім  алып үйренсе оның ойлану қабілетін жақсы дамыту өте қиын. Саналы сапалы білім оқушының өзінше ойлану қабілетін дамытумен тікелей байланысты. Оқушыны ойландыру әдісіне сұрақ-жауап әдісі де жатады Қазақ тілін оқытуда сұрақ-жауап әдісі жиі қолданылады.

  Үздік шығармаларды ерекшелеп, сыныпта оқытып, балалаар басылымдарына шығартып, сонымен қатар бағдарламада берілген материалдарға қоса белгілі ақын-жазушылардың , өнер адамдарының  шығармашылық лабороториясынан қызықты жайттарды әңгімелеп, оқушы жұмыстарын марапаттап отыру да маңызды болмақ. Сөз өнеріне баулуда әдеби-жаттығу ойындары мен лингвистикалық ойындардың ( «Сөз тізбегі », «Сұрақ- жауап», «Әңгімені жалғастыру» , « Дайын ұйқас »,  Лирика ойыны ,  Лемерик ойыны , «Затты тап», «Тілшілер», «Сөйлемді жалғастыр » ), басқа да грамматикалық тапсырмалардың  алатын орны ерекше. Оқушылармен өткізілетін  ойын,  сайыс, саяхат, интегралды сабақтардың  пәнге деген қызығушылықтын  арттырып , оқушы бойындағы  сөз өнеріне деген дарындылықты анықтауға себеп болары сөзсіз.

    Баланың бойындағы сөз өнеріне деген бейімділікті айқындауда «Оқу мен жазу арқылы  сын тұрғысынан дамыту» бағдарламасының стратегияларын  тәжірибеде қолдану аса тиімді.  СТО әдістеріне «Венн диаграммасы », «Синквейн»,  кластер, ми шабуылы т.б.

   Мысалы  С.Сейфуллиннің «Аққудың айрылуы » поэмасын оқуды бастаған кезде  «Ми шабуылы » стратегиясын пайдалануға болады.  ( Аққу құстар жайында не білесіңдер?  Әр халықта аққу құсты қалай бағалайды? «аққудың адалдығы » деген ұғымды қалай түсінесіңдер?) Одан әрі С.Сейфулиннің    «Аққулар жайында  » мақаласынан үзінді оқылады. Бұл кезең оқушыларды поэманы оқып талдауға дайындық кезеңі болып есептеледі.

    Сөздік  жұмысын жүргізген кезде  «аққу  » сөзіне ассоциация құрғызып «Бес жолды өлең»  старатегиясын пайдалануға болады.  Оқушылардың жауабы мынандай болуы мүмкін:

1. Аққу

2. адал, әдемі

3. ұшады, сенеді, сүйеді

4. Аққу-киелі  құс.

5. Махаббат.

      Әдебиет сабақтарында  көлемді  шығармаларды оқытуда, ақын, жазушылардың  өмірбаянын оқуда қысқаша конспект  жасау да өз нәтижесін береді. Әдеби конспект  мына түрде болуы мүмкін:

  Тақырып  : «А. Байтұрсынов»

Тірек сөздер: қазақ  тіл білімінің негізін салушы, қазақ әліпбиінің автора, «Қырық мысал»  жинағының авторы ,«Маса» өліңдер жинағының авторы.

    Өмірбаянынан  қысқаш деректер-

Туған жері-

Білім алуы-

Шығармашылығы-

Біз оқыған шығармалар-

Тақырыбы-

Кейіпкерлер-

Идеясы-

Сюжеті-

    Уақыт  үнемдеу кезінде  көлемді шығармаларды ертерек оқуға беру керек. Ол негізінен оқып зерттеуге , сюжетті суреттер, рефераттар жазу, жатқа оқу болады.

    Оқушыларды  сөз өнеріне баулуда эссе, ой  толғау жазудың тиімділігі осы  күнде тәжірибе түрінде дәлелденіп  отыр. Эссе  жазудың әр түрлі  формалары бар. Мысалы: кейіпкерге  хат, кейіпкер атынан хат жазуға  болады.

   Сабақта  деңгейлік тапсырмалар қолдану олардың танымдық, шығармашылық қабілеттерін  арттыра түсіріп оқушы деңгейінен щығармашылық деңгейге жетелейді. Мысалы 6-сыныпта «Алпамыс батыр» жырын өткенде сыныпты 4 топқа бөлдім. Әр топ басшысы арнайы тапсырмасы мен бағалау парағын алады.

1. Оқушы деңгейі
2. Алгоритмдік
3. Эвристикалық
4. Шығармашылық

Деңгейлік тапсырмалары

1. ОҚУШЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙ: Сөз зергерлері.
1. «Алпамыс батыр » жыры  қандай жыр?
2. Жырдың мазмұнын баяндау.
3. Жырдағы Алпамыс бейнесі.
4. Гүлбаршынға мінездеме беру
5. Қараманды қандай адам леуге болады?
6. Жырдағы кейіпкендерді атаңыз
2. АЛГЛГОРИТМДІК ДЕҢГЕЙ :  Сарапшылар тобы.
1. «Алпамыс батыр» жырының негізгі тақырыбы.
2. Жырдың көркемдік ерекшеліктері.
3. Шығарманың композициялық құрылысын талдау.

                                                Анализ

1. Батыр  болар бала болмысынан
2. Аңғал батыр

 

3.ЭВРИСТИКАЛЫҚ  ДЕҢГЕЙ:  Зерттеушілер тобы

  1)  Батырлар  жырының басты кейіпкерлерін  салыстыру.

  Венн диаграммасын  пайдаланады.

 

3. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙ:  Жанашырлар тобы.

 Бұл топ  мүшелері өздерінің жұмысын келесі  түрде көрсетеді: бір оқушы  Алпамысқа арнап өлең оқиды, екінші оқушы « Мен –Алпамыс батырмын»  деген әңгіме құрайды.

   Әр топ  сабақта не білгендері жайында  өзара пікір алмасады. 

 Әдеби шығармаларды  оқытуда өзім негізге алып  жүрген тағы бір жұмыс ол- сахналық  қойылымдар. Қазіргі ақпарат заманында көркем әдебиетке деген оқушы қызығушылығын арттыру мақсатында мұндай ойындардың әсері мол.

   Сахналылық- импровизациялық   сахналық қойылымнан ерекшелігі мұнда бала дайын сюжет негізін алып өзіндік авторлық пікір қосады. Орта буын оқушыларына ертегілерден бастап тарихи шығармаларды сахналауға сатылай жеткізу керек. 

    Сахналылық- импровизациялық қойылым  алғашқы  кезеңде  сабақ үстінде негізінен  кейіпкерлер диалогынан құралады. Кейін  балалардың ойын шартын  меңгергеннен кейін сыныптан тыс жұмыстарда ұйымдастырамын. Ойынға балалар тек өз еркімен қатысуы керек, ойынға қатыспаған балалар көрермен болады, кейіннен тәжірибе көрсеткендей ол балалар да қызығушылық танытады.

   Сабақ  сыныпты психологиялық даярдаудан  басталады . Сынып топқа бөлінеді. Әр топ оқыған шығармаларын ескере отырып шеңбер бойында өз әңгімелерін  бастайды. Содан кейін рөлдер таңдалынып алынады. Бет перде киіледі./ мысал ретінде/. Әр топтың қойылымы тамашаланады. Қойылым біткеннен соң міндетті түрде бет перде шешіледі. ( Бұл да бір психологиялық тісіл- оқушы бет перде кигенде сол кейіпкердің жан-дүниесін сезінеді).Ендігі кезекте оқушылыар кейіпкерлер мінезін талқылауға кіріседі. Әр оқушы өз кейіпкері жайында әңгімелейді.  Оқушылар келесі сыныптан тыс сабақта қандай қойылым қоятындарын ақылдасады.

 

                                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     Әдеби ойындар

                                         Түсініктеме

  Бұл бөлімде  берілген әдеби ойындар мен   лингвистикалық жаттығулар  оқушылардың қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарына деген таным белсенділігін арттырып, өзіндік пікір айту қасиеттерін  дамытуға жас ұстаздар үшін көп көмегі тиер деп ойлаймын.