Акселератор теориясы

Жоспар

Кіріспе..........................................................................................................................3

1 Акселератор теориясы және оның үлгілері.........................................................4

2 Экономикалық өсу теориясындағы акселератор эффектісі...............................6

Қорытынды................................................................................................................11

Қолданылған әдебиеттер..........................................................................................12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Экономикалық циклді зерттеген экономистердің бәрі де белгілі  бір дәрежедегі акселерация қағидасын  қарастырған. Бірақ, оның шынайы түрде көрінуі туралы мәселедегі акселерация қағидасын бағалауда, түбегейлі айырмашылықтар бұрынғыша қалуда. Мәселен, Самуэль-сон, мультипликатор мен үйлесімді Акселерация қағидасы  кумулятивті дефляцияны немесе  Инфляциялық спиральды тудырады деп болжайды. Тұтастай алғанда, Акселератор әсері экономиканың тұрақсыздығынан туындайтын,   экономи-калық ауытқулар бөлінбейтін элементі ретінде  қарастырылады. Өркендеудің басталуы, жинақтау сондай жағдайға жетумен сәйкес келеді, соған орай өндірістің жаңа негізгі қорларын  құру үшін, капиталды тиімді инвестициялау мүмкіндігі туады. Көтерілу, орта мерзімдік циклдегі өнеркәсіп дағдарысынан туындайтын орта мерзімдік циклдердің шиеленісуімен қоса қабаттасып жүреді.

Экономикалық өмір қарқының төмендеуі немесе  факторлардың жиынтығымен пайда болған төмендету толқыны, өз негізінде жетілдірілген техниканы жасау саласындағы ізденіс және капиталды өнеркәсіптік = қаржылы топтардың қолдарына шоғырландыруды күшейтеді. Осылардың барлығы жаңаша өркендеу үшін алғышарттар жасайды және өндіргіш күштер дамуының жаңа басқышы болып, цикл қайталанады.

Экономикалық өсуі көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теория «экономикалық өсу» категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән береді.

Экономикалық өсу ұлғаймалы  ұдайы өндрістің болуымен түсіндіріледі, бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің  сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан тұрады. Өндіріс  құралдары мен тұтыну құралдарынан. Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типіне негізделе дамиды.

 

1. Акселератор теориясы және оның үлгілері

 

Акселерация қағидасы мультипликатор теориясымен тікелей байланысты. Егер мультипликатор теориясы бастапқы беттегі автономиялы инвестициялар – ұлттық табыстың өсуіне әсерін зерттесе, онда акселерация қағидасы – кері құбылыс – ұлттық табыс өсімін – инвестициялардың өсу әсерін зерттейді.Бұл құбылыс ұдайы өндіріс процесі және экономиканы көтерудің бірден – бір негізі болып саналады.

Акселерация маңызы алғашқы  беттегі инвестициялар нәтижесінде  алынған, өскен табыс, тұтыну тауарларын өндіруді ұлғайтумен байланысты сұраныстың өсуін туғызады, бұл жайлар өз кезегінде, өндіріс құралдарының өсуіне деген сұраныс, яғни 2 құрылым бөлімдері үшін     машиналарға, жабдықтарға, шикізаттарға сұраныстың  өсе түсуіне әкеледі. Бұл, 1 құрылымдық бөлім үшін, ұзақ уақыт бойы ірі көлемдегі шығындарды талап етеді.

Акселерация қағидасы, салалар  арасындағы тізбекті тәуелділіктің күшінен, тұтыну тауарларына деген сұраныс, өндіріс құралдары немесе инвестициялық тауарлар өндірісінің неғұрлым күшті дамуын туғызады.

Мультипликатор теориясының (автономиялық инвестициялар теориясы) өзгешелігі түпкі сұраныс немесе сату  көлемінің өскендік нәтижесі болып саналады.

Орта капитал коэффициенті, сол кезеңдегі бүкіл капитал  қорлары мен өнімдер шығаруды білдіреді.

- үшіншіден, бұл себептер, қазіргі, әсіресе соғыстан кейінгі  экономикадағы құлдыраудың шамалы  түрдегі “тереңдеуіне” әкелді;

- төртіншіден, дағдарысты  құбылыстар жиі түрде бағалы  қағаздар нарық және қаржы  дағдарысы формасында несие нарықта  көрініс берді.

Индустриалды экономикаға  тән дағдарыстар тұтастай циклді әлеуметтік тұрғыдан түсіндіруге, жаңа мемлекеттік реттеуді жасауға көмектесетін технологиялық талдаулар  экономиканың циклдік дамуын талдаудың негізгі қорытындылары болып саналады.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының бірінші жартысы қазіргі заманғы нарықтық шаруашылықтың дамуына жаңа жойқын төңкеріс (катаклизм) әкелді.Іс жүзінде бүкіл қазіргі капиталистік әлемді қамтыған мұнай дағдарысы кең етек алды. Бұл дағдарыстың циклдік дағдарыс ерекшелігі, мұнай және мұнай өнімдеріне әлемдік бағалардың өсуі ілесіп, әдеттегіден тыс өсу мен қабаттаса жүруімен сипатталды.

Бұл құрылымдық дағдарыстар жекелеген салалардың дамуы арасындағы диспропорция туындайды, созылмалы сипатта және циклдік дағдарыс басталуымен әрқашан да сәйкес келе бермейді.

Мұнай, азық-түлік, энергетикалық, шикізат дағдарыстары соңғы он жылдықта валюта жүйелеріндегі және экологиялық дағдарыстармен «толыға» түсті.

Қазіргі заманғы нарықтық шаруашылық дамуының жалпы суреті дәстүрлі схемалармен  сәйкес келмейтін болды. Құрылымдық дағдарыстар неғұрлым күрделі сипат  ала бастады, экономикалық проблемалар  ғаламат саяси процестер әсерін молырақ тигізетін болды. Мәселен, ұлттық және аймақтық қақтығыстар мен социалистік жүйенің құлауы, «ислам» факторы деп аталатын жағдай, біртұтас Еуропаны құру процесіндегі қарама — қайшылықты процестердің өсе түсуі және т.б. бөліп көрсетуге болады.

Акселерация коэффициенті, өз кезегінде, капиталдың өсуі (ынталандыру, инвестициялар) мен өндірудің өсуі арасындағы байланысты анықтайды.

Мультипликатор мен акселератор  өзара әрекеті өнімдер өндіру мен табыстардың үздіксіз және прогрессивті өсуін туғызады. Бұл үлгілердің мәнісі:мысалы, егер тәуелсіз немесе автономиялы «А» инвестициялар өсетін болса, онда мультипликатор соған сәйкес шығарылатын өнімдердің өсуін туғызады. Өнімдерді шығаруды ұлғайту акселераторды әрекетке келтіреді және (индукция — еркін туындату) капитал жұмсаудың пайда болуымен ілесіп жүреді.

Аталмыш модельдің мағынасы: автономиялы  инвестициялардың өсуі мультипликатор шамасына сәйкес өсетіні тұрады. Табыстың өсуі, өз кезегінде, тұтыну тауарларына  деген сұраныстың өсуі мен оларды өндірудің өсуден әкеледі.

Сонымен, акселераторды, төмендегі  формула арқылы, инвестицияларды  тұтынуға деген (дайын өнімдер) сұраныс  немесе ұлттық табыстың өсуіне қатынасы түрінде беруге болады:

ИТ

А= ДТ-1-ДТ-2

бұл жерде:    А — акселератор

И- инвестициялар

Д — табыс (немесе тұтыну сұранысы)

Т — инвестициялар жүзеге асырылған  жыл.

Мысалы, егер тұтыну сұранысының  өсуі 1995 жыл және 1994 жылдар арасында болса, онда инвестициялар 1996 жылы жүзеге    асырылған болады немесе:

И 1996

А =  Д 1995 — Д 1994

 

2. Экономикалық өсу теориясындағы акселератор эффектісі

 

Өндipic қарқынын жеделдетуге қол  жеткізу үшін, Батыс елдерінің  әртүрлі мектеп өкілдері экономикалық өсудің моделі мен формулаларын жасап, алдағы уақытқа болжау кұрады.

Өсу формуласының негізінде «мультипликатор» теориясы жатыр. Ол кейінірек «акселерация» теориясымен толықтырылды.

Мультипликатор — көбейткіш, ал акселератор — бұл дайын өнім сұранымының өсушілігіне деген  интенсивті өсушілік коэффициенті. «Мультипликатор» ұғымын ағылшын экономиci Кан 1931-ші жылы енгізген, кейінірек Дж. М. Кейнс өзінің «Жұмыспен қамту, өciм және ақшаның жалпы қарқыы көзқарасын дамытты. Бұл ұғымды А. Хансен, Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон, Н. Калдор және басқалар, өз еңбектерінде қарастырған. Мультипликатор қолда бар күрделі қаржының өcyі кезіндегі  ұлттық табыстың қанша есеге өсетіндігін көрсетеді.

Мысалы, жаңа жолды салуға күрделі  қаржы 5 млн. долл. тең делік және орташа табыс жылына 1000 долл. болатын  алғашқы кезде 1000 адамды жұмысқа  тартады. Біpaқ жолды салуға белгілі  көлемде ipi жабдықтар мен материалдар қажет және оларды өндіруге жұмыс атқаратын 1200 адам керек (сол бұрынғы жылдық табыс бойынша) болды. Жұмысты атқаратындардың (жұмыстылықтың) өcyi тұтыну заттарына сұранымды өcipe түседі. Сөйтіп келесі кезекте олардың өндірісінің ұлғаюына алып келеді және 800 адамды қосымша жұмысқа тартады.

Демек, инвестициямен  тікелей байланысты 1000 жұмысшыны  жалдау нәтижесінде, жұмысты атқаратындардын түпкі жиынтығы 3000 адам жалпы 15 млн. долл. табысты кұрайды немесе алғашқыдан 3 есе көп деген сөз. Бұл жағдайда мультипликатор 3-ке тең.

Акселератордың ic-әpeкeті мультипликатармен байланысты: мультипли-катор  инвестицияның көбеюімен ұлттық табыстың өcyiн (оның өcyi еселенеді) қарастырады; акселератор (дайын өнім сұранымының өсушілігіне инвес-тициялық сұраным өсушілігінің коэффициенті) — ұлттық табыстың өcyi инвестицияның өсуіне алып келеді. Кезегінде бұл барлық жүйені қозғалысқа алып келеді. Экономикалық өсудің бipтeкті, бip бағытта ic-әрекет жасайтын мультипликациялық пpoцec пайда болады. Акселерация принципін алғаш рет 1913-ші жылы француз экономисі А. Афтальон (1874-1956) және 1919 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк ұсынған. Кешірек ол Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон еңбектерінде одан әpi дами түсті.

Мультипликациондық эффекті  ауқымын болжау үшін Дж. Кейнс енгізген тәуелділіктің мәні зор: тұтыну шығындары  мөлшері мен осы деңгейдегі табыс  — «орташа тұтынуға бейімділік»  — арасындағы тәуелділік. Орташа тұтынуға бейімділікті («АРС»-арқылы белгіленеді) экономикалық ғылымда «психоло-гиялық фактор» ретінде түсіндіреді, ceбeбi адамның тұтыну тауарларын сатып алу ниетін көрсетеді. Тұтынуға бейімділік дегеніміз ұлттық табыстың тұтыну бөлігінің (С) барлық  ұлттық табысқа қатынасы (Y) және «шектеулі тұтынуға бейімділік» (МРС) дегеніміз кез-келген тұтынудағы өзгерудің табыстары өзгepyiнe қатынасын көpceтeдi, яғни бұдан басқа да, Дж. Кейнс жинақтау мөлшері мен сол кезден табыс деңгейі арасындағы тәуелділікті eнгізді — орташа жинақтауға бейімделік және шектеулі жинақтауға бейімділік.

Жинақтауға бейімділікті бірден-бір психологиялық фактор ретінде көрсетеді.

Шектеулі жинақтауға бейімділік (MPS) жинақтаудағы кез-келген өзгерудің сондағы табыстың өзгеруіне  қатынасын көрсетеді, яғни жинақтаудағы өзгеру    AS жинақтаудағы табыс    А у

Осы тәуелділіктер шекті  мультипликациялык эффектіні бағалауға  ыкпал етті.

Kазіргі Батыстық неоклассикалық  экономикалық мектебінің өкілдері  экономикалық өсудің  тым күрделі көп факторлы моделін ұсынады. Нақтыласақ, көп факторлы Кобба-Дуглас функциясын айтамыз.

Оның формуласы мынандай:

dL   dK   dS мұндағы   Q — өнім; L — еңбек; К — капитал; S — жер.

Инвестицияның эндогендік функциясын қоса отырып Р.Ф.Харрод (1939ж.)экономикалық өсудің арнайы үлгісін құрады.

Акселератор принципіне сай, табыстың кез келген өсуі капитал  салымының өсуіне алып келеді, бұл  өзгеріс табыстың өзгеруіне пропорционалды:

                          

мұндағы v- акселератор.

Экономикадағы алдыңғы кезеңде қалыптасқан жағдайларды ескере отырып, кәсіпкерлер өндіретін өнім көлемін жоспарлайды.

Егерде алдыңғы кезеңдегі  сұраныс туралы болжамдары ақталып, сұраныс ұсынысқа теңелсе, онда өнім көлемін өзгеіссіз қалдырады.

Ал егерде экономикадағы  сұраныс көлемі ұсыныстан көп болса, онда олар өндіріс көлемін кеңейтеді. Егерде керісінше ұсыныс сұраныстан көп болса, онда олар өндіріс көлемін азайтады.

Осы айтылғандарды формула  арқылы былай өрнектеуге болады.

                  

Егер а=1 блоса, онда алдыңғы кезеңдегі сұраныс (t-1) ұсынысқа тең болады. Осыдан біздің экономикадағы ұсыныс көлемі мынаған тең:

                

Жиынтық сұранысты табу үшін акселератор үлгісі қолданылады(және теңдік шарты І=S):

                      

Экономиканың өсуі жиынтық  сұраныс пен ұсыныстың теңдігінен шығады:

         v

Өрнектеп, келесі формуланы  алуға болады:

     

Алдыңғы кезеңдегі сұраныс  пен ұсыныс өзара тең болады дейік, немесе а=1. Сонда қабылданған шарттарға сай кәсіпкерлер берілген кезеңде өндірістің өсу қарқынын өзгерусіз қалдырады:

     

  Алдында айтылып  кеткенді келесі түрде көрсетуге  болады:

    

Осыдан тепе-теңдік көлемінің өсу қарқыны келесі болады:

       

    Харрод s\v-s формуласын  «кепілдік» өсу қарқыны деп  атайды. Оны қолдай отырып, кәсіпкерлер  өздерінің шешімдеріне толық  қанағаттанады. Сұраныс ұсынысқа  тең болып, олардың күткендері растала бастайды. Бұндай экономикалық өсу толық өндірістік қуаттың қолданылуын қамтамасыз етеді, бірақ жұмыссыздықты жою әрқашанда жүзеге аса бермейді.

   Кепілдік пен  нақты өсу қарқынының арасындағы  сараптама мынадай қорытынды  жасауға мүмкіндік береді:егер кәсіпкерлердің өсу қарқынында айырмашылық болса, онда жүйе ақырындап теңдестік жағдайынан алыстайды.Кепілдік өсу қарқынымен қатар Харрод «табиғи» өсу қарқынын енгізеді. Бұл ең жоғары өсу қарқыныболып табылады.Осындай өсу қарқыны кезінде еңбек пен капитал факторларының толық қамтылуы байқалады.