Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары

Тауардың өмірлік  циклының өсу этапында ғана өндіріс, маркетинг шығындары айтып, білінетін  табыс алуға болады.

Бөлімді аяқтай отырып, айта кететін жайт, бәсекелік күресте нарықты дұрыс және уақытылы бағалай алатын өндіруші ғана ұтады.

 

 

2.  Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалаудың эдістемелік  

негіздері

 

Кәсіпорынның  бәсекеге қабілеттілігі өнімнің  бәсеке қабілеттілігімен тікелей байланысты. Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалау келесі жүйелілікпен асады:

1. нарықты талдау  — потенциалды сатып алушылар  мен бәсекелестердің қажеттіліктерін  зерттеу; 

2. тауарға нарыктық  талаптарды қалыптастыру және  оны бағалық көрсеткіштер құрылымында көрсету;

3. салыстыру  көрсеткіштер базасын таңдау;

4. бағалық класс  моделінің түрін таңдау;

5. тауарды бәсеке  қабілеттіліктің жеке және интегралды  көрсеткіштер бойынша бағалау; 

6. бәсеке қабілеттілік  туралы қорытынды жасау және  оның өндіріс пен сатып алу мақсаттылығы туралы шешім қабылдау.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау тұрғысынан нарықты зерттеудің нәтижесі тауардағы  қажеттілікттердің әрекеттестік динамикасы мен жағдайы туралы ақпаратты  жинау болып табылады. Әрбір қажеттілік сатып алушы нарықта тауарға талаптар түрінде мәлімдеме жасайтын белгілі бір параметрлер жиынтығымен сипатталады.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолдарын жобалау  оның нақты және уақытылы бағалауына тікелей байланысты. Өнімнің бәсекеге түсу қабілеттілігі талданатын өнімнің параметрлерін салыстыру базасының параметрлерімен салыстыру арқылы бағаланады. Салыстыру базасының орнына әдетте нарықтағы ұқсас тауар немесе тұтынушының қажеттілігі алынады. Ал ұқсас тауар ретінде сатылу көлемі максималды және болашағы жарқын тауар алынады. Егер өнімнің параметрлерінің физикалық өлшемі боласа, онда оған балмен бағалау әдістері қолданылады.

Бәсекеге кабілеттілікті бағалаудың негізгі критерийлері:

• өнімнің жаңалық  дәрежесі;

• өндірілу сапасы;

• өнім туралы ақпаратты тарату үшін материалдық базасының болуы;

• өткізуді ынталандыру  бойынша шаралар; өткізу динамикасы;

• өнімнің нарықтық талаптарына ыңғайлану мүмкіндігі;

• қаржылық жағдайы.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістері келесідей:

Біз бәсекеге қабілеттілікті талданатын өнім мен салыстыру базасының техникалық, экономикалық және басқа параметрлер бойынша салыстыру арқылы бағаланатынын айтқанбыз.

Бағалау екі  әдіспен жүргізіледі:

- дифференциалданған;

-  комплексті.

Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі талданатын өнім мен салыстыру базасының параметрлерін қолданып салыстыруына негізделген.

а)  Егер бағалау  базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:

 

Q1  = Рi/Ріо* 100% (і= 1,2,3. ..,n)                                                   (1)

 

Мұндағы, Qі - і-параметрі  бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;

Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

Ріо - қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің мөлшері;

n - бағалау параметрлерінің  саны,

Нормативті параметрлер  бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе 0 мәнін қабылдауы мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен стандартка сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш 0-ге тең болады.

Техникалық және экономикалық параметрлер бойынша бағалау  кезінде жеке көрсеткіш 1-ден үлкен немесе 1-ге тең болуы мүмкін.

б)   Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула  арқылы есептелінеді:

 

QІ = РІ/Ріо* 100% (і= 1,2,3,...,n)                                                (2)

QІ = Ріо/Ро* 100%                                                                      (3)

 

Мүндағы, Qі - і-нші техникалық параметр бойынша бәсекеге  қабілеттіліктің  жеке параметрлік көрсеткіші;

Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің  мөлшері;

Ріо - үлгі ретінде алынған  өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

n - бағалау параметрлердің  саны.

Бағалау нәтижелерін талдау:

Бұл 2 формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне бәсекеге қабілеттіліктің  жоғарылауы сәйкес келетін формула  алынады. (Мысалы, өнімділікті бағалау үшін — формула (1), ал отынның шекті шығынын бағалау үшін — формула (2)

 

Інп = Qһіⁿ i=1                                                     (4)

 

Мұндағы, Інп - нормативтік  параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің  топтық көрсеткіші;

Qһі - і-нші нормативтік  параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің  жеке көрсеткіші;

n - бағалауға  қатысатын нормативті параметрлердің  саны.

Нәтижелерді талдау:

Егер де жеке көрсеткіштердің бірі 0-ге тең болса (яғни, өнім қандай да болмасын параметрлер  бойынша керекті нормаларға сәйкес келмейді), онда топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген тауар  қарастырылып жатқан нарықта бәсекеге қабілетсіз екенін білдіреді.

Техникалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш  мына формула арқылы есептелінеді:

 

Ітп = Qi* Аіⁿ і=1,                                                   (5)

 

Мұндағы, Ітп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің  топтық көрсеткіші;

Аі - қажеттілікті сипаттайтын n техникалық параметрлер  ішінен і-нші параметрдің салмағы;

n - бағалауға  қатысатын нормативті параметрлердің  саны.

Нәтижелерді талдау:

а)   Ітп  топтық көрсеткіші берілген өнімнің  техникалық параметрлер бойынша кажеттілікке сәйкес келетін дәрежені көрсетеді. Ол неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым тұтынушының қажеттілігі толығырак қанағаттандырылады.

б)     Әрбір техникалык параметрдің салмақтығын  анықтау үшін үлгі, семинар, тұтынушының  сұранысы, нарықтық зерттеулерге негізделген эксперттік бағалау негіз болады.

в) Нарықтық зерттеулер өткізген кезде пайда болатын  қиындық жағдайда, сонымен қатар  техникалық параметрлерден бағдарлық  бағалауды өткізу және есептеулерді оңайлату мақсатында салмақтық топ  немесе комплексті параметрлер — одан әрі салыстыруда қолданатын тиімді әсер қолданылады.

Экономикалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш  өнімді сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) тұтынушының толық  шығындарын анықтау негізінде есептелінеді:   

 

3 = Зс + Сі ^т і=і                                                      (6)

 

Мұндағы, 3 - өнім сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) кететін тұтынушының толык шығындары;

Зс - өнімді сатып  алуға кеткен бір жолғы шығындар;

Сі - і-нші жүмыс  істеген жылына қатысты өнімнің эксплуатациясына кеткен орташа жиынтық шығындары;

Т - жүмыс уақыты;

і - рет бойынша  жыл.

Мұнда,

Сі = Scj ⁿ _j=1                                                                   (7)

 

Сj – j -нші бап  бойынша эксплуатациялық шығын;

n - эксплуатациялық шығындардың баптардың саны.

Егер өнім эксплуатациядан  кейін сатылатын болса, онда толық  шығындар ол үшін табыс шамасына азаюы  керек (берілген бап үшін көрсеткіш  формулаға минус таңбасымен еңгізіледі).

Экономикалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы есептеледі:

 

Іип = 3/Зо                                                   (8)

 

Іип - экономикалық параметр бойынша топтық көрсеткіш; 3, Зо - бағаланатын сәйкесінше өнім мен үлгі үшін тұтынушының толық  шығындары.

Бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішінің формуласы:

 

К = Інп * Ітп / Іэп                                                 (9)

 

К - үлгі өнімге қатысты талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.

Нәтижелерді талдау:

К - өнімді сатып  алу мен тұтынуға кеткен тұтынушының бірлік шығынына шакқандағы тұтынушылық тиімділігіндегі салыстырылатын өнімдер арасындағы айырмасын көрсетеді. Егер К<1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда төмен; ал егер К>1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда жоғары; егер екі тауардың бәсекеге қабілеттілігі бірдей болса, онда К=1.

Егер талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған аналогтар бойынша  өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде есептелінеді:

 

Кср = Зкі * Rі ⁿ  _i=1                                       (10)

 

Мұндағы, Кср - үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

Кі - і-нші үлгіге қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

Rі - аналогтар  тобындағы і-нші үлгінің салмақтығы;

n - аналогтар  саны.

Бағалаудың  аралас әдісі дифференциалдық әдіс пен комплексті әдістің қосындысы  болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың аралас әдісі кезінде жартысы дифференциалдық әдіспен есептелген параметрлер жартысы комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады.

Кәсіпорынның  бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің келесі топтарының негізінде іске асыру ұсынылған: өнімнің бәсекеге қабілеттілігі; кэсіпорын өндірісінің жетік ұйымдастырушылық-техникалығы өзіне екі жалпыландыру көрсеткіштерін косады:өндірістің техникалық деңгейін (Ктд) және өндірістің ұйымдастырушылык деңгейін (Кұд).

Олар жекелік  көрсеткіштердің функциясы ретінде анықталады

(x_i ..., x_n

 

Кұд,Ктд = f1(х_i ...,х_n),                                         (11)

 

Әр фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады:

 

Хі = Пфі/Пні                                                  (12)

Мұндағы Пфі - і-нші  факторының деректік мәні, өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;

Пні - қағидалық немесе жоспарлықта  дәл солай.

Жалпыландыру көрсеткішін  келесі формулалар бойынша табамыз:

 

Кұд, Ктд = а_і * х_i + ... + а_n * х_n                            (13)

 

Мұндағы Атд  жэне Аұд - өндірістің техникалық деңгейінің көрсеткіші және ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткішінің салмақтандыру коэффициенттері.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше  әдістемесін жиі қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке тиімділігі теориясында негізделген әдіс.

Матрицалық  әдіс негізінде координаттар жүйесінің  қағидасы бойынша жасалынған матрица  талдауы жатыр. Мұндай әдістерге келесі матрицалар: ВСG, Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель бойынша стратегиялардың өрісі жатады.

Екінші әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің  анықтамасы (бағалық және бағадан  тыс) және оның бәсекеге қабілеті деңгейінің интегралды көрсеткішінің есептеуінде негізделген.

Тиімді бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей көрсеткіштерінде көрсетілген  өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ең маңызды бағаларын  қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның каржылык жағдайының көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік критерийлері мен тауардың бәсекеге қабілеттілігін жатқызуға болады.

Тауар сапасының  теориялық мәні — тұтынушылардың тауарға деген сұранысын қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.

Әлуетті сатып  алушылардың қажеттілігін білу негізінде  параметрлердің номенклатурасы анықталады, оларды өндіруші нарықта өнімді бағалау үшін пайдаланылады.

Егер салыстыру  үшін базаны анықтау мүмкін болмаса  үлгі арқылы бәсекеге қабілетінің бағаларының  жарнама әдісі қолданыла алады, әсіресе нарықта оның үйлестігі  болса және белгілі жеңгейлі өнім бағаланса. Үлгі-тауар қажеттілікті модельдейді және оның параметрлерін бағалауға ұсынылған параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.