Алуеметтік сақтандыру

       Қарым-қатынас  функциясын анықтауға арналған ғылымда  бар келістерде тәрбиелеу прцесінде  жүзеге асырылатын жетекші функцияларды ажыратып көрсетеді (Г.В. Никитин, А.М. Саломатин).

       Қарым-қатынас  функциясының ішіндегі ең маңыздысы - ақпараттық – коммуникативтік функция болып табылады.  Ол әр түрлі құралдардың (вербалды немесе вербалды емес) көмегімен ақпаратты беру мен қабылдауды жүзеге асырады. Әрдайымғы ақпараттарды өзара алмасу, оқиғалар, фактілер, субъектілер арасындағы құбылыстарды алмастырып отыру педагогикалық процестің негізін құрайды.

       Реттеуші –коммуникативтік функция - қарым-қатынасқа түсетін адамдардың мінез –құлқын реттейді. Өзара іс-әрекет кезінде адамдардың бір-бірімен сәйкес келуі, іс-әрекеттің жалпы стилі, әрекеттің синхронизациясы т.б.  деген сияқты феномендер қалыптасады және пайда болады. Осы функцияны жүзеге асырумен еліктеу, сендіру, көзін жеткізу, мінез –құлық ережелері мен нормалары туралы ойлардың жасалуы өте тығыз байланысты. Мысалы, қарым –қатынас кезінде әрбір педагог әр түрлі қарым –қатынас ұстанады, және ол әр оқушыда әр түрлі әсер қалдырады. Өз кезегінде қарым –қатынастың жүзеге асырылуы тәрбиеленушінің де жеке ерекшеліктеріне, мінезіне байланысты болады. 

       Аффектті –комуникативтік функция – эмоционалдық сфераны, қарым –қатынасқа түсуші адамдардың бір-біріне деген сезімдері мен көңіл – күйлерін білдіреді. Эмоциялармен алмасу процесі (қобалжу, немқұрайлық, қатысу, мейірімділік, т.б.) Оқытушы әрқашан қуаныш қарым –қатынаста

орнатылуы керек екенін ескеруі керек.Егер ересектер балалармен қарым –қатынас кезінде қуанышты көңіл-күйде болса, онда балаларды өздерін бақытты сезінуге алып келеді. Бұл ерекше ауысым-ешқандай басқа эмоциялардың ауысуы бұның орнын баса алмайды.

       Келесі  функция-адамдармен бір-бірін тану. Адам басқа адаммен қарым –қатынас орнатқан кезде ол адам туралы белгілі бір пікірге ие болады.

       Тәрбиелеуші функция ең жалпы түрдегі және әлеуметтік түрден алып қарағанда маңызды  функция болып саналады. Адамды тәрбиелеу қарым –қатынастың кез келген кезеңінде, кез келген формасында және кез келген жағдайында да жүреді. Осы процесс кезінде тұлғаның интеллектісі, эмоционалды және еріктік сфералары мен оның әлеуметтік-құндылық қатынастары, т.б. қалыптасады және дамиды.  

       Педагогикалық қарым –қатынас ережесі

       Бірінші ереже-Біз сезімінің қалыптасуы. Өзара қарым –қатынас кезінде туындауы мүмкін кедергілердің ескіруімен қол жеткізеді. Педагог баланың жеке кеңістігіне кедергі жасамауға, оған асығыстықпен қарамауға, оған қысым көрсетпеуге бақылау жасау керек. Өзара қарым –қатынаста болатын адамдардың өзін-өзі жақсы сезінуіне әсер ететін  санасыз түрде қабылданатын қарым –қатынастағы оптималды физикалық арақашықтықты қадағалап отыру қажет.

       Әлеуметтік  қиындық адамда талапқа қарағанда  төмен, әлсіз өзін-өзі ойлайтын, өзіндік бағалау индивидуалды және моральді түрде төмен адамдарда кездеседі. Ол қиындық мамандығының аясында немесе ол атқару қажет болған міндеттерді атқару кезінде туындауы мүмкін.

       Екінші  ереже-балалармен міндетті түрде жеке қарым –қатынастың орнатылуы. Кейбір балаларға біздің тек қана оның қолын ұстап, басынан сипап, өзімізге жақын тартатынымыз оларды тезірек жақсы қарым –қатынасқа түсуімізге көмектессе, басқа бір балаларға қандай да бір жылы сөздермен қарым –қатынас орнату керек (атымен атау, оның жеке ұстанымына байланысты оның жанына жақын сөздерді айту), ал кейбір балаларға біз олармен тек қана визуалды қарым –қатынас орнатудың өзі жеткілікті.

       Үшінші  ереже-жеке орналасқан демонстрация. Бұл біз қалай күлеміз (ашық, күлімсіреп, миығынан күлу), қандай интонациямен сөйлейміз (авторитарлы, достық қарым –қатынаста), біздің қозғалыстарымыз қаншалықты экспрессивті көрінеді (ұстамды, кемсітушілікпен, сасқалақтап) осының барлығында байқалады.

       Төртінші  ереже-бірге жасаған іс-әрекет кезінде жарқын ойларды, мақсаттарды көрсете білу.Бұл жағдайдың маңыздылығы А.С. Макаренконың болшақ  (жақын, орташа және алыс) туралы зерттеулерінде негізделген.

       Бесінші ереже –клиентке әрқашан қызығушылық танытып отыру. Педагог өз жұмысы барысында балалардың ешқайсысын назардан тыс қалдырмастан, олардың ішкі жан дүниесін ұғына отырып, оларды тыңдай алуы және тыңдау кезінде олардың проблемаларын өзімен бөлісе алуы керек.

       Алтыншы ереже – көмек көрсету және өтіну. Педагог жұмыс барысында ол өзінің жұмысының сәтті шығуына барынша тырысу және өз мақсатының үстінен шығуы қажет. Кез келген іс-әрекетте жағымды психологиялық фон орнату, қуаныштың атмосферасын орнату, және клиенттің қорқынышын жою, жасырын көмек көрсету, белсенділікті арттыру, мотивацияны қатайту және клиенттің ерекше тұстарын сызып көрсетуді ұмытпау керек.  

         Қарым –қатынас  деңгейлері 

       Қарапайым деңгей. 

       Жалпы қарым –қатынаста тек қарапайым  деңгейге дейін жіберілетін жалпы  сипаттамаға ие. Ол үшін әңгімелесуші адам серіктес емес, ол керекті немесе кедергі келтіретін пін болып табылады. Егер ол керек болса, оған қарай тырысу керек, ал егер кедергісін келтіретін болса, одан құтылуға әрекет жасау керек. Осыдан қарым –қатынас кезіндегі ұстаным да шыға келеді: "ата-ана" немесе "балалық" , егер серіктес өзіндік "Меннің" жақсы емес тарапынан толық ашық  болмаған серіктес тұлғасына қызығушылық пен құрметтеуге лайықты тойтарыс берген болса.  

       Манипулятивті деңгей 

       Бұл деңгейдегі серіктесті іздейтін субъект өзінің келісімен басқа адаммен қарапайым деңгейде қарым –қатынас орнатуға тырысады, бірақ қарым –қатынасты орындау әдісіне келген кезде оның іс-әрекеті конвенционалды деңгейдегі қарым –қатынасқа сай келеді. Манипулятордың сипаттамасы: ол  үшін серіктес ойындағы қарсылас ретінде болады. Сол үшін ол серіктесін әңгіменің барысында барынша сөзден жеңуге тырысады. Мұндағы ұтыс материалды немесе басқалай болмаса да ол психологиялық тұрғыда басқа адамнан жоғары тұрып,  жеңілденеді. Манипулятивтік деңгейде серіктестің нәзік тұсын тауып алады, өзіндік жабық "Меніне" қол сұғып қарым –қатынаста осындай ұстаныммен іс-әрекет жасайды. Сыртқы құрылым кез келген, ал ішкі құрылым "ата-аналық" болуы мүмкін. 

       Стандартталған  деңгей. 

       Ұзартылған  рөлдік қарым –қатынас бұл деңгейде болмайды. Қарым –қатынас белгілі  бір стандарттарға негізделеді және ол серіктестердің өзінің "рөлдік веерінің" әрқашанғы қайырылып отыруын немесе бетперде ұштасуды көрсетеді.

       Мысалы:

       "Нөлдің  бетпердесі": "Мен сізге тиісіп  жатқан жоқпын, демек сі де  маған тиіспеңіз". Қатыспаудың  , кішіпейілділіктің, сүйкімділіктің бетпердесі.

       "Жолбарыстың  бетпердесі": барлығы қорқу үшін. Өзімшілдіктің, менмендіктің бетпердердесі. 

       "Қоян  бетпердесі"

       "Масқарапаз  бетпердесі".

       Стандартталған  деңгейдегі қарым –қатынас кезінде  серіквтеске қызығушылық белгілі  бір әлеуметтік рөлді орындау кезінде туындайды. Мысалы, көліктегі жолаушыға деген қарым –қатынас, дүкендегі сатып алушыға болған қарым –қатынас, жолдағы бірге болған жолаушыға, т.б. .

       Мұндағы негізгі ерекшелік нақты, шынайы, ақиқаттағы "Мен" бетперде артында  жасырын тұрады да, әңгімелесуші өзара толықтырып отыратын ұстанымды қолданады.  

       Конвенционалды  деңгей. 

       Бұл деңгей жоғарғы мен төменгі деңгейлердің арасындағы орташа деңгей болып табылады. Бұл қарым –қатынас түрінде әңгімелесуші серіктес тұлғасына қызығушылықпен қарайды, оны жақсы түсінеді және оның орнында тұруға дайын болады. Өзін барынша ашық ұстауға, немесе берілген ситуацияға орай әрекет жасауға тырысады, бірақ толығымен ашыла алмайды. Мұнда әр түрлі ұстанымдарды қолданады.

       Конвенционалды  деңгей серіктесінен жоғары дәрежедегә мәдениеттілікті, және диалог ұстай алатын қабілетті талап етеді. Мұндай деңгейде қарым –қатынас орнату адамнан жоғары мәдениеттілік пен өз үстінен жақсы жұмыс атқаруды талап етеді. Бұл деңгей адамдар мен тұлғараалық қатынастар арасындағы оптималды проблемаларды шешуде қолданылады.  

       Жұмыстық  деңгей.  

       Жұмыс барысында қарым –қатынас жасай  отырып, олар бір-бірімен ортақ тіл табысуға, олардың жұмыстары жемісті болу үшін өзара ұғынысуға тырысады. Бір-біріне жылы қарым –қатынас орнатады. Дәл жұмыс барысында адам толық ашыла алады. Тұлғаға деген қызығушылық серіктес кезінде жұмыс жасау барысында  оянады.  

       Ойын  деңгейі. 

       Ойын  деңгейінде қарым –қатынас толықтығымен, адами қасиеттілігімен, мазмұнының ашықтығымен, өзара қарым –қатынастың  байлығымен ерекшеленеді.  Бұл кезеңде біз өзімізге толық таныс емес адамдармен жақын қарым –қатынас орнатуға тырысамыз.

       Бұл деңгей серіктеске деген созылмалы  қызығушылықтың болуымен ерекшеленеді.  

       Рухани  деңгей 

       Бұл адамдардың арасындағы қарым –қатынастың  ең жоғарғы деңгейі.       

       Серіктес  рухани бастаманың жетелеушісі ретінде  қызмет атқарады. Рухани деңгей адамдағы жұмыс және ойын деңгейін де қамтиды.  

       Қарым-қатынас аймақтары  

       Интимді қарым-қатынас аймағы (0- 40см).

       Бұлл  ең меғызды қарым-қатынас  аймағы болып табылады. Оны адам өзінің жеке меншігі тәрізді қорғайды. Бұл қарым-қатынасқа тек қана эмоционалды тұрғыда өте жақын адамдар: балалар, ата –аналар, жұбайлар, ғашықтар, жақын достар және туыстар түседі.

       Жеке  арақашықтық (0,4-тен, 1,5 метрге дейін).

         Мұндай арақашықтық, негізінен,  қонақта, ресми және достық  түрінде ұйымдастырылған кештерде  орын алады. Бұл аймақта, интимді  қарым-қатынас аймағына қарағанда, вербалды қарым-қатынас вербалды емес қарым-қатынас үстінен үстемдік етеді. Дәл осы жерде ақпарат және тәжірибе алмасу процестері жүзеге асырылады. Бұл аймақ стандартты, конвенционалдық жұмыстық қарым-қатынас деңгейіне сай сипатта болады.

       Әлеуметтік  аймақ.

       Бұл аймақта қарым-қатынас формалды немесе ресми сипаттамаға ие болады. Әлеуметтік аймақты дәріс оқушы аудиториямен, мұғалім сабақта қарым-қатынаста болады. Мұндай арақашықтықта біз бөтен адамдардан өзімізді аулақ ұстаймыз, мысалы біз жақсы танымайтын, біздің үйге ремонт жасауға келген сантехникпен өте тығыз қарым-қатынас орната қоймаймыз.

       Қоғамдық  аймақ (4 метрден басталады)

       Бұл адамдардың үлкен тобына бағытталған  қарым-қатынас. Мысалы, оратор немесе сахнадағы әртістің қарым-қатынастары.

       Мұнда вербалды емес қарым-қатынас қарым-қатынас әсерлілігі молынан қолданылады.

       Қорыта  келгенде, балалар мен тәрбиеленушілергепедагогикалық тәрбие беру процесінде диагностикалық және болжау жұмыстарының маңызы зор. Диагностика және болжау жұмыстары  арқылы баланың ішкі жан дүниесін, оның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын, оның психологиялық жағдайын анықтап, оған түгелдей диагностика және болжау жұмыстарын жүргізуге болады. Мұндағы бала тәрбиесінде әлеуметтік педагогтың диагностикалыу және болжау қызметтері мен шеберлігі айқын байқалады. Диагностика және болжау жұмыстарын жүргізу технологиясын дамыта отырып, әлеуметтік педагог  қоғамда өз орнын таба ламай, немесе белгілі бір тығырыққа тиген адамдарды қайта салауатты өмір салтын ұстануына кеңінен мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 

Шуркова Н.Е. Практикум по педагогической технологии.- М., 1998.  

Шуркова Н.Е. Новые технологии воспитательного  процесса.- М., 1998. 

А.Д. Гонеев, Н.И. Лифинцева, Н.В. Ялпаева. Основы коррекционной  педагогики.-М., 2006