Мектепке дейінгі жастағы балаларға ауыз әдебиеті үлгілері арқылы әлеуметтік тәрбие берудің маңызы

     Ең  бастысы жаңылтпаш бала тілін  ширатудың қолайлы құралы. Баланың  жас кезінде әсіресе 3-жасар кезінде  «р» дыбысын айтуға қиналуы дәлел  болады. Осы кезеңде «р» дыбысы орнына «и» дыбысын айтады.

     Мысалы:

Деген де, ей Тайқарбай, әй Тайқарбай,

Қойыңды мол жусанға жай, Тайқарбай,

Тайқарбай, Марқар байлар толып жатыр,

Әй, Тайқарбай, дегенің  қай Тайқарбай?

        немесе

Торта қойдым,

Орта  қойдым,

Орта  қойдым

Жорта қойдым.

     Бала  жаңылтпашты жылдам айтқан кезде  «р»-дың орнына «и» дыбысын айтып  жіберетіндіктен «Тойта», «ойта», «Тайқайбай»  болып шыға келеді. Жаңылтпаштың негізгі  мақсаты баланы әр дыбысты дұрыс  айтуға баулиды

1.Есет  атам ет асатар,

Ет асатса бес асатар.

2.Қай  тай лақтай,

Қай лақ  тайлақтай.

3.Тебіншек  ат- шегіншек,

Шегіншек  ат- тебіншек.

     Жаңылтпаштың  сөздері қара сөз түрінен, өлең түрінде  ұйқасымды да құрылады.

Мысалы: Ар жақтағы Құдияр құдам еді,

                 Ол мені қудаламады,

                  Мен оны қудаладым, - деп соңғы  екі жолын қайталап айтады.Мұндағы  мақсат сөздің мәнін, мағынасын  бұзбай, әдемі көркем тілде сөйлей  білуге баулу.

2.2 Ертегілер - мектепке  жасына дейінгі  балалардың ой-өрісін, дүние танымын кеңейтудің басты құралы.

     Қазақ халқының тұрмыс – салтын, арман-үмітін, өткен өмірін кеңінен танытатын  ауыз әдбиеті үлгілерінің көлемді  саласының бірі – ертегілер. Ертегілер  өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде –  ақ туға. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп келеді.

     Б.Г.Белинский  баланың ой сезімін дамытудағы ертегінің  маңызы жөнінде: «Баланың ең алғашқы  естіген ертегілері жақсы мен  жаман туралы, әділеттілік пен  әділетсіздік туралы, дөрекілік пен  нәзіктік туралы, ар-ождан ұят туралы  түсінік береді, баланы қатты толқытады. Бұл толқу оның – мінез –  құлқына, психикасына әсер етіп еңбекке, адамдарға деген ізгі ниетін қалыптастыруға жол ашады» деген.

     Халық ауыз әдебиетінің басқа түрлері  секілді ертегілер де адам баласының  еңбекке, тұрмыс-тіршілік жағдайларына байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатынын толық  түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені  қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл  жөніндегі ұғым-түсініктерін, сезім  күйлерін әңгімелеп айтатан болған. Осы негізде ертегі – әңгімелердің алғашқы үлгілері пайда болған.

     Бертін  келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүние танудағы ой өрісінің, сана сезімінің ұлғайып, өсуі жалпы  халық ауыз әдебиетіне, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен.Осы  негізде ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге түскен, мұнымен  қатар жаңа ертегілер туа бастайды жне онда халықтың тұрмыс-салты, күнделікті өмірдегі іс-әрекеті басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі.

     Бұлардың  бәрін халық ертегілері арқылы көркемдеп  суреттеп, образдар арқылы бейнелейді.

     Ауыз  әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілердің де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке  құрылады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене  түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар  арасындағы қайшылықтар өрістей  келе, әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталып  отырады. Әсіресе, адам өміріне байланысты іс-әрекеттер өткір сықақ-мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің  жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты сырын қызықты, тартымды, бала санасына лайықты жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты. Ертегілер мазмұн ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары:

1. Қиял-ғажайып ертегілері. 2.Хайуанаттар жайындағы ертегілер. 3. Тұрмыс-салт ертегілері. 4. Аңыз ертегілер. Мектепке дейінгі мекемелерде осы аталғандардың бастапқы екі түрі оқылады.

     Мектеп  жасына дейінгі балалар ертегілерді  өте жақсы көреді. Бұл жастағы  балалар ертегінің мазмұныына емес, оның эмоционалдық ерекшелігіне назар  аударады.Балабақшаның тәрбиеленушілерін  ауыз дебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың рухани өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады.Балаларды  ертегімен таныстыруындағы тәрбиешінің  іс-әрекеті:

• Оқу – жан-жақты болуы шарт, оған тыңдау, қабылдау, меңгеру, сөздермен және оның маңызымен танысу тыңдағанда баға беру және әрекет жатады.
• Тыңдағанды жандандыру. Бұл кезең ертегінің жетекші бөлігінің бірі болып табылады, себебі осы негізгі бөлімінде оқып танысқан ертегіні ойын, қозғалыс іс-қимылдармен жүзеге асады. Балалар бір ертегіні бірнеше рет тыңдағанды жақсы көреді,  сондықтан балаларға ертегіні отбасында да қайталап әңгімелеп беру өте маңызды. Балаға ертегіні бірнеше рет әңгімелеп бергеннің нәтижесінде ғана өзіндік қиялы дамып, жаңа бейнепайда болады.
• Кейіптендіру. Ертегіні кейіптендіру баланың жеке тұлғасын дамытып, ертегіге деген қызығушылығын арттырып, өнерге деген дағдыларының қалыптасуына ықпал етеді.
• Сахналау. Тәрбиеші ертегіні сахналау кезінде балаларға рөлдерді бөліп беріп немесе балалар өздері ұнатқан кйіпкерлерді ойнаса, ертегіні сахналау жоғары деңгейде шығады.Балалар ертегідегі кейіпкердің рөліне кіреді де кейіпкермен бірге қуанса қуанып, қайғырса қайғырып, әділетсіздікті бірге жеңіп шығады. Ертегілерде ең маңыздысы болып ертегіні сахналау және шығармашылықпен рөлге еніп ойнау болып табылады және бейнені жасаумен іске асыру. Баларалар ертегідегі кейіпкерлердің рөлдеріне енген кезде өздерін «қар», «мөлдір су», «ғажайып ағаш», «батыр» т.б. сияқты айналасындағы қоршаған ортаға көмек бере алатынын сезінеді.

     Мектепке  дейінгі мекемелерде ертегі сабақта  және сабақтан тыс уақыттарда да өтіледі.Оқу  жұмысы балалардың жас ерекшелігіне орай жоспарланады. Сәбилер (3-4жас) тобында  ауызша әңгімелеп беру тәсілі қолданылады. Ересек балалар (5-6жас) тобында оқығанды тыңдату мен әңгімелеп беру қатар  жүргізіледі. Мұндағы мақсат – ертегіні ауызекі әңгімелеуге төселдіре  отырып, оқылғанды шыдамдылықпен  тыңдай білуге үйрету.

     Ертегімен таныстырмас бұрын, тәрбиеші балаларға  ертегі айтып беретінін, ертегі деп  не себептен аталатынын түсіндіреді. «Оқиға өте ертеде болған, оқиғаны баяндаушы  да өте ертеде өмір сүрген, сондықтан  ертегілер көбіне «Ерте, ерте, ертеде», деп басталады деп әңгімесін  одан әрі жалғастыруына болады.

     Күннің  екінші жартысында (түскі ұйқыдан  соң) айтылған ертегінің мазмұнын толық  қабылдау және тіл байлықтарын арттыру  мақсатымен түрлі көңіл көтеру ойындарын  өткізуге болады:

     1.Ойыншықтармен  ойын көрсету (қуыршақ театры).

     Ойыншықтар  ойынында ертегінің мазмұны қуыршақтар ойыны тартымды шығуы үшін тәрбиеші көп дайындық жұмысын жүргізеді. Қажетті ойыншықтар алдын – ала  дайындалады, ойыншықтардың тартымды, сәнді болуы ескеріледі. Ертегі бойынша  қажетті ойыншық бөлек бір  үстелге қойылады. Беті орамалмен  жабылады.Екінші үстелге тәрбиеші рет-ретімен  қойып көрсетіп, ертегіні мазмұндап  береді. Ал ересектер тобы мен мектепке даярлайтын топтың балалары ертегінің  мазмұны өздері айтып бере алады.

2. Көлеңке театры (теневой театр).

     Ертегінің мазмұнын көлеңке театры арқылы көрсетуден бұрын оқиғаға қажетті көріністі бейнелейтін суреттер алдын ала картон қағаздан қиылып жасалынады.Олар қара бояумен боялады, сөйтіп оқиғаның ретімен төрт бұрышты кергішке керілген дәкенің сыртынан көрсетіледі.

3. Ертегіні драмалау.

     Оған  ересек және мектепке даярлайтын топтың балалары қатысады. Өздерінің қалаған  ертегісін кейіпкерлендіреді –  сөзін жатқа айта отырып, өзі қалап  алған кейіпкерлерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін беруге тырысады. Қажетті  костюм жасауға көмектеседі.

     Алдын ала магнитофонға жазылып алынған  ертегіні тыңдатуға болады. Магнитофонға радио арқылы берілетін ертегілер, көркем сөз шеберлерінің оқыған, тәрбиешілердің айтқан ертегілері жазылады.

     Ертегі  сабақ

     (мектепке  даярлық тобы)

      Кіріспе бөлім:

«Шаттық шеңбері» (балалар ортаға шеңбер құрып  тұрады)

-Армысың,  қайырымды алтын күн!

- Қайырлы  таң балалар.

- Жарқырады  күніміз.

- Қайырлы  таң балалар.

- Әлемде  болсын тыныштық.

- Қайырлы  таң балалар.

- Жайнай  түсті даламыз

- Аман  ата-анамыз

Тәрбиеші:

- Балалар,  бүгінгі ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ертегілер еліне саяхат жасаймыз. (балаларды ертегілер көрмесіне шақырады)

- Өтілген  қандай таныс ертегілерді білеміз, есімізге түсірейікші.

Балалар:

• «Қасқыр мен түлкі»
• «Аңқау аю»
• «Ұр тоқпақ»
• «Қарлығаш пен дәуіт»
• «Арыстан мен түлкі»
• «Жыл басына таласқан хайуанаттар»
• «Төлдер айтысы»

Тәрбиеші:

• Өте жақсы, олай болса бүгін біз «Төлдер айтысы» ертегісін сахналайық
• Қане есімізге түсірейікші, ертегіде қандай кейіпкерлер бар еді........
• Кім қай кейіпкердің рөлін ойнауды қалайды? (балаларға кейіпкердің киімін кигізеді)

Негізгі бөлім:

(музыка  ырғағы ойналады және әр кейіпкер  сөйлеген сайын үнтаспадан дыбыс шығарылып әуенмен сүйемелденеді)

Тәрбиеші: (автор)

- «Ертеде  шөбі шүйгін, мөлдір бұлақтың басында жиналған төлдер иеміз қайсымызды жақсы көреді?» - деп бір-бірінен сұрасты

Сонда лақ тұрып:

1-бала:  Ешкі қойды бастаған,

             Қойды артына тастаған.

             Ешкі деген жануар,

             Сойса саны қалақтай

             Сауса сүті бұлақтай 

Адамдар біздің сүтімізді ішіп, түбітімізден киім жасайды.

Адамдар мені жақсы көреді (мә-мә-мә)

Сонда құлын тұрып:

2-бала: Лақ сен босқа мақтанба

             Қоғалы көлді жайлаған

             Қоғаның басын шайнаған

             Қашқанға жетпей қоймаған

             Ер қанаты өзің деп

             Ер қуанып айдаған.

Біздің  етімізден қазы-қарта, шұжық жасайды, қымыз алады. Адамдарды алыс-алыс ауылдарға жеткіземін.

Адамдар мені жақсы көреді. (жылқыша кісінейді)

Сонда бұзау тұрып:

3-бала: Сендер босқа мақтанбаңдар

             Адам тіршілігіне ең қолайлысы мен