Аудармашының кәсіби біліктілігін қалыптастыру мәселесі

Аударма дегеніміз не? Аударманың түп сырына, терең тұңғиығына (философиясына) “сүңгімес” бұрын  ұғымның өзін анықтап алу керек. “Аударма” деген сөз күнделікті тұрмыстық деңгейде жалпыға мәлім  және де түсінікті болып көрінгенімен де, көптеген басқа сөздер сияқты, ол да бірмағыналы жайдақ сөз емес. Сондықтан оны пайдалану барысында үнемі нақтылап отыру да керек. Сөзді қолдану жағдайы мен контекст аударма терминінің қай мағынада алынғандығын нақтылап береді. Аударманың ғылыми анықтамасын біз сол аударманы арнайы зерттейтін тілтанулық ғылым саласы – аударматанудан көптеп кездестіреміз. Сол анықтамаларды келтіру ретіне сай өзіміздің зерттеу жұмысымызда көрініс тапқан аударма мәселелерін нақтылаймыз. Сонымен, қазіргі таңда аударманың алуан түрлі анықтамалары бар. Аударманың өзіндік теориясын беруге ұмтылған әрбір зерттеуші, әдетте, зерттеу объектісіне өзіндік анықтама береді.

Француз аудармашысы  және аударма теоретигі Э. Кари аудармаға  берілген анықтамалардағы алуантүрлілікті келесідей түсіндіреді: “Аударма ұғымы, шындап келгенде, өте күрделі ұғым. Бұл аударманың біздің заманымызда кездесетін түрлерінің көптігінен ғана туындап отырған жоқ. Ол аударманың ғасырлар бойы әрдайым өзгеріп отыруына да байланысты құбылыс. Мүмкін, нақ осы жағдай өзінікінен бұрын берілген анықтамалармен не келісіп, не оны жоққа шығарып отырған ғалымдардың өз ойларын тұжырымдауын қиындататын да болар”  [7, 5 б.].

Ғылыми терминнің ұтымдылығы оның бірмағыналығы, бірізділігінде болса, онда, ең алдымен,  аударма сөзінің ондай талапқа сай еместігін, яғни   көпмағыналы екендігін айта кеткен жөн. Ол, ең аз дегенде, екі ұғымға қатысты: аударма – мәдени-интеллектуалды әрекет, яғни процес ретінде алынған аударма және аударма – сол әрекеттің, сол процестің нәтижесі, әрекет өнімі ретінде алынған аударма, басқаша айтқанда, аудармашы жасаған сөз туындысы ретінде алынған аударма. Аударма жасау нәтижесінде пайда болған жаңа туындыны  ғалымдар өзара “транслат” деп те атайды.

Аударматану ғылымындағы  беделді авторлардың анықтамаларын келтірейік. А.В. Федоров: “Аудару дегеніміз бір тілдің көмегімен осыдан бұрын басқа тіл арқылы көрсетілген шығарманы анық және толық жеткізу” [8, 10 б.] деп анықтаса, Я.И. Рецкер: “Аудармашының мақсаты – түпнұсқаның стилистикалық және экспрессивті ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа тілдің көмегімен оның мазмұнын біртұтас және нақты жеткізу” [9, 7 б.]  деп біледі; ал Ж. Мунэн: “Аударма – тілдер байланысы, билингвизм құбылысы. Бұл – билингвтің кез келген нормадан ауытқуға, интерференцияға саналы түрде қарсы күресетін жағдайы” [7, 7 б.]  деп анықтайды. Басқаларды қоя тұрып, аударма теориясымен арнайы айналысып жүрген ғалым-зерттеушілердің анықтамаларын келтіргеннің өзінде сан саққа кеткен ойға куә болдық. Осынау келтірілген немесе одан да басқа көптеген аударма анықтамаларынан қорытындылай келе айтатынымыз:  аударма –  белгілі бір о бастағы мәтіннің (түпнұсқаның) барлығын басқа тілге түсінікті етіп жеткізу процесінің жүргізілуін алғышарт етіп қоятын әрекет түрі. Ендеше, аударма құбылысын қарастыру барысында түпнұсқа мен көшірме, бастапқы негіз бен кейінгі туынды арақатынасы, олардың эквиваленттілігі туралы мәселелер бой көтереді. Оларға арнайы тоқталатын тараушалардың болуына байланысты осы жазылғанмен шектелеміз.

Біздің зерттеп отырған  мәдениеттанулық ғылым аясындағы аударма мәселесі туралы сөз болғанда, ең алдымен, аударманың – қоғамдық-мәдени құбылыс екендігін айта кету керек. Яғни аударма тек қана абстрактілі ойлау қабілеті бар, өзін қоршаған орта туралы көзқарастарын шартты белгілерге айналдыра алатын, сөйтіп, сол белгілердің мән-мағынасы туралы келісімге келе  алатын жеке адамдар өмір сүретін қоғамда, сол қоғам туындататын мәдениетте орын алады.

Осы жоғарыда айтылған  аударма түсінігінде “аудару дегеніміз түсіну” деген тезиске де өзіндік орын табылады. Сөз бұл жерде бөтен тілден өз тіліңе аударып түсінуде ғана емес, яғни “өзімдікі/өзгенікі” арақатынасында ғана емес, сөз бұл жерде “өзіңдікін өзіңнің түсінуіңде” де болуы мүмкін. Басқаша айтар болсақ, мәселе “ішкі аудармада” деген сөз. Өз тіліңде жазылған мәтінді түсіну процесінің өзі өзге тілден өз тіліңе аудару процесіне пара-пар күшті қажет ететін күрделі процесс. Немесе, бір тілдің өзінің ескі түрінен, не болмаса, диалектісінен сол тілдің қазіргі әдеби күйіне аудару мәселесі де жоғарыдағылар қатарына жатады.

Аудармаға коммуникациялық  теория тұрғысынан  берілген анықтама Р.К. Миньяр-Белоручевке тиесілі: “Аударма туралы ғылымның нысанасы – екі тілді қолдану арқылы жүзеге асатын жай ғана коммуникация емес, түпнұсқаның аудармашы мен қабылдаушының өзара әрекеттесуін корреляциялайтын қызметтен құралатын коммуникация. Бұл коммуникацияның орталық буыны аудармашының қызметіне барып тіреледі, немесе сөздік әрекеттің ең күрделі түрлерінің бірі болып табылатын аударма осы сөздің толық мағынасындағы аударма болып есептеледі” [10, 25 б.].

Демек, аударма нәтижесінде  екі сөз туындысы мен екі қабылдаушы қалыптасады. Аударма қандай да болсын коммуникация компоненттерін қосарландыра түседі. Аударма теориясын ұқсастық туралы, шынайы әлем заттарының ұқсастығы туралы, шынайы әлемнің адам санасында көрініс табуының ұқсастығы мен адамзат тілдерінің ерекше көркем мүмкіндіктерінің ұқсастығы туралы іргелі білім деуге болады

Біз  тілдердің шындықты түрліше бөлшектеп, бірдей құбылыстар мен заттарды олардың алуан түрлі белгілеріне назар аудара отырып, түрліше  түзіп, түрліше “дауыс беріп”, өмірді түрлі бояуларда көрсететіндігін білеміз. Алайда, түрлі мәдениет пен алуан түрлі тілдік сана иегерлері мұндай айырмашылықты түсіне білуге де қабілетті. Сондықтан, егер аударманы бір шындықты басқа тілдің көмегімен бейнелеудің құралы ретінде қарастырсақ, онда “аударылмайтын ұғымдар” мәселесі мүлдем туындамай, аударма проблемасы оңай шешілетін болады.

Аударма – құндылықты қайта таныту. Егер кез келген сөз  туындысы шындықтың фрагментінің индивид санасы арқылы бейнеленуі болса, онда аударма бейненің бейнесі, көріністің көрінісі болып табылады. Аударма шындықтың тікелей тура өзінің емес, оның Басқаның санасымен сарапталған  көрінісі болады, өйткені біз фактінің  бейнеленуін емес, факт туралы басқа біреудің ойын аударамыз. Аударма Басқаның ойын қаншалықты анық жеткізе алады және ол қаншалықты қажет, аудармашылық “адалдықтың” шекарасы қайда? Осындай сұрақтар легі аудармамен айналысатын әрбір адам алдында толассыз туындап отырары сөзсіз.

Аударманың анықтамаларынан аудармашы тұлғасын  да жалпы  түрде бейнелеу мүмкіндігін табамыз. Аудармашы – ең аз дегенде, екі мәдениетке бет бұрған, екіжақты Янус секілді, екі (әлде одан да көп) тілді тұлға. Аудармашылық қызмет қоғамның бүкіл өмірімен байланысын танытып, аударманың өркениет дамуындағы рөлі мен орнын көруге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірбиені иемдену басқа тілдердегі әлемді басқаша тұжырымдау, көруден, басқаша дүниетаным тәжірбиесінен, әлемді басқаша тану жолдарынан көрініс береді.

Осы ізденіс жұмысында аударманы мәдениеттанулық мәселе етіп жаңа бір қырынан қарастыруды көздеп отырғанымыз белгілі. Бірақ сол ізденіс барысында аударманы арнайы зерттеу пәні қылатын аударматанудан біржола қара үзіп кетуге де болмайды, өйткені ол ғылым саласының аудармаға енді ғана пәнаралық аймақ ретінде “ауыз сала бастаған” мәдениеттанудан гөрі жинақтаған мағлұматтары да, әдіс-тәсілдемелері де жетерлік. Жалпы, аударманы, оны арнайы зерттейтін ғылыми пәндерге қатысты жазған авторлардың анықтамаларын тұжырымдай келе, аударманың мәдениеттанулық мәселе екендігін мойындауға, сөйтіп, аудармаға жаңа бір мәдениеттанулық анықтама беруге әбден болатын сияқты.

1.2  Аударманың мәдениет тарихында пайда болуы және оның  мәдениеттер сұхбаттастығын    қалыптастырудағы рөлі

Аударма – шындық, бар нәрсе, орын алып отырған дүние. Оны ешкім әдейілеп, еріккеннен ойлап тапқан жоқ, ол өмірлік қажеттіліктен туындады. Ол қажеттілікке себепкер не дейтін болсақ, ол – табиғи тілдің  сан түрлі екендігі деп жауап берер едік. Жер бетіндегі Адам ата мен Хауа ана балалары әр тілде сөйлейді. Этнологтар, тілтанушы мамандардың айтуы бойынша жер жүзінде 4-5 мыңдай тілдер бар көрінеді. Үш қана нәсілге бөлінген алты құрылықтағы 2 миллиардтай жұртшылыққа тым көп емес пе?! Неге сонша көп болды екен? Адамзаттың жаратылысы бір, зады бір ғой?! О баста ортақ тіл болды ма екен? Болса – неге ол ұмыт қалған? Оны қайта қалпына келтіруге болады ма? Жалпы адамзатқа әмбебеп тіл – жасанды тіл ойлап табылған күнде ол кең пайдаланысқа түсуге жарамды ма? Осы сияқты сұрақтар легі толассыз туа берері сөзсіз.

Аталған сұрақтарға жауап  беретін аударма тарихынан сөз  бастамас бұрын, еуропалық аударманың әйгілі теоретиктері мен тарихшыларының бірі болып табылатын Анри Ван  Офтың Батыс Еуропадағы аудармашылықтың  тарихы туралы жазған кітабының алғысөзінен үзінді келтіргім келеді: “Егер сіз аударма тарихы туралы жазғыңыз келсе, онда бірқатар сұрақтарға жауап беруге дайын болуыңыз керек. Аударма қашан пайда болды? Неліктен  адамдар  бірін бірі аударады? Барлық замандарда аударма ісі бірдей дамыды ма? Аударма тарихында оған аса қолайлы кезеңдер болды ма?… Сұрақтар тізімін ары қарай да жалғастыра беруге болады. Басқаша айтқанда,  пәндік сала өте кең. Шынында да, аударма теориясын зерттеу әлем тарихын, өркениет тарихын зерттеумен бірдей, бірақ ол зерттеу аударма тұрғысынан алынған және сонысымен де ерен зерттеу” [7, 19 б.].

Ендеше, аударма қашан  пайда болды деген сұрақ туындайды. Әрине, оған нақты жауап беру өте  қиын. Себебі аударма тарихы  уақыт координатында ғана емес, сонымен бірге, кеңістікте де үзік-үзік болып келеді. Біздің әлемнің бір бұрышында аудармашылық қызметтің көне дәуірде болғандығын дәлелдейтін тарихи құжаттарды табуымыз аударманың одан ертеректе жер шарының басқа бір шетінде болғандығын, бірақ ол туралы дәлелдемелер сақталмағандығын сенімді түрде жоққа шығара алмайды. Аударманың көне заманда әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар, тайпалар немесе т.б. этникалық топтардың арасында қатынасу қажеттілігі туындағаннан бастап пайда болғанын ғана шүбәсіз деп айтуға болады. Сонымен, аударманың пайда болу мәселесі әлем тілдерінің пайда болуымен (глоттогенезбен) тікелей байланысты.

Аудармаға жағдай туғызған тілдердің көп түрлі болуы  түсіндіруді, демек, кеңірек қарастыруды  қажет етеді. Егер вавилондық тілдердің  араласып кетуі туралы інжілдік аңызға немесе басқа планетаның тұрғындарының ықпалының мүмкіндігіне шын сеніп, оны қабылдамасақ, онда көптілділік адамзаттың тарихи даму барысында табиғи жолмен шығуы мүмкін болған құбылыс. Ғалым-антропологтар о баста адамдардың бір орталықтан тарағандығы туралы біраз болжамдар айтады. Кейінірек, жер бетіндегі климаттың күрт өзгеруіне байланысты жан-жаққа ыдырап кеткен адамдардың кейбір жеке топтары тамақ іздеу қамымен өз руларынан бөлініп, олардан алыстап, бүкіл байланысты үзуге мәжбүр болған. Соның нәтижесінде олардың тілдері де бірте-бірте өзара тәуелсіз, басқа жағдайларда дами бастаса керек.

Тілдердің пайда болуы  туралы кең тараған теориялардың бірі моногенез (грек. monos – біреу,  genesis – туу)  болып табылады. Ол теория бойынша, адамзаттың түрлі тілдері о баста бір көзден, бір тілден тараған. Бұл теория адамның пайда болуының моногенезді теориясымен тікелей байланысты. Көптеген антропологтар мақұлдайтын бұл теория бойынша, қазіргі адам түрі – Homo sapiens Жер бетінің бір жерінде, мүмкін, Африкада шамамен 100 мың жыл бұрын бірегей мутация нәтижесінде пайда болады. Осы уақытта жалпы адамзатқа ортақ тіл де туындаған, сөйтіп бұдан 30-40 мың жыл бұрын ертедегі адамдардың көбейіп, Африкалық және Еуразиялық континентке қоныстануының нәтижесінде ортақ тіл түрлі диалектілерге бөлінген. Демек, кезіндегі бастапқы ортақ тіл алуан тілдерге ыдыраған. Тілдердің көптүрлілігін осылай деп болжамдау – қазіргі антропологтар болсын, лингвистер болсын пәтуаға келер ортақ тұс.

Түрлі  тілдердің болған жағдайында бірнеше қоғамдық жүйелердің қатар өмір сүруі зат айырбасының, бір сөзбен айтқанда, “халықаралық қатынастардың” болғандығының тұжырымдалуына мүмкіндік береді. Көптілділік жағдайында қалыптасқан мұндай қарым-қатынастардың алғашқы аудармашыларсыз, яғни басқа елдің тілін білетін адамдарсыз орындалғандығы күмән тудырады.

2  ҚЫТАЙ-ҚАЗАҚ  ТІЛІНІҢ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ҚИЫНДЫҚТАРЫ

2.1 Қытай-қазақ тілі  аудармасының ерекшеліктері мен  артықшылықтары

Ертеде, аудармашы кәсібі құрметті де сыйлы болған кезде, түрлі тілдерде сөйлейтін алуан елдің өкілдері тұратын ежелгі Карфагенде “кәсіби аудармашылардың” ерекше бір кастасы (жабық қауымы) болған. Карфагеннің аудармашылары сол кезде айырықша құқықтық мәртебеге ие болған көрінеді. Олар аудармашылық қызметтен басқа барлық міндеттерден түгелдей босатылса керек. Кейбір аударма тарихын зерттеумен арнайы айналысатындардың дәлелдеуі бойынша, аудармашылар кастасының мүшелері сыртқы түр кейіптерімен де қалған адамдардан ерекшеленетін: олардың барлықтарының шаштары тақырланып алынған және денесінде татуировка (теріге бояу жағылған инемен пістелене салынатын сурет) болған көрінеді. Олар татуировканы қазіргідей тек сән үшін емес, өзінің кәсіби деңгейінен ақпарат беретін рәміз ретінде қолданған. Бірнеше тілдерден аудара алатындардың денесінде қанатын жайған тотықұс бейнеленген, ал тек бір тілмен жұмыс істейтін аудармашылардың денесінде қанатын жаймаған тотықұстың суреті салынатын болған. Бір қызығы, көне Карфагендегі аудармашылық геральдикадан мүлдем хабары жоқ адамдар көп жағдайда бүгінгі күннің өзінде аудармашыны тотықұспен теңдестіріп жатады.

Кейбір зерттеушілердің  айтуынша, Ежелгі Римде  interpres (аудармашы) сөзі біршама кемсітушілік сипатта болыпты; interpres деп мәселенің байыбына бара қоймайтын, сөзбе-сөз аударуға дағдыланған, қабілетсіз аудармашыны атаған. Ежелгі Русьте оларды толмачтар дейтін болған. Сірә, ол атау біздің түркі тіліндегі “тілмәш” сөзінен шыққан болар. Сол көне замандардың өзінде-ақ аудармашылар дипломатиялық келіссөздерге қатысып, әскерлермен шетелге сапарларға бірге шығып отыратын болған. Соған қарамастан, аудармашыларға қолбала ретінде жоғарыдан төмен қарау қай мәдениетте болсын кездесіп тұратын жағдай.

Тілдердің пайда болуы  туралы мифологиялық дәйектің баяндалуы  осындай. Бұл не? Тілден “шашу шашылғаны” ма әлде тілдік “қарғыс атылғаны” ма? Кеңпейілділік пе (”тілдік ысырап”) әлде аспанмен (Құдай “топосы”, мекені деп түсініңіз) тілдесетін діңгек орнатпақ болып сабылған адамдардың пенделік кеудесінен туындаған жобаға наразылық танытқан Жаратқан иенің жазасы ма?

Вавилондық топыр ненің куәсі? Жаратушы тілден шашу шашты ма екен, олай болса – адамдар әрекетін хош көргендігінің белгісі ғой. Шашу – салтанаттың, қуаныштың, мерекенің рәмізі еді… Әлде бұл тұста шашу емес, жаза басым ба? Өйткені, сол тілдерді бас салып иемденуге асыққан жұртшылық болашақта өздерінің бірін-бірі еш орталық жанама буынсыз тікелей (аудармашысыз, яғни ортадағы үшінші біреусіз) түсінуден қалатындығын білмеген болар?! Нәтижесінде, бір кісідей (түсіністіктің арқасында, яғни ортақ тілдің арқасында) жұмыла кірісіп, бітіруге жақындаған діңгек те жайында қалды, ортақ мекен де жайында қалды, ортақ мақсат та жайында қалды емес пе?!