Методыка выкладання беларускай мовы

     М.В. Жуковіч у артыкуле “Тэорыя і  практыка выкарыстання тэставай тэхналогіі на ўроках беларускай мовы і літаратуры”  прапаноўвае шмат варыянтаў тэставых заданняў па тэме словаўтварэння. Напрыклад:

Устанавіце  адпаведнасці.

А) прыморскі 1) прыставачны

Б) адкінуць 2) бессуфіксальны

В) зелень  3) суфіксальны

Г) смяльчак 4) прыставачна - суфіксальны

Д) забылася 5) постсуфіксальны [10, с. 43]. 

     А.Венгерская, пры распрацоўцы канспекта падагульняючага ўрока па тэме “Прыслоўе”, удзяляе ўвагу і ўтварэнню прыслоўяў.

1.  Адзначце прыслоўі, якія ўтвораны ад назоўнікаў: надоўга, увосень, дадому, зімой, дзесьці, па-таварыску.

2. Адзначце  прыслоўі, якія ўтвораны ад займеннікаў:  зусім, утрох, чамусьці, па-мойму,  няшмат, заадно [9, с. 28].

     М.І.Навумчык, пры распрацоўцы комплекснай  работы па беларускай мове і літаратуры, прапаноўвае наступныя заданні  па тэме “Словаўтварэнне”.

7 клас. Утварыце ад назоўнікаў пры дапамозе суфікса –ск- адпаведныя прыметнікі: горад, казах, брат, ткач, славак, Ірак, Крывы Рог, Вільнюс, француз.

8 клас. Вызначце і графічна пакажыце спосаб утварэння слоў: зацішак, землямерны, міжрэчча, падгор’е, шыракавядомы [15, с. 34].

     Заданні на словаўтварэнне таксама ўвайшлі  ў склад заданняў раённай алімпіяды  па беларускай мове і літаратуры. Распрацоўшчык  – У.І. Куліковіч.

9 клас. Замест словазлучэнняў запішыце ўтвораныя ад іх складаныя прыметнікі: Захад Беларусі, уся ўлада, здольны да жыцця, сярэдзіна сутак, небяспечны агонь, не добрай якасці, сем тыдняў, любіць сябе [11, с. 41].

     Л.Л. Пышко ў канспекце ўрока-падарожжа  па беларускай мове для 5 класа на тэму “Асноўныя спосабы ўтварэння  слоў: прыставачны, суфіксальны, спрыставачна-суфіксальны; складанне слоў і асноў” для знаёмства вучняў з асноўнымі спосабамі ўтварэння слоў выкарыстоўвае наступныя віды заданняў:

  1. Прыставачны спосаб.

А) Настаўнік чытае невялікі тэкст, вучні ўважліва яго слухаюць і выпісваюць у свае рабочыя сшыткі словы, якія ўтвораны толькі прыставачным спосабам, абазначаюць у словах прыстаўкі. Адзін вучань потым чытае запісаныя словы, астатнія правяраюць запісы.

Хлеб

Хлеб! Няма яму роўнай яды аніякай, яму параўнанне не падбярэш. Многа гадоў адплыло. Ды над усім заўседы маці і жыта – найдаражэйшае шчасце. Хлеб… Калі выпадзе з рук – абзьмухніце, не кідайцеся ім, не тапчыце! Хлеб святы для нас заўседы. Шануйце хлеб: у ім цяпло душы, зямлі і сонца.

Б) Прачытаць  тэкст з практыкавання ў падручніку. Замет кропак ужываць словы, утвораныя  ад дзеяслова ісці з дапамогай прыствак.

Узор  выканання

Раніцай я выйшаў із дома і пайшоў у лес. Сонца было яшчэ высока, калі я падышоў да лесу. Я зайшоў у самы гушчар, але грыбы трапляліля рэдка. Тады я выйшаў з гушчару і праз маленькае балотца перайшоў на палянку. Там грыбоў было шмат. Я прыйшоў дадому з поўным кошыкам.  

   

2. Суфіксальны спосаб.

А) Гульня “Чацверты лішні”. Знайдзіце лішняя слова і запішыце ў сшытак.

Нож, ножык, нажніцы, нажышча;

дарога, даражыць, дарожка, дарожны;

носік, насіць, насаты, нос;

зубны, зубок, зуб, зубр.

Б) Утварыце ад дадзеных новыя словы суфіксальным спосабам, абазначце ў іх суфіксы, запішыце ў сшытак.

Зубр, ліса, бабер, будаваць, гара, дом, поле, лось, бяроза, качка, трава, сын, воўк, сад. 

   

3. Прыставачна-суфіксальны  спосаб.

А) З  прапанаваных слоў выпішыце тыя, што  ўтвораны прыставачна-суфікальным  спосабам. Абазначце ў іх значымыя часткі (прыстаўку, корань, суфікс).

Перапісчык, прадзед, падбярозавік, прабабка, матуля, прышкольны, прыдарожны, жаўцець, родны, зазімак, прагулка, камарык, горны, поле, вада, перакладчык, настольны, хатка, ясны, зрэдку, вадзяны, грыбок, няшчасце, кошык, вясна, прыморскі, прыбярэжны, бязлітасны.

Б) На дошцы  запісаны словы. Самастойна ўтварыце і  запішыце ў сшыткі новыя словы  ад дадзеных, дабаўляючы прыстаўку  і суфікс. Абавязкова абазначце значымыя часткі.

Пара (два  чалавекі), лес, акно, дом, гара, горад.  

   

4. Складанне слоў і асноў.

А) Устаўце  ў словах прапучаныя літары або знакі.

Крыг_ход, генерал_маёр, мук_мол, лес_воз, лес_сека, вад_качка,земл_воз, агн_цвет, кул_мет, мар_ход, мот_лодка, фот_сувязь, горн_рабочы, земл_рабочы, вогн_трывалы. 

   

5. Конкурс на лепшага разказчыка.

Скласці (вуснае) невялікае фантастычные апавяданне на пэўную тэму.

Першая  група – “Корань”.

Другая  група – “Суфікс”.

Трэцяя  група – “Прыстаўка” [16, с. 13-15]. 

     А.М.Якімовіч, пры распрацоўцы творчых урокаў па беларускай мове для 5 класаў па тэме даследвання, прапаноўвае наступныя заданні.

1. Утварыце прыставачным спосабам назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі. Абазначце, як яны ўтварыліся.

Аўтар (сааўтар), шчасце (няшчасце), парадак (беспарадак).

Вялікі (невялікі), апошні (перадапошні), вяселы (развясёлы), рытмічны (арытмічны).

Гнаць (абагнаць), сыпаць (абсыпаць), несці (перанесці), чытаць (перачытаць).

Заўседы (назаўседы), многа (замнога), далека (недалека), супраць (насупраць).

2. Запісаць словы, паказаць графічна, як яны ўтвораны.

Падбегчы, узбіць, зберагчы, унесці, вынесці, адсыпаць, падтрымаць, надпісаць, абрэзаць, рассмяшыць, склеіць, узважыць, размаляваць.

     Прыстаўкі, якія маюць прыведзеныя вышэй  словы, неабходна размяркаваць па групах.

• Чаму гэтыя прыстаўкі можна падзяліць на 2 групы? З чым гэта звязана? (З правапісам прыставак.)

3. Перакласці на беларускую мову.

Въехать во двор, вбежать в здание, внести в сарай, вставить пружину, уставить стол едой, ввивать цветок в венок, увязывать веревками, выбежать из дома, выехать из деревни, выскочить пулей.

4. Утварыце словы пры дапамозе суфіксаў і ў кожнай групе слоў вызначце тое агульнае ў лексічным значэнні, што надае ім суфікс.

-няк:  дуб, лаза, сасна;

-чык:  выкладаць, змазваць, перапісваць;

-ун: вяселы, ласы, хітры.

5. Падкрэсліце словы, ўтвораныя прыставачна-суфіксальным                               спосабам.

Ад’ехаць, адлятаць, адплысці, адпаяць, прыкруціць.

Агароднік, аптэкар, асіннік, беларуска, будаўнік.

Апенька, безрукаўка, акраец, бязвоблачны.

6. Прачытайце правільна вымаўляючы словы і захоўваючы патрэбную інтанацыю.

       Як узнікаюць у мове новыя словы? Аказваецца, мы атрымліваем у спадчыну ад папярэдніх пакаленняў не толькі ўсе словы, увесь слоўнікавы запас, але і “запчасткі” слоў – карані, прыстаўкі, суфіксы. Людзі ведалі словы пчал-яр, пера-воз-чык і на ўзор, па аналогіі ўтварылі друк-ар, паляр-н-ік, лет-чык. Другія словы ўтварыліся па аналогіі з першымі.

     Аналогія  дзейнічае імгненна. Людзі ўтвараюць  новыя словы “на узор” і  па “ўзоры” міжвольна, не задумваючыся.

     Невыпадкова пісьменнік Васіль Вітка прыводзіць такі прыклад аналогіі ў размове  дзяцей:

• Ты школьніца? Ты ходзішь у школу?
• Не, я садніца. Я хаджу ў сад.

• Адкуль бяруцца словы?
• Якія словвы, утвораныя на ўзор, вы можаце назваць?
• Растлумачце правапіс я ў слове “бяруцца”.

 

7. Работа  з табліцай.

 

8. Прачытайце  верш Максіма Танка. Растлумачце  ўтварэнне прыметнікаў.

Лемантар

Добры дзень, мой браце юны!

Я прынес табе як дар

Ад  Скарыны-бацькі кнігу – 

Беларускі лемантар.

Гэта  – ключ ад скарбаў нашай

Мовы  матчынай, з якой

Ты  не станешь самотнай,

Безыменнай  сіратой. 

Дык раскрый яго с любоўю – 

Літар строўныя рады

Прачытай  і паўтары іх

І запомні назаўжды.

9. Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар, растлумачце іх правапіс. Выразна прачытайце радкі Якуба Коласа.

Гэй дарогі – 

Па (я,е) сы!

Колькі  ножак праняслі вы

Праз  аблогі,

Праз  л (я,е) сы!

Гэй, дарогі, ніці-кросны,

Тканкі  кола

І з (я,е) млі!

Як  зацята-безгалосна

Паўзверх  долу

Вы  ляглі!

• Якімі спосабамі ўтвораны словы “дарогі-паясы”, “ніці-кросны”, “безгалосна”, “паўзверх”?

 

10.  Тэставыя  заданні.

1. Падкрэсліце словы, утвораныя прыставачным спосабам:

а) прыжыцца;

б) адпілаваць;

в) заява;

г) падпалкоўнік;

д) недалёкі.

2. Падкрэсліце словы, утвораныя прыставачна-суфіксальным спосабам: