Шығындарды басқару

 

Жалпы баланс өтімділігі мына формуламен анықталады:

 

Кж.ө.= (А1 + 0,5А2 + 0,3А3) / (П1 + 0,5П2 + 0,3П3) ≥ 0,9               (13)

 

Кж.ө.₂₀₀₈ = (133 + 0,5 х 3065 х 0,3 х 8720) / (8008 + 0,5 х 6504 + 0,3 х18102) = 0,26 ≥ 0,9

Кж.ө.₂₀₀₉ = (1969 + 0,5 х 17831 + 0,3 х 9384) /( 57323 + 0,5 х 0 + 0,3 х 13282) = 0,26 ≥ 0,9  

Кж.ө.₂₀₁₀ = (255 + 0,5 х 1409 + 0,3 х 8898) / (57068 + 0,5 х 18536 + 0,3 х х28447) = 0,49 ≥ 0,9  

Кәсіпорынның жалпы  баланс өтімділігі  2009 жылы нормаға  жуықтау болды, 2010 жылы бұл көрсеткіш  төмен болды.

Абсолютті өтімділік коэффициенті

 

Кабс.ө.= (АҚ + ҚҚ) / АМ ≥ 0,2-0,5                 (14)

 

мұнда, АҚ – ақша қаражаттары;

   ҚҚ – құнды қағаздар.

К абс.ө.₂₀₀₈ = 133 / 14720 = 0,0001

К абс.ө.₂₀₀₉ = 1969 / 17242 = 0,11

К абс.ө.₂₀₁₀ = 255 / 74402 = 0,001

Ағымдағы міндеттемелердің аз бөлігінің өтімділігі көрсетілген. 3 жылда да нормаға сай келмейді.

Аралық өтеу коэффициенті.

 

Каралық өтеу = (АҚ + ҚҚ + ДБ) / АМ ≥ 1              (15)

 

мұнда, ДБ – дебиторлық берешек.

  К аралық өтеу ₂₀₀₈ = (133 + 2423) / 14720 = 0,17 ≥ 1

  К аралық өтеу ₂₀₀₉ = (1969 + 16268) / 17242 = 1,06 ≥ 1

  К аралық өтеу ₂₀₁₀ = (255 + 8898) / 74402 = 0,12 ≥ 1

Баланстың аралық өтеу коэфициенті 2009 жылы ғана нормаға сай келеді, ал қалған екі жылда нормаға сай емес және төмен мөлшерде, бұл кәсіпорынның ақша қаражаттары мен дебиторлық берешегінің төмендеуімен байланысты.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффициенті)

 

Каө = АА / АМ ≥ 2                                (16)

 

мұнда, АА – ағымдағы активтер;

  АМ – ағымдағы міндеттемелер.

Каө ₂₀₀₈  = 13058 / 14720 = 0,89 < 2                   

Каө ₂₀₀₉  = 29184 / 17242 = 1,69 < 2

Каө ₂₀₁₀  = 10562 / 74402 = 0,14 < 2

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден  2 есе асуы қажет екендігін көрсетеді.   

Жалпы алғанда соңғы  екі өтімділік коэффициенттерінің шамалары талап етілген шектеуге жауап бермейді, жыл соңында олардың  мәндері азайып отыр. Сондықтан алдағы уақытта бұл құбылыстың қайталанбасы үшін, оның себептерін анықтаған жөн.

Активтердің табыстылығы = Таза табыс / Активтер сомасы.       (17)

 

          Активтердің табыстылығы ₂₀₀₈ = 12217 / 54488 = 0,22               

Активтердің табыстылығы ₂₀₀₉ = 8359 / 57761= 0,14

Активтердің табыстылығы ₂₀₁₀ = 30781 / 156953 = 0,19

Кәсіпорынның  активтерінің табыстылығы 2008 жылы -0,22 болса, 2010 жылы бұл 0,19 азайған.

 

Меншікті капитал табыстылығы = Таза табыс / Капитал сомасы         (18)

 

Меншікті капитал  табыстылығы ₂₀₀₈ = 12217 / 21666 = 0,56  

Меншікті капитал  табыстылығы ₂₀₀₉ = 8359/ 27237 = 0,31

Меншікті капитал  табыстылығы ₂₀₁₀ = 30781 / 54104 = 0,57

Кәсіпорынның  меншіктік капитал табыстылығы 2008 жылы 0,56 құраса, 2010 жылы ол 0,57 болды, яғни капиталға салған әр бір теңгеден 57 тиын  табыс алады.

 

Сату табысының коэффициенті =Жалпы табыс / Өнімді өткізуден түскен түсім                                                                                            (19)

 

Сату табысының коэффициенті₂₀₀₈ = 13379 / 30251 = 0,44             

Сату табысының коэффициенті₂₀₀₉ = 7697 / 42409 = 0,18

Сату табысының коэффициенті₂₀₁₀ = 20837 / 45730 = 0,46

 

Кәсіпорынның сату табысы 2008 жылы 0,44, ал 2010 жылы 0,18 құрайды, әр бір  сатылған өнімнің 1 теңгесінен кәсіпорын 46 тиын табыс алады.

Кәсіпорынныңның қаржылық тұрақтылығы 2008 жылға қарағанда 2009 жылы және 2010 жылы төмендеген, себебі кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері мен капитал мөлшері өзгеріске ұшыраған.

Маневрлік және инвестициялық  коэффициенттері нормаға сай. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті 0,75 қауіпті  мәннен төмен, бұл кәсіпорын үшін жағымсыз жағдай.

Кәсіпорынның  сату табыстылығы мен активтердің  табыстылығының кемуі 2008 жылға қарағанда 2010 жылы төмендеген, ал меншіктік капитал  табыстылығы керісінше 2008 жылға қарағанда өскен.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау келесідей:

Капиталдың  жалпы айналымдылық коэффициенті.

 

   К⁰_А = D^N / А_к                                    (20)

 

мұндағы, D^N – өнімді сату мен көрсетілген қызметтен түскен түсім

               А_к – авансталған капитал

К⁰_{А 2008} = 30251 / 54488 = 0,56

К⁰_{А 2009} = 42409 / 57761= 0,73

К⁰_{А 2010} = 45730 / 156953 = 0,29

Капиталдың жалпы айнылымы 2008 жылы 0,56, ал 2010 жылы 0,29 азайған.  Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Егер  2008 жылда кәсіпорында активтердің әрбір ақша бірлігіне 56 тиын, ал 2010 жылы  29 тиын келтірілген болса, ол 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе аз.

Негізгі құралдардың  айналымдылығы.

 

К⁰_С = D^N / Н_к               (21)

 

К⁰_{С 2008} = 30251 / 32580 = 0,93

К⁰_{С 2009} = 42409 / 28578 = 1,48

К⁰_{С 2010} = 45730 / 126467 = 0,36

Көрсеткіш соңғы жылдары  кәсіпорынның негізгі құралдардың пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Егер 2008 жылы кәсіпорында негізгі құралдардың әрбір бірлігі  93 тиын келтірсе, 2010 жылы 36 тиын келтірді.

Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті.

 

К⁰_С = D^N / С_к                        (22)

 

мұндағы, С_к – баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі шамасы.

К⁰_{С 2008} = 30251 / 21666 = 1,4

К⁰_{С 2009} = 42409 / 27237 = 1,56

К⁰_{С 2010} = 45730 / 54104 = 0,85

 

Сурет 8.  «Бобровка +» ЖШС-ның 2008-2010 ж.ж негізгі құрал айналымдығы, капиталдың жалпы айналымдылық және меншікті капитал айналымдығы коэффициентерінің динамикасы

 

Көрсеткіш соңғы жылдары  кәсіпорынның меншікті капиталдың пайдалану  тиімділігінің артқанын көрсетеді. Егер 2008 жылы кәсіпорында меншікті капиталдың әрбір ақша бірлігі 1 теңге 4 тиын, ал 2009 жылы 1 теңге 56 тиын, 2010 жылы 85 тиын келтірді.

 Ағымдағы активтер немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті.

 

К⁰_та = D^N / Т^А_С                 (23)

 

мұндағы, Т^А_С – ағымдағы активтер.

К⁰_{та 2008} = 30251 / 13058 = 2,32

К⁰_та2009 = 42409 / 29184 = 1,45

К⁰_та2010 = 45730 / 10562 = 4,33

Көрсеткіш соңғы жылдары  кәсіпорынның ағымдағы активтердің  пайдалану тиімділігінің артқанын көрсетеді. Егер 2008 жылы кәсіпорында активтердің әрбір ақша бірлігі 2 теңге 32 тиын, ал 2009 жылы 1 теңге 45 тиын, 2010 жылы 4 теңге 33 тиын келтірді.

Материалдық айналым  қаражатының айналымдылық коэффициенті

 

К_З^О = S^N / З_С                      (24)

 

мұндағы, S^N – сатылған өнімнің толық өзіндік құны;

                 З_С –  өндірістік материалдық қорлар.

К_З^О₂₀₀₈ = 16871 / 8720 =1,93

К_З^О₂₀₀₉ = 34712 / 9384 = 3,69

К_З^О₂₀₁₀ = 24893 / 8898 = 2,79

Біздің кәсіпорынымызда  сатылған өнімнің өндірістік өзіндік  құны негізінде есептелген материалдық  айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті 2008 жылы  – 1,93 рет; 2009 жылы- 3,69 рет, 2010 жылы – 2,79 рет болды.

Дебиторлық  борыштың айналымдылық коэффициенті.

 

К^О_Д/З = D^N / D^З                (25)

 

мұндағы, D^З – дебиторлық борыш.

К^О_{Д/З 2008 =}  2022902 / 140007 = 14,45

К^О_{Д/З 2009} = 1095416 / 199832 = 5,48

К^О_{Д/З 2010}= 896568 / 141069 = 6,36

Біздің кәсіпорынымызда  дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті 2008 жылы – 14,45 рет; 2009 жылы – 5,48 рет, 2010 жылы – 6,36 рет болды.  Дебиторлық борштың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның дебиторлық борышының төмен бөлуын көрсетеді.

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті.

 

К^О_К/З = D^N / К^З                    (26)

 

мұндағы, К^З – кредиторлық борыштың кезеңдегі орташа шамасы.

К^О_{К/З 2008} = 30251 / 14998 = 2,02

К^О_{К/З 2009} = 42409 / 13819 = 3,07

К^О_{К/З 2010} = 45730 / 80769 = 0,57

Біздің кәсіпорынымызда  кредиторлық борыштың айналымдылық коэф-фициенті 2008 жылы – 2,02 рет; 2009 жылы – 3,07, 2010 жылы – 0,57 рет болды.  

«Бобровка +» ЖШС-ның қаржылық тұрақтылығы мен өтімділігіне талдау жасадық, ендігі кезекте кәсіпорынның шығындарына калькуляция баптары бойынша талдау жасаймыз

 

 

2.3. Шығындарды калькуляция  баптары бойынша талдау

 

Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру өнімнің барлық түрін шығаруға шығындар сметасын өңдеуге және оның негізінде өнімнің өзіндік құнының негізгі түрлерін анықтауға мүмкіндік берсе, ал шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастыру әрбір жеке өнім түрінің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.

Калькуляцияның өндірістік шығындар сметасынан айырмашылығы ол нақты бір өнім түріне немесе бір орындалған жұмысқа есептеледі.

Калькуляциялау денегіміз  – шығындардың белгілі бір  түрін осы шығындардың қажетті  баптарына бөлу үрдісін атайды. Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізгі баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляциялаудың міндеті  – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляцияны құру уақытына қарай алдын – ала есептелетін  калькуляция және соңынан есептелетін  калькуляция деп бөлінеді. Алдын  – ала есептелетін калькуляция  жоспарлық, сметалық және жобалық деп  бөлінеді.

Жоспарлы калькуляциялау – бір дана өнімді өндіру үшін кететін шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне есептелінеді. Есептеу барысында еңбек және өндіріс құралдары шығындарының прогрессивті мөлшерлері қолданылады. Бұл мөлшерлер өндірісті басқару тәжірибесінде өндіріс шығындарының төмендету жолдарын және өзіндік құнды төмендету арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру эталоны ретінде қолданылады.

Сметалық калькуляция  – бұл жоспарланған және жаңадан  игерілген бұйымның негізінде жасалатын  калькуляция.

Жобалық калькуляция  – бұл келшекке құрылған жоспарлы калькуляцияның бір түрі. Ол күрделі  салымның, жаңа техника мен технологияның  тиімділігін анықтау үшін қолданылдады.

Соңынан есептелетін  калькуляцияға есептік калькуляция  немесе нақты шығындар бойынша құрылатын калькуляцияны жатқызады. 
Мұндай калькуляция бақылау және басқару жұмыстарын жүргізуде бөлімше басқарушыларының қызметіне байланысты шығындарды есептеуге қажет болады. Кәсіпорында шығындарды толық және дұрыс есепке алу өнімнің толық өзндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді.

Шығындарды есепке алу объектісі – цехтар, өндірістің жеке сатылары, агрегаттар, бөлімдер және тағы басқалар жатады.

Калькуляциялау объектісіне  – өндірілетін өнім, жартылай фабрикатар, әр түрлі қызмет түрлері жатады. Кейбір жағдайларда шығындарды есепке алу объектісі мен шығындарды калькуляциялау объектілері өнімнің бір түрін өңдеуде бір-бірімен сәйкес келеді. Ал кешенді өндірісте шығындарды есепке алу объектісі калькуляциялау объектісіне қарағанда кеңірек болады, себебі бір өндіріс үрдісінде өнімнің бірнеше түрі өндіріледі.

Шығындарды есепке алу  объектісі калькуляциялау объектісіне  қарағанда аздау болатын себебі есепті ұйымдастыру өңдеудің жеке түрлері  бойынша жүргізіледі, ал осы өндірісте  барлық өнім калькуляцияланады.

Калькуляция объектісінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол жай өлшем бірлігі емес, ол калькуляция объектісінің сапасы мен тұтыну құнын сипаттайды.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялық объектілердің өлшеуіші болып табылады. Калькуляциялық бірліктер төрт түрге бөлінеді:

1. Заттай бірліктер – бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, кг) сәйкес келеді. Ірілендірілген заттай бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін қолданылады;
2. Шартты-заттай бірліктер – өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттық құрамы ауытқуы мүмкін:
3. Құнды бірліктер – көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер және өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі;
4. Еңбек бірліктері – кәсіпорын бөлімшесінің өнімін, еңбек шығындарын есепке алып калькуляциялауға арналған бірліктер.