Медицинаның түрлі саласында құбылыстардың

    Орта өмір жасын ұзарту, жалпы  айтқанда, еңбек қорын сақтап қалу – денсаулық сақтау саласының әлеуметтік тиімділігі болып саналыды.

    Ал экономикалық әсерді есептеу  әдістері мынадай:

• уақытынан бұрын өлім жағдайының болуы және соған байланысты ұлттық өнімді шығарудың азаюы;
• еңбек жасындағылардың өмірін сақтап қалғандардың санын білу;
• мүгедектік және оның өзгеруі;
• денсаулық сақтау саласында жүргізілген шаралар арқылы қосымша өнім шығару;
• кейбір ауруларды жоюдың  және азайтудың құны;
• денсаулық сақтау саласындағы қорларды және құрал мен жабдықтарды дер кезінде пайдалану.

    Жоғарыда аталған өлшемдердің  нәтижелері жұмсалған қаражатқа  теңестіріледі, сол арқылы оның  құнын білуге болады және қажетті  жағдайларды әлеуметтік немесе  медициналық тиімділікпен, сондай-ақ денсаулық сақтау жүйесінің жалпы шығынымен салыстырылады.

    Денсаулықты қорғау жолында қолданылған  шаралардың экономикалық тиімділігін  білу, денсаулық сақтауда құралдарды  қолданудың экономикалық талдауын  жүргізу, денсаулық қорғау жүйесіне  берілген қаражатты тиімді қолданып, халық денсаулығын сақтаудың ең пайдалы нәтижелі жолдарын табу үшін осындай жұмыстар атқарылады.

    Денсаулық сақтаудың құны адамның  жасын ұзарту, жүрек және қан  айналым жүйелерінің ауруларын,  жарақаттануын, жүйке жүйесінің  ауруларын, ана мен сәби ауруларын  азайту арқылы бағаланады.

    Мысалы, адамдарың ауру сырқауға  ұшырауына байланысты экономикалық  тұрғыда келетін зияның 70 пайызы  осы әр түрлі дерттер мен  уақытша жұмысқа жарамай қалу  салдарынан болады екен.

    Оны ұлттық табыс өнімінің  азаюын, еңбекке жарамсыздыққа төлем жүргізу (әлеуметтік қорғалу) және емдеу шығынына қосып есептейді.

    Денсаулық сақтау саласының өндірістің  экономикалық өсуіне қатысы ұлттық  табыстың өсуінің деңгейімен  анықталады. Ол негізінде екі жағдайға байланысты болады:

    1 – өнім шығаруда пайдаланған еңбек шығынымен,

    2 – еңбек өнімділігімен, есептелінеді.

    Денсаулық сақтау жүйесі осы  екі жағдайға да, атап айтқанда, еңдек қорының көбеюіне жіне  еңбек өнімділігінің артуына  әсер етеді. Еңбек қорының өсуі  жұмысшылардың жұмыс атқару уақытын көбейтсе, онда ол уақытша еңбекке жарамсыздыңты төмендетудің нәтижесі болады. Сонымен қатар еңбек қорының өсуі мүгедектік, өлім-жітімнің азаюы, адам өмірінің өсуымен сипатталады. Ауру-сырқаудың төмендеуі уақытша төленетін қаражат шығынын, мүгедектерге төленетін қаражат шығынын, мүгедектерге төленетін көмек қаржының мөлшерін, аурулардың емделу шығынын азайтады. Егер шыққын шығынның мөлшері көбеймей, ауру-сырқау, мұгедектіе жасына жетпей өлгендер саны азайса экономикалық тиімділік жоғарылай береді.

    Ауруға шалдығуына байланысты  адамның еңбекке уақытша жарамсыздығы  тікелей өнеркәсіпте, мемлекетке  экономикалық зиян келтіреді.  Атап айтқанда, жұмысша уақытша  еңбекке жарамсыздық парағы арқылы  тек қана көмек қаражат алады,  дәрі-дәрмекке шығын шығады, жанұяның берекесі кетеді, сонымен қатар жұмысшы алатын айлықтан, т.б. айырылады.

    Уақытша еңбекке жарамсыздықтың (УЕЖ) экономикалық зияндылығын және УЕЖ-ты азайтудың экономикалық тиімділігін есептеу әдістері:

    УЕЖ-қа байланысты экономикалық зияндылық пен тиімділік өнеркәсіп немесе жалпы сала деңгейінде есептелінеді:

    1. Экономикалық зияндылықты есептеу  тәртібі мынадай:

    УЕЖ-тың экономикалық зияндылығын  есептеу үшін 3 шығын түрін саралайды:

• өндірілмеген өнім құны, яғни ұлттық табыстың толықтырылмауы;
• әлеуметтік сақтандыру қорынан уақытша еңбекке жарамсыздық үшін төлемді;
• ауруды емдеу шығынын.

    УЕЖ-тың экономикалық зияндылығы (ЭЗ) былай есептелінеді:

    Мұнда,

    ЭЗ – экономикалық зияндылық;

    – ұлттық табысқа зиян (өндірілмеген  заттар құнының мөлшері);

    Б – аса көп өзгермейтін  сан, яғни әлеуметтік сақтандыру  қорына төлем (әр салады УЕЖ-тың  бір күндік төлемі);

    Л –емдеу шығыны.

    өндірілмеген заттар құнын ( ) есептеу:

    Д – есептеу мезгіліндегі шығармаған  өнімнің бағасы;

    Н – уақытша еңбекке жарамсыздық  күндерінің саны;

    Ф – жалпы нақтылы жұмыс  істеген күндер;

 – уақытша еңбекке жарамсыздық  күндер үлесі.

Тек қана жұмыс күндері есептелінеді, ол барлық күнпарақ күннің 75%-тең:

Ф = Р • Ч, мұнда:

    Ф – жалпы жұмыс күндар қоры;

    Р – жұмысшылардың орта саны;

    Ч – бір жылдағы жұмыс күндерінің  саны (273 күн).

    Мұнда:                                    

    – 100 жұмысшыға шаұұандағы УЕЖ күндер;

     Р – жұмысшылар саны;

    – күнпараұ күндер.

    Ары қарай есептеу үшін күнпарақтың  күндерді жұмыс күндеріне ауыстыру  керек:

 

Мұнда;

    Н – жұмыс күндері;  – күнпарақ күндері;

    0,75 – жұмыс күндерінің календарлық  күндердегі үлесі (75%).

 
 

    Ескерту: 

    а)  – жоғарыда көрсетілетін формуламен есептелініп, кестеге жазылған;

    б)  – жаңа заттар құны өнеркәсіп бойынша бағамен алынған.

    

    1. УЕЖ-қа байланысты өндірілмеген  өнімнің жаңа құны:

         1998 ж. = 285 760 тг.

         1999 ж. = 271 818 тг. Болады.

    2. Өнеркәсіп немесе жалпы сала бойынша УЕЖ жағдайында төленген қаражат:

 х Н

Мұнда: – төленген қаражат мөлшері;

              – қаражаттың 1 күннің төлемі;

               Н – ЕЖ – жұмыс күндері.

 
 

Мысал ретінде УЕЖ экономикалық зияндылығын есептеу

(мемлекеттік  мекеме)

 
 

    Жоғарғы есепте өндіріс бойынша УЕЖ төлемі:

    1998 ж 132 * 10 507 = 1 386 924 тг.

    1999 ж. Бұл ақша мөлшері = 1 428 240 тг.

    3. емдеу шығыны (Л) түрлі әдістерімен шығарылады:

                     Л =

    Л – УЕЖ-тық кезінде емделу құны;

    – емханалық емнің құны;

                   = П х

    П – емханада қабылдауда болу;

    – емханада 1 қабылдаудың төлемі.

    – аурухана емделу құны.

                   = х

    – ауруханадағы өткізген төсек-күндер;

    – 1 төсек-күнінің төлемі;

 

    Есепте: 1998 ж. = 4230 х 75 =317 250 тг.

                             = 1401 х 281 = 393681 тг.

                    1999 ж.   = 4460 х 79 = 352 340 тг.

                           = 1450 х 286 =  414 700 тг.

                          

    Емдеудің жалпы төлемі:

                    1998 ж. Л = 317250+393681=710931 тг.

                    1999 ж. Л = 352340+414700=767040 тг.

    Сонымен уақытша еібекке жарамсыздық  аурушылдығының экономикалық зияндылығ  (ЭЗ):

    1998 ж. ЭЗ. = +Б+Л=285760+1386924+710931=2383615 тг.

    1999 ж. ЭЗ. = 271818+1428240+767040=2464090 тг.

    II.  Уақытша еңбекке жарамсыздықты  төмендетудің экономикалық тиімділігін  табу үшін, қатарынан екі жылғы  ауру-сырқау туралу мәліметтерді  салыстыру керек, яғни негізгі және салыстырылатын жылдағы уақытша еңбекке жарамсыздықтар ұзақтығының айырмашылығы негізге алынады.

    Сондықтан бір жұмысшының уақытша  еңбекке жарамсыздығының ұзақтығын  есептеу керек.

    Уақытша еңбекке жарамсыздықтың (УЕЖ) экономикалық тиімділігін өнеркәсіп бойынша немесе жалпы сала бойынша есептейді.

ЭТ =

• Р

    ЭТ – жұмысшылардың аурушылдыққа  байланысты УЕЖ төмендетудің  экономикалық тиімділігі;