Қан айналымының физиологиялық қасиеттері

Қан реакциясып өзгертпей бірқалыпты сақтауда эритроциттер мен плазманын, үлкен мәні бар. Қан плазмасында карбонат, фосфат және белок, ал эритроциттерде гемоглобин буферлік қыз-метті орындайдыс Гемоглобин ең күшті буферлік жүйе ретінде үздіксіз жұмыс істейді, қанның барлық буферлік қызметінің 75%-ін сол атқарады. Бұл буферлік жүйе гемоглобин мен калий тұзынан тұрады: ННв. КНв / ННвОа КНвО.

Гемоглобин оттегі мен  көмір қышқылды газды тасымалдап қан реакциясын (рН) реттеуге қатысады. Қалыпты гемоглобин мен оксигемоглобиннің (ННвСҺ) реакциясы — қышқыл. Қалыпты ге-моглобиннің ҚЫШҚЫЛДЫРЫ оксигемоглобин қышқылдырынан 80 есе төмен. Қышқылдар тобының гемоглобиннен бөлініп шыруы (диссоциация) оның. оттегіне қаныруына байланысты.

Гемоглобинніқ буферлік қасиеті  мынада: гемоглобин қышқыл зат, бірақ  көмір қышқылына караранда ол әлсіз, сондықтан ол көмір кышқылына  К⁺ ионын беріп, өзі Н⁺ ионын қосып алады да, әлсіз диссоциацияланатын қышқылға айналады: КНв + Н^СОз^-ННв + КНСОз. Сөйтіп, тканьде гемоглобин буфері сілтілік қызметін атқарады, көмір қышқыл газ бен сутегін өзіне қосып алады да кышқыл заттардын, қанда жиналуына кедергі жасайды, қанды қышқылданудан сақтайды. Өкпедегі көмір қышқыл газ сыртқа шыққан соң қанның сілтілігі артуы мүмкін, мұндай жардайда гемоглобин қышқыл ретінде қаннық сілтіленуі-не кедергі жасайды.

Қанның карбонаттык, буфер жүйесі гемоглобиннін, буферлік жүйесінен кейін екінші орында. Ол барлық буферлік қызметтің 10% -ін атқарады. Карбонат жүйесі көмір қышқылынан, натрий және калий бикарбонаттарынан тұрады. Натрий бикарбонаты көбінесе плазмада, ал калий бикарбонаты эритроциттерде болады. Бұл жүйенің буферлік мәні, мынада: қанда қышқыл өнімдер-дің көбеюіне байланысты сутегі иондары бикарбонаттын, анионы-мен қосылып сәл диссоциацияланатын көмір қышқылына айна-лады да қанды қышқылданудан сақтайды:

ЫаНСОз + НС1->І-ЬСОз + ЫаС1. Мұнымен  қатар артық көмір қышқылы  ыдырап, су мен көмір қышқыл газға айналады да, өкпе катты желдснген кезде (гиііервентиляция) сыртқа шырарылады. Қанда сілтілік иондар (ОН~) көбейсе, олар көмір кышқылымен әрекеттеседі де натрий бикарбонаты (ЫаНСОз) мен су пайда болады:

Пайда болған артық өнімдер несеппен бірге сыртқа   шырарыла_;

Фосфаттық буфер  жүйесі фосфор қышқылының бір негіздік ЫаН₂РО₄ және екі негіздік (Ма₂НРО₄) түздарынан тұрады. Олардың буфсрлік қызметі қаннын, жалпы буферлік қызметінің 1%-ін ғана алады. Қанға күшті қышқыл құйылса онымен негізді фосфат (Ыа2НРО₄) әрекеттеседі де бейтарап тұз бен бір негізді фосфатқа айналады:

Қанға күшті сілті құйылса, керісінше, ол фосфор қышқылының бір  негізді тұзымен әрекеттесіп, фосфор қышқылының екі негізді тұзы мен  сура анналады:

Жиналған фосфаттар бүйрек арқылы сыртқа шыгарылады.

Белоктық буфер  жүйесі — плазмадағы күшті буферлік жүй-лердіқ бірі. Белоктың буферлік қасиеті оныд молекуласындағы қышқыл мен сілті топтарына яғни амфотерлік реакция беретіні-не байланысты, Белок қышқыл жерде сілті ретінде қышқыл затпен, сілтілі жерде қышқыл ретінде сілтілі затпеи әрекеттеседі.

Жоғарыда аталған буферлік жүйелердің қызметі қанның буферлік мүмкіншілігінің өте жоғары екенін көрсетеді. Жай срітін-ділермен салыстырғанда өте күшті қышқылдар мен сілтілер қан-пың белсенді реакциясын өзгерте алмайды. Мәселен, плазманың рН-ін сілтілік жагына қарай ығыстыру үшін қанға қосылатын натрий сілтісін (ЫаОН) судан 40 — 70 есе артық қосу керек. Ал кан реакциясын қышқыл ету үшін плазмаға құятын тұз қышқы-лының (НСІ) мөлшері суға қосылатын мөлшерінен 300 — 350 есе жогары болу керек.

Қанның буферлік касиеті  ондағы әлсіз қышқъіл, сілтілі тұз-дарының  мөлшеріне де байланысты. Олардың  мөлшері қанның сілтілік қоры (резерві) деп аталады. Қанның сілтілік қоры, көмір қышқыл газдың қысымы с. б. 40 мм-ге тең (альвеолалық қу-ыстағы қысымдай) болса, 100 мл қандағы тұздармен байланыс-кан  көмір қышқылының мөлшерімен (мл) өлшенеді. Адам қанының сілтілік қоры әдетте ССҺ өлшемімен 50 — 65%-кс тең. Қанда-гы буферлік жүйелер әлсіз болса, зат алмасуы барысында түзіл-геп қышқыл-сілті өнімдеріц сыртқа шығарып отыратын әрекеттік жуйснің қызметіне қарамастан қаннын. белсенді реакциясы аздап ыгысуы мүмкін. Қанның белсенді реакциясының қыіпқыл жаққа карай ауысуы ацидоз, ал сілтіге қарай ауысуы алкалоз деп аталады.

Қан айналысының үлкен және кіші шеңберлер капиллярларында қанның сілтілі қоры мең рН-і әрқашан аздап ығысуы мүмкін. Басқаша айтқанда қан айналысының үлкен шекбер капил-лярына тканьдерден көмір қышқыл газы келеді, осыған байла-ІІысты вена қаны артерия қанына қарағанда 0,01 — 0,05 мөлше-рінде қышқылданады, сондай-ақ өкпе капиллярларынан көмір кыпікыл газдыц альвеолалық ауаға шығуына байланысты рН, керісінше қарсы жаққа ығысады.

Қанның құрамы

Қан сарғылттау келген сұйық  зат — плазмадан жәнс онық ішіиде жүзіп жүргсн қан клеткаларынан, яғни формалы элемент-терден тұрады. Қан клеткалары қызыл түтршіктер (эритроциттер) мсн ақ түйіршіктер (лейкоциттер), қан пластинкалары

тромбоциттер. Плазма қац құрамының 52—58%-іне, қан клетка-лары—42—48%-не тең

Қан клеткаларынық жалпы  гематокриттік көрсеткіші 42—48%, ал қанның әр литрінде 0,42—0,48 литр. Соқғысы гематокриттік көрсеткіш деп аталады.

 Плазманың құрамы. Оның 90—92%-і судан, қалганы (8—10%) құрғақ заттардан тұрады,» Соңғыларының 8—9%-і органикалық заттар, оның ішінде белок 6—8%; 0,9% — 1% бей-органикалық (минерал) заттар. Бұлардық көбі ас тұзы (90%). Органикалық заттардың көбі белоктар: альбумин, глобулин (а, р, ү) фибриноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобулиндер бауырда және сүйек кемігінде, көкбауырда, лимфалық түйіндерде түзіледі. Бұлармен қатар плазмада глюкоза, липид-тер, сүт қышқылы, пировиноград қышқылы және молекуласында азоты бар заттар (амин қышқылдары, мочевина, зәр қьшщылы, креатин, креатинин) түрлі ферменттер, гормондар, витаминдер, пигменттер, еріген күйінде оттегі, көмір қышқылды газ, азот бо-лады.

Эритроцит — (грекше егуігоз  — қызыл, суіиз — клетка) қанның қызыл түйіршіктері. Олардың саны еркек пен әйелде бірдей емес. Е,т  адам қаныньщ әр литрінде 4,0—5,0-10¹² эритроцит бо-лады, Әйел қанында бұл көрсеткіш аздау: 3,7—4,5-10¹². Эритро-цит санының қалыптан тыс басым болуы (5,0-10¹²) эритроцитоз, аз болуы (3,7—3,9-10¹² одан да төмен) эритроцитопения деп ата-лады. Эритроцитоз бен эритроцитопения сау адамда да наукас адам да кездеседі, сондықтан олар физиологиялық және патоло-гиялық болып екі топқа бөлінеді. Сондай-ақ абсолютті эритроцитоз бен эритроцитопения ұғымдары да бар. Эритроцит саны-нын, абсолюттік өзгеруі оның сүйек кемігінде түзілуіне және канға өту шапшаңдығына байланысты. Салыстырмалы эритроци-тоз бен эритроцитопения қан клеткалары мен плазманың аралык қатынасьша байланысты, бұл қан қойылғанда не сұйылғанда болатын өзгерістер.

Абсолюттік эритроцитоз  — тканьде оттегі азайғанда (ги-поксия) болады. Гипоксия салдарынан бүйректен көп мөлшерде эритропоэтиндер бөлініп шығады. Олар эритроциттердін, сүйек кемігінде түзілуін және қанға өтуін тездетеді. Сау адамда гипоксия ауаның барометрлік қысымы төмендеген жағдайда, яғни биік тауға шыққан кезде, не кабинасы ашық самолетпен 3,5—5 мың м биіктікке көтерілген сәтте кездеседі. Сырқаттанған кезде болатын абсолюттік эритроцитоз — өкпе мен жүректің созылмалы ауруларға ұшырауыныц салдары не қан аурулары кезінде де болуы мүмкін.

 Салыстырмалы эритроцитоз қанның сұйық бөлігі — плазманың азаюынан болады. Адам қара жүмыс істеп қатты терлегенде, не ыстық уақытта термен бірге кұрамындағы суы сыртқа шығады да кан қойылады. Осыған орай эритіроцит саны (қанның әр мкл-де) көбейеді. Адам қара жұмыс істеген кезде де канда су азаяды және көкбауырдың жиырылуы күшейеді. Қөкбауыр эритроциттер депосы болғандықтан жиырылған сәтте қанға көп мөлшерде эритроциттер шығады.

Сырқаттанған кезде пайда болатын салыстырмалы эритроцитоз да қанның қойылуына байланысты. Мәселен, қатты іш өткен-де оиымен бірге сыртқа көп мөлшерде су шығады, кейде су дене куыстарына (мәселен ,плевра жапырақтарының арасына) жиналады. Осының салдарынан плазма көлемі азаяды да қан кой-ылады.

Сау адамда әдетте абсолюттік эритроцитопения болмайды. Ол қаны азайған (анемия) науқас адамга тән. Анемия кезінде сүйек кемігінде эритроциттер түзілуі төмендейді не шала жетіл-ген эритроциттер қанға шыға бастайды. Салыстырмалы эритроцитопения канныц сүйылуына байланысты. Бірден шектен тыс көп шай (8—10 кеседен артық) не осынша қымыз ішсе біраз уақыттай кан сұйылуы мүмкін. Бірақ қанда су тұрақтылығын (гомеостаз) сақтайтын механизмдер денедегі артық суды тез сыртка шығарады. Адам қансырағанда 1—2 тәулік өтісімен кан сұйыла бастайды, эфитроциттер сүйек кемігінде тек 4—5 тәуліктен кейін түзіліп, қанға шыға бастайды. Оған дейін қан тамырла-рына тканьаралық сұйықтықтар өтеді де мұндағы канныц көле-мін арттырады, сөйтіп 1—2 күндей қан сүйылған куйінде қала-лы. Бірден көп мөлшерде изотониялық ерітінді құйса да қан біразға дейін сұйылады.

Эритроциттін құрылысы мен химиялық құрамы. Эритроцит — ядросы жоқ екі жағы ойыс келген дөцгелек клетка. Ол ядросының сүйек кемігінде өтетін эритропоэз кезінде айырылады. Мұның бпологиялық мәні мынада: клетка ядросының орнын оттегі тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит өз денесіндегі заттарды тотықтыру үшін оттегі жұмсамайды. Осыған байланысты оның оттегін тасымалдау қызметі күшейеді.

Көлденеңінен қарағанда  эритроцит гантелге үқсайды: оның диаметрі 7,2—8,0 мкм, қақ ортасындағы ойыс жерінін, жуандығы 1,5 мкм, ал клетка жиегініқ жуандығы 2,5 мкм. Пішіні гантел тәрізді болғандықтан эритроциттің капилляр кабырғасымен түйісетін беткейі (аумағы) үлкен. Қлетканың диаметрі мен пішіні сырқаттанған кезде өзгеруі мүмкін. Диаметрі 8,1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал 7,2 мкм-ден кем болса микроцит деп аталады.

Эритроцит бетінің ауданы 128 мкм². Бір адам қанындағы бар-лық эритроциттерді жазық жағымен жатқызып қатар орналастырса, олардың ауданы 3000 м² болар еді. Осындай аумағы үлкен эритроциттер жазығынан оттегі тканьге жақсы өтеді. Эритроцит тыныс алу қызметіи орындауға қажет биологиялық құрылым.

Эритроцит протоплазмасында тор тәрізді стромасы бар, сырт жагынан  белок пен липоидтан тұратын  мембранамен қапталған. Эритроцит  мембранасы иондарды іріктеп өткізеді. Мембрананың Ыа⁺, Қ ⁺ , Са²⁺ катиондарына өтімділігі өте нашар, ал С1 және НСОз" (көмір қышқыл аниондары), сутегі және гидроксил (ОН) иондары тез өтеді. Сондықтан эритроцит пен қан плазмасының минералдық құрамы бірдей емес. Эритроцитте натрий иондарына қараганда калий иондары басым, ал плазмада ксрісінше, натрий иондары көбірек.

Эритроцит құрамында 37% құрғақ заттар бар, ал сүйекте (ең тығыз ткань) кұрғақ зат 42%. Демек, денедегі сүйектен кейінгі ең тығыз клетка — эритроцит. Сонда да эритроцит икемді, созылғыш, үлкен болғанымен, ол жіңішке капилляр арқылы өте алады.

Гемоглобин. Эритроциттегі құрғақ заттардың көбі (90%) гемоглобиннен, ал қалғаны (10%) басқа органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Әрбір эритроцитте 300 млн-дай гемоглобин молекуласы болады., Гемоглобин , химиялық қүрылымы жағынан — хромопротеид, м. с. 68000. Гемоглобин 1 молекула глобиннен және 4 гем молекуласынан түрады.Г е м о г л о б и н: глобин 96% және гем 4%.

Әрбір гем молекуласында  екі валентті темір атомы бар. Ге-моглобиннің біф молекуласы оттегінің 4 молекуласымен әрекет-теседі. Гемоглобиннің  бірнеше түрі бар. Ересек адамньщ  қанын-да А гемоглобині, ал эмбрионда ұрық (феталді) НвҒ-сі көп. Эмбрион гемоглобині оттегімен лезде реакцияға түседі, ол екеуі-нің тартқыштық дәрежесі күшті.

Адам денесінде 5 литр қан, ал мұнша қанда 700—800 гр ге-моглобин бар. Эритроцит саны әйелге қарағанда  ер адамда көбі-рек ,осыған орай ер адам қанында гемоглобин көбірек болады. Е_р адамның 1 л қанында 130,0—160,0 г, әйелде 120,0—140,0 г Нв бар.

1 л қанда ең көп дегенде  166,7 г/л Нв болады, бірақ оның  мөлшері өзгеруі мүмкін, ол эритроцит  санына сәйкес келе бермей-ді, кейде эритроцит саны азайғанмен  Нв мөлшері қалыпты дең-гейде  калады, ал екінші бір жағдайда  эритроцит саны қалыпты болғанмен  Нв мөлшері азайып кетеді. Сондықтан  да дәрігерлік жұмыста әрбір  эритроциттегі гемоглобин мөлшері  анықталады, қанның түс көрсеткіші (ҚТК) есептеп шығарылады.

К.ТК-канп.агы Нв мөлшері хЗ эритроцит саны (бастапқы үш сан)

Әрбір эритроцитте Нв мөлшері  әдеттегі деңгейде болса, ҚТК 1-ге тең  болады. 0,86—1,05 аралығындағы ауытқулар  нормаға жата-ды. ҚТҚ 1,05-тен жоғары 0,86-ден төмен болса анемия болғаны. Анемия — қаннық азаюы, ауру. Анемия кезінде қан көлемі өзгер-мейді, бірақ оның ішіндегі эритроциттер саны мен гемоглобин мөл-шері өзгеріп отырады. Эритроцитте гемоглобин мөлшері көбейіп кетсе, гиперхромия деп, ал азайса гипрохромия деп аталады. Гиперхромия кезінде эритроцит саны азайып, жеке эритроцит

ұлғайып  (макроцит) гемоглобинге толады, ҚТК= -тщ-=1,4;

гппохромияда — эритроциттер   саны   қалыпты   мөлшерде

100x3 азайып кетсе ҚТҚ= _4(Щ- =0,7.

Гемоглобиннің газдармен  эрекеттесуі

Гемоглобин (Нв) көптеген газдармен  тез әрекеттесіп, жаңа қосылыстар түзеді.

1. Гемоглобиннің оттегімен  әрекеттесуінен пайда болған  қо-сынды оксигемоглобин деп аталады (ол НвО₂ белгіленеді). Гемо-глобиннін. қышқылдық қасиетін көрсету үшін бұл белгінің алды-на кейде сутегі жазылады (ННвО₂). Оксигемоглобин түрақсыз қосылыс, тез ыдырап оттегін бөліп шығарады.