Франчайзингтің экономикадағы рөліне, дамуына экономикалық талдау

                              

                                        Жоспар:  

      

Кіріспе 

1.Франчайзингтің  мәні және экономикадағы рөлі

1.1. Франчайзингтің  қалыптасуы және маңыздылығы

1.2. Франчайзингтің  түрлері, дамуы және ерекшеліктері 

2. Франчайзингтің экономикадағы рөліне, дамуына   экономикалық талдау

2.1. Франчайзингтің дамуына экономикалық талдау

2.2. Қазақстан экономикасындағы франчайзингтің орны 

3. Франчайзингтің дамуын жетілдіру жолдары 

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                    Кіріспе

             Қазақстанның нарықтық  экономика  жағдайына  өтуіне байланысты, шағын және орта  кәсіпкерлікті жүргізудің  әдісі ретінде  біздің нарыққа  - франчайзинг термині енді. Бұл тақырыпты таңдғаған себебім, еліміздің экономикасындағы елеулі құбылыстардың бірі болып отыр. Франчайзинг – белгілі бір бизнесті жүргізуге арналған фирманың ұзақ мерзімдік келісім-шарттық қатынастары. Ол кәсіпкер өз тауарларын сату құқығын немесе лицензиясын шектеулі сауда кәсіпорындарына тік кооперация арқылы ұсынатын өткізу жүйесі. Экономиканың қазіргі заманғы жағдайы мен оның интернацианалдандыруы бизнестің біріккен нысанын қалыптасуының ұйымдық-экономикалық негізін әзірлеу қажеттілігімен шарттастырылады. Атап айтсам, бұл тенденция өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің төмендеуі жағдайында, әр өндіруші тұтынушы назарын өздерінің өнімдеріне аударту арқылы қызмет атқарушы кәсіпорындарға тән сипат алуда. Осындай себептерге байланысты, бизнесті ұцымдастырудың франчайзингтік нысанының қалыптасуы мен дамуы ұйымдық-экономикалық тетіктерін дайындаудың басым бағыты болып саналады. Мұндай қажеттілік елдегі кәсіпкерлік қызмет жағдайларымен байланысты. Қазіргі таңда көптеген адамдардың арман-мақсаты  франчайзингтің арқасында шынайлыққа айналуда.

        Бүгінгі франчайзинг  - өздерінің арман  -мақсаттарына берілген  және оны іске  асыруда франчайзинг иесінің атауымен, өзінің меншікті бизнесін құштарлы түрде бастаушы дербес тұлғаларға кең мүмкіншілік беретін жан-жақты реттелген өнеркәсіп. Франчайзинг құбылыс ретінде өз істеріне берілген, жігерлі және талантты адамдар  үшін ерекше шектеусіз мүмкіншіліктерді ұсынады. Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысаны қарапайым әрі тиімді. Оның негізгі мәні  - бір компанияның немесе франчайзердің  өзінің тауарлық белгісін, атауын (бренд) белгілі бір анықталған шартта басқа бір кәсіпорынға немесе франчайзиға қолдану құқығын ұсыну.

        Франчайзинг –  жеңілдік, кәсіпкерлік  , жалғасымды іскерлік  ынтымақтастық нысанындағы үрдісте, ірі компания, жеке дара кәсіпкерге немесе кәсіпкерлер тобында өнімді өндіруге , тауарлар сауда –саттығында және осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген аумақта өзара шартпен анықталған бір мерзімде және белгілі бір шарттағы қызеттерін ұсынады. Франчайзинг - бизнесті жүргізудің ең тиімді түрі. Қазіргі таңда шағын және орта бизнесті дамытуда франчайзингтің  орны үлкен болып табылады. Бұл құбылыс экономиканың көтерілу деңгейіне де өз үлесін қосады. Дамыған мемлекеттердің экономикасындағы кәсіпкерліктің  қарқынды дамуында франчайзингтің рөлі жоғары. Сол себепті , мен осы тақырыпта ғылыми баяндама жазуға бет алдым. 

        

       

            1.Франчайзингтің мәні және экономикадағы рөлі

        Франчайзингтің пайда болуы

Франчайзинг 20 ғасыр бизнесінде «төңкеріс» тудырып, жалпы қалыптасқан іскерлік қарым-қатынас нормларына қатысты көзқарасты түбегейлі өзгертті. Ешқандай да экономикалық енгізілімдер  франчайзинг сияқты бүкіл әлем экономикасына, оның ішінде, дамыған алдыңғы қатарлы елдерге елеулі әсер бере алған жоқ. Сондықтан да, франчайзинг 21 ғасырдың ұтымды, оңтайлы іскерлік үлгісі болып табылады.

       Франчайзинг сөзі француз тілінен шыққан, оның « FRANCHISE» сөзін аударғанда жеңілдік, артықшылық, салықтан босату  деген мағына береді.  Бұл сөз алғаш рет 1800 жылдары пайдалана басталған, бұл жылдары франчайзинг «байланысты үйлер» атты жүйе ретінде қалыптасқан. Франчайзинг өз бастауын Еуропа елінде, ортағасырлық Францияда пайда болған.  Ол өз қызметін жалғастырып, барлық Еуропа елдері бойынша, және көптеген қала басшылары франчайзиді нарықтық саудагерлерге -белгілі бір нарықтық шекте , қандайда бір тауарға қатысты сауда жүргізуге ерекше құқықты ұсыну. 1840 жылы неміс сыра өндірушілері осындай құқықты кейбір таверналар мен барларға өздерінің сыраларын сатуға және сыра өндірушілердің  белгілерін қолдануға рұқсат берген. 1860 жылы франчайзинг жүйесін «SINGER» дегенг тігін машинасын өндіруші фабрика ары қарай дамытып, өзінің өндірісін көркейткен. Нарықта жоғары бәсекеге ие болу үшін, франчайзингті «GENERAL MOTORS»  компаниясы сауда қатынастарында пайдаланып, қазіргі таңда әлемдегі ең ірі, сапалы өнім өндіруші компаниялардың бірі болып тадылады. 1880 жылдары енген ерекшеліктер мен жеңілдіктер: автомобильбік, құрылыстық, су құбырлары, көгілдір отын, электр қуаттары компанияларында қолданыла бастады.

1886 жылы құрылған  «Coca – Cola» компаниясының  1900 жылғы сатудәрежесі  франчайзинг жүйесінің  қарқынды дамуына  үлкен әсерін тигізді.  «Coca – Cola» компаниясының  атақты бренд болуы  франчайзинг жүйесімен тікелей байланысты болып табылады. Франчайзинг жүйесі өз даму жолында 1950 жылдары ең үлкен табысқа жетті. Бұл ағайын          «Mac Donald s» арқасында болды. «Mac Donald s» компаниясы франчайзингтің әлемдік деңгейге жетуіне үлкен үлесін қосты. Қазіргі уақытта «Mac Donald s» компаниясының франчайзингтік жүйесі дүние жүзі бойынша 14000-нан  астам кәсіпорынды құрайды.

    Өткен жүз жылдықтың айналымын құраған мұнай және мұнай өңдеуші компаниялар мен автобиль зауыттары өз өнімдерін өткізуде және қызметтері көрсетуде ерекше құықтарды ұсына бастады. Франчайзинг эволюциясының бұл кезеңінде - өндірушілер таруарды сатып алып, таратуға құқықтарды беруге ынталылығымен ғана сипатталады.  Америкада франчайзингтің әйгілі болуы екінші дүние жүзілік соғыстың аяқталуына байланысты миллиондаған американдық азаматтардың экономикалық сахнаға айта оралуымен және сол кездегі «балалар әсеріне» байланысты он мыңдаған американдық компанилардан франчайзингті қолданып,өздерінің меншікті бизнестерін құра бастауымен тығыз байланысты болды. Тек өздеріне ғана сенімділік білдіретін және де өте ойлы түрде тәуекелдікке бара отырып, қаржылық тәуелсіздікті  иемденгісі келетін адамдар үшін франчайзинг бизнесті   табысты бастаудың жаңа нысаны болды.

     Қазіргі таңда  франчайзинг 70-тен астам шаруашылық салаларында қолданылады. Франчайзинг – бизнесті жүргізуге арналған ең прогрессивті үлгі.

             

                 Франчайзингтің маңыздылығы

        Франчайзингтің маңыздылығы – жүйелі келісім - шарттық қатынастардың болуы. Жасалған келісім-шарт бойынша, франчайзер           ( франшиза ұсынушы) франчайзиға (франшизаны сатып алушы)  технологиясын пайдалану құқығын сатып, оны шектеулі территорияда қолдануын және қойылған шарттардың орындалуын қадағалайды.   

ҚР-ның  кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы заңына сәйкес, франчайзинг - лицензиялық кешеннің құқық иеленушісі және осы кешенді басқа тұлғаға өтемді негізде пайдалануға беретін кәсіпкерлік қызмет. Ал, лицензиялық кешен деп бірқатар санаткер меншік обьектілеріне (тауар таңбасына, фирмалық атауға, қызмет көрсету таңбасына, патентке, ноу-хауға , өндіріс құпияларына) құқықтарды айтамыз.

       Жалпы мағынасында,  франчайзинг - тауарлар мен қызметтерді өткізу, материалдық және қаржылық ресурстарды коопарациялау негізінде нарықты жаулап алу және дамыту тәсілі ретінде, сондай-ақ, шағын және орта бизнес интеграциясы ретінде қарастыруға болады. Яғни, танымал ірі компаниялардың шағын фирмалар мен кәсіпкерлерге өзінің тауарлық белгісін пайдалану құқығын сату арқылы шағын кәсіпорындар торабын кеңейту мен қызмет тиімділігіне әсер ету мүмкіндігін айтамыз.

       Өткізу нарықтарын  кеңейту мақсатында  белгілі бір төлем  негізінде өз атынан  іс жүргізу құқығын  беретін « ноу-  хауды» иеленетін  танымал тауарлық  белгісі бар ірі компания франчайзер (лицензияр) деп аталады. Ал, өндірістік және қызмет көрсетуші операциялар технологиясын, сапа стандарттарын сақтау міндеттемесін ала отырып, бұл құқықты алатын шағын фирма нмесе кәсіпкерді франчайзи (лицензиат) деп айтамыз.

        Франчайзер мен франчайзи арасында қарым қатынас франшиза деп аталатын лицензиямен реттеледі.

  Франшиза:

        біріншіден, франчайзерге  тиесілі тауарлар  мен қызметтердің  айрықша атауын  пайдалана отырып, франчайзиге келісілген  кезең ішінде белгілі  бір бизнес пен айналысуға рұқсат етеді немесе міндеттейді;

       екіншіден, франчайзерге  бизнесті жүргізуді  бақылауға құқық  береді;

       үшіншіден, франчайзерге  кәсіпорынды ұйымдастыру,  персоналды оқыту,  сатуды басқару  т.с.с. бойынша  франчайзиге көмектесу  міндетін жүктейді;

       төртіншіден, франчайзерге  франшиза үшін  бастапқы жарна  мен жүйелі аударымдарды (рояльти)  төлеу франчайзидің міндеті болыптабылады.

     Франчайзер – тауар белгісі бар компанияөзінің тауарлық белгісін, атауын белгілі бір анықталған шартта басқа бір кәсіпорынға қолдану құқығын ақылы түрде береді.

     Франчайзи  -  компания немесе жеке тұлғо болып табылады, ол франчайзердің саудалық белгісі мен атауын  анықталған келісім шартта ақылы түрде қолданады.

  Франчайзинг қандайда  бір кәсіпорынның өз өнімін сату нарығын шұғыл кеңейтуде, сол кәсіпорында жоқ болуы мүмкін, елеулі қаржылық салымдарсыз мүмкіндік береді.  Франчайзи, франчайзердің саудалық белгісімен жұмыс істей отырып пайда өсімін, оның өзін (франчайзер компания) және өнімін жарнамалай отырып қамтамасыз етеді.

Франчайзинг екі жаққа да тиімді, бір жағынан лицензия берушіге  - франчайзерге, екінші жағынан лицензия алушыға – франчайзиға. Себебі, лицензия үшін, консультациялық  көмек үшін, сонымен  қатар сауда маркасын (франшиза) пайдалануға, франчайзи, яғни екінші кәсіпкерлік иесі, адам франчайзерге төлем ақша (роялти) төлеп отырады.

       Бизнесті ұйымдастырудың  франчайзингтік нысаны  кәсіпкерлер қызметінің  белсенділігін арттырады,  ал бұл жағдай  өз кезегінде әріптестер  арасында басқару  функциясын үлестіру бойынша өзара қатынастың қағидасы мен мәдениеті бойынша, бірігіп қызмет атқарудың барлық үрдісінің ақпараттық қамтамасыз етілудің негіздемесі мен әзірлемесін қажет етеді.    

1.2. Франчайзингтің түрлері және ерекшеліктері

        Франчайзингтің дамуы және түрлері

Өріс  алушы нарықта  франчайзинг –  кәсіпкелерді пайдалы , табысты бизнесті жүргізуде қажетті  іс-тәжірибелік стандарттарға  үйретудің, оқытудың ең жылдам тәсілі болып  саналады. Барлық франчайзингтік мәмлелер обьектілері  бойынша үш негізгі түрге бөлінеді:

1. Тауарлық франчайзинг

2. Өндірістік франчайзинг

3. Іскерлік франчайзинг

       Франчайзи жетекші  компаниядан өз  тауарларын сол  компанияның тауарлық  белгісін қолдана  отырып сату құқығын  сатып алу арқылы  бизнес жүргізу  тәсілі тауарлық франчайзинг деп аталады. Франчайзер өзінің өнімін негізінен франчайзиға сатады, ал ол өз ретінде тек қана оның өнімін ғана сатып, осы тауарға ұқсас бәсекелестер өнімін сатпауы керек. Тауарлық франчайзинг барлық жерлерде жағар-май, автомобильдік тауарлар, гигиена құралдарын, сусындаржәне тағы басқа өнімдерді өткізуде қолданылады. Мысалы:  «TEXACO»,  « Chevron»,                                 « Procter&Gamble»,  «Coca-Cola».    

      Франчайзер франчайзиге  тауарларды өзі  (франчайзер, бас  компания) жеткізетін немесе онымен келісу арқылы жеткізілетін шикізатты, материялдарды технологиялар мен жабдықтарды  пайдалана отырып, өзінің тауарлық белгісімен өндіру мен өткізу құқығын сатуды өндірістік франчайзинг дейміз. Франчайзердің франчайзиді құрал-жабдықтар, тауардбелгілерді пайдалану құқығы менрецептурасы және де өндіріс пен өнімді өткізу кезінде жалпы жарнамалық қормен жабдықталуы. Мысалы: «Дока-Пицца», «Довгань» компаниялары.