«Директ-костинг» жүйесінің теориялық негізі

    Екінші  жағдай сыра өндіретін заводқа тиімдірек  болып табылады, себебі толық өзіндік  құн есебінде өндірістік үстеме шығынды  тұрақты (айнымалы) шығынға бөлу принципін  қолданудан тұрады. Бұл жағдайда тұрақты  да, айнымалы да шығындар өндірістік үстеме шығынның өндірісітк шотына жабылады. Тұрақты шығындар көлемі  бөлімнің қызметінің көлеміне сәйкес ұйымның өндірістік күштерінің нормалды жүктеуіне бағытталған смета бойынша қалыптасады. «Директ-костинг» жүйесі бойынша шығындар мен нәтежелер есебінің келесі элементі – бұл тасымалдаушылар бойынша шығындар есе (бұйымның бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялау).  Тасымалдаушылар бойынша есеп 6-кестеде көрсетілген.

       

    6-кесте                             

    Тасымалдаушылар бойынша есеп 

 

    Тасымалдаушылар бойынша шығындар есебінің нәтижесі олар бойынша шығын есебіне байланысты. Егер тасымалдау бойынша шығындар  нәтиженің есебі толық өзіндік құнды есептеуге негізделсе, онда нетто-табыс немесе нетто-зиян есептелінеді. Егер нәтиже бөлшектік шығынға негізделсе, онда бұйымдық брутто-табыс анықталады. Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі 7-кестеде көрсетілген. 

    7-кесте

    Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі 

 

    Табыстар  - қаржының келуі немесе ак-тивтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі. Тасымалдаушылар бойынша шығындар мен түсімдеріне нәтижесінің есебіне сәйкес уақыт аралығындағы нәтижелерінің есебі 8-кестеде көрстілген. 

    8-кесте

    Уақыт аралығындағы нәтижелер есебі, мың  тг 

 

    Республикада  сыра өндіретін ұйымда дайын өнімнің ағымдағы есебі нормативтік өзіндік құн бойынша жүргізіледі.  Есеп беру кезеңінің соңында нормативтік өзіндік құн ауытқу пайызының сомасын есептеу жолымен фактілікке жеткізіледі. Ауытқу пайызы келесі формуламен анықталады:  

                                                Ауытқу сомасы

Ауытқу пайызы =                                                                                  (1)

                           Қалдық + нормативтік өз.құн бойынша кіріс етілгендер  

    Фактілік  өзіндік құннан нормативтік өзіндік  құнның ауытқуын  негіздеу үшін, кәсіпорынға  дайын өнім процесін көрсету үшін «Өнім шығарылымы» деген шотты  қарастыруды ұсынамыз. 
 

2.   Ұйымның зиянсыздығын талдау

 

    Батыстағы өндірісік есептің сипаттамасы  талдау және басқару шешімін біріктіру  есебі болып табылады. “Шығын-көлем-пайда” жүйесінің көрсетуіштерінің қатынасын  талдау– ұйым менеджерлерінің қолындағы ең күшті құралдардың бірі. Ол осы көрсеткіштер  арасындағы байланысты түсінуге көмектеседі:

    - өнім көлемі сату көлеміне әсер етеді;

    - сату көлемі сатудан түскен түсімдіанықтайды;

    - өнімді өткізуден түскен түсім  және  өндірістік  шығындар  кәсіаорынның өнімдер  түрлері бойынша түскен табысты анықтайды.

    Осыған  байланысты зерттеу нәтижесі ұйым басшылығына сатудың критикалық деңгейін 6-суретте анықтауға мүмкіндік береді. 

      

    

      
 
 
 
 
 

    Сурет 6. Сатудың критикалық деңгейі 

    Зиянсыздықты  талдау кезінде зиянсыздық  нүктесі  анықтау қажет. Оны экономикалық әдебиеттерде әртүрлі атайды: критикалық нүкте, тепе-теңдік нүктесі т.б.

    Зияныздық нүктесі – ұйымның барлық шығындарды жабады, бірақ өзі табыс таппайтын жағдайдағы сату көлемі. Басқаша айтқанда бұл нүктеде ұйым сатудан пайда таппайды, бірақ зиян да келмейді. Тепе-теңдік нүктеде шығынның жалпы көлемі түсімнің жалпы көлеміне тең болады.

    Зиянсыздықты  талдаудың басты мақсаты -  өндірістің  көлем деңгейі өзгергенде  қаржылық  нәтиже қандай болатынын анықтау [17].

    Өндіріс көлемі – жиынтық шығынның, сатудан  түскен түсімнің өзгеруіне әсер ететін басты фактордың бірі. Зиянсыздықты талдағанда ең бірінші өндіріс көлемінің критикалық нүктесін анықтап алу керек. Бұл нүктені анықтаудың 3 әдісі бар: математикалық, графикалық және маржиналдық табыс. Енді осы әдістерді жеке-жеке қарастырамыз.

    1) Математикалық  әдіс (теңдік әдісі). Критикалық нүктені табу үшін Өндірістің жалпы шығыны (толықөзіндік құн), өткізу көлемі және қызметтен табыс арасындағы байланысты көрсететін теңдеуді қолданамыз:    

    D^N=V⁰+C+D⁰                                                      (2)

    Мұндағы:

    D^N - өнімді сатудан түскен пайда;

    V⁰ – айнымалы шығынның жалпы сомасы;

    C-тұрақты  шығындар;

    D⁰-негізгі қызметтен табыс;

    Егер  сатудан түскен  пайданы  p*q, жалпы  айнымалы шығын сомасын V⁰*q  деп алсақ, онда мынадай теңдеу шығады:

                 

    P*q=C+V+q+D⁰                                     (3) 

    p- өнімнің бірлігінің бағасы 

    q – сатылған  бірлік саны

    V - өнімнің бірлігіне кеткен айнымалы  шығын,

    Осы теңдеуден кәсіпорынның  негізгі  қызметінен түскен  пайданың келесі формуласын шығарамыз:  

    D⁰=D^N-V⁰-C                                           (4) 

    Ал  өнімді сатудан түскен таза пайда  тең:  

    D^T=q*p-q*V-C                                       (5)     

     

    Өнімнің зиясыздық көлемі сатудан түскен пайда мен тұрақты және айнымалы сомасы теңдігі кезінде табылады. Басқаша айтқанда негізгі қызметтің  табысы нөлге тең: 

                  D⁰-D^N-V⁰-C=0 ; D^N=V⁰+C+0 ; D^N=V⁰+C              (6) 

    Бұл теңдеу келесі көрсеткіштерді есептеудің негізі болып табылады:

1. Өнімнің критикалық көлемі:

 

       p*q=C+V*q ;  p*q-V*q=C; q(p-V)= C; q=C/p-V             (7)

    2. Өнімді сатқандағы критикалық түсім: 

    q=C/p-v ;  q*p=(C/p-v)*p =C*p/p-v;  D^N=C*p/p(1-v/p); D^N=C/(p-v/p)         

    D^N=(C/d^M)/p   D^N=C*p/d^M                        (8)  

    Мұндағы d^M - өнімнің бірлігінен түскен маржиналдық табыс.

Тұрақты шығындардың критикалық нүктесі:  

           D^N=V+C                                              (9) 

                        Бұдан: C=D^N-V=p*q-v*q=q(p-v) 

                                      C=q*d^M                                                 (10) 

    3. Өткізудің  критикалық бағасы. Өткізудің бағасы өткізуден түскен табыс көлемі, тұрақты  шығын және айнымалы шығын деңгейінен есептеледі: 

    P=C+v+q/q=c/q+v+q/q=C/q+v=d^M+v    (11) 

    4. Өткізуден түскен пайдаға минималды маржиналды табыстың пайыздық деңгейі. Егер тұрақты щшығын және өнімді өткізуден түскен пайда деңгейі бар болса, түсімге пайызбен минималды маржиналды табыс мына формула бойынша анықталады: 

           D^M% D^M=(C/D^N)*100%                      (12) 

    2) Маржиналдық табыс әдісі.  Зиянсыздық нүктесі маржиналдық табыс көлеміне байланысты табылады. Маржиналдық табыс немесе жалпы маржа деп айнымалы шығындарды жапқаннан кейінгі табысты  айтамыз. Маржалық табыс өткізу бағасы мен өнім бірлігіне кеткен  айнымалы шығындар арасындағы айырма болып табылады [18]. Ұйымда зиянсыздықты қамтамасыз ету үшін маржиналдық табыс тұрақты шығындарды жабу керек. Зиянсыздық нүктесінде ол тұрақты шығынға тең болады.  

                                           P=C_E+V                                           (13) 

Мұндағы C_E – тұрақты шығындар

                 

                                         p-v=C_E,    d^M=C_E                                                 (14)