«Директ-костинг» жүйесінің теориялық негізі

 

    Экономикалық  элементтері бойынша шығындар қаржылық есепте топтастырылады. Бұндай топтастыру қаржылық есепте қарапайым әрекеттер  бойынша соңғы нәтежені (табыс  немесе зиян) анықтауға мүмкіндік  береді. Элементтер бойынша дегенде  өндірісті ұйымдастыруға және технологияға кеткен біртекті шығындар түрлері айтылады. Шығындар баптары бойынша басқару есебінде топталады. Өндірілген өнімнің құнын есептеу үшін өндіріс процесінде не шығын етілгеніғана емес және олар қандай мақсатпен жұмсалғанын білу керек. Олардың бағыты және технологиялық процеске қатынасын да білу қажет. Бұндай топтау өзіндік құнды оның құрамдас бөліктері арқылы және өндірістің кейбір түрлері бойынша талдауға мүмкіндік береді.  Шығындар келесі баптар бойынша топталады:

• материалдар;
• еңбекақы;
• сақтандыруға есептеулер;
• үстеме шығындар.

    Отандық тәжірибеде элементтер бойынша шығындарды топтау барлық өндірістік кәсіаорында  қолданылуы міндетті түрде болып  табылады. Бұл ең алдымен өндірістің салаларына сәйкес өзіндік құнға  кіретін шығынның біртектілігін  қамтамасыз ету үшін қажет [8]. Тауарлы материалдық құндылықтар есебінде” берілген методологиялық ұсынулау бойынша отынның өзіндік құнын құрайтын  шығындар  элементтер бойынша топталуы 3-суретте көрсетілген. 

      

      

    

    

      

 
 

 
 

Сурет 3. Өнімнің өзіндік құнын құрайтын  шығындар  элементтері 

    Шығындар  өндірістің көлемінің өзгеруіне  қарай тұрақты және айнымалы шығын  болып бөлінеді. Айнамалы шығын деп  өндірістің көлемі немесе өндірістік күштің өзгеру деңгейіне байланысты  жалпы сомасы өзгеретін шығындарды айтады. Оларға, мысалы, негізгі материалдар  мен шикізаттарға шығындар, техникалық мақсаттарға отын және энергия, негізгі  өндірістік жұмысқа еңбекақы  және т.б. жатады. Өнімнің бірлігіне есептегенде  бұл шығындар өзгермейді.  
 

3.   «Директ-костинг» жүйесі бойынша өндірістік есепті ұйымдастыру

 

    Өндірістік  есепті ұйымдастыру, біріншіден, пайдаланатын бухгалтерлік шоттар жүйесі, екіншіден, өз шығындарын топтаудағы кәсіпорынның қолданатын шешімдерін айтуға болады. Бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекшелігі оның 2 сала бойынша бөлінуінде: қаржылық және басқару есебі.

    Қаржылық  есеп пайдаланушылары жеке және заңды  тұлғалар, сонымен қатар инвестор, кредитор және т.б. қаржылық ұйымдарына есептік ақпараттың дайындалу процесі. Оның мақсаты – сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беру.

    Басқару есебі басқаруды жоспарлау үшін және кәсіпорынның әрекетін өндірістік-коммерциялық бағалау үшін ақпарат дайындау процесін қамтиды. Бұл процеске басқару ақпараттарын жинау, дайындау, талдау, сақтау жатады.

    Әлемдік тәжірибеде өндірістік шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау төмендегілерден шыға отырып, әртүрлі әдістермен анықталады.

1. шығындар және нәтиже туралы мәліметтерді қолдану сферасы:

- басқару функциясы бойынша: жабдықтау, өндіріс, өткізу, әкімшілік және т.б.;

- жауапкершіліктің 4 типі бойынша: шығын, түсім, пайда, инвестиция;

- қызметтің  сегменті бойынша: өткізу каналы, елдегі аудан, сатушылар категориясы;

2. калькуляциялау түрі бойынша: оптималды, нормативтік, бюджеттік, орташа өзіндік құн;
3. өнімнің өзіндік құнының құрылымы бойынша: толық, қысқартылған;
4. шығынды калькуляциялау әдісінен шыға: “стандарт-кост” , коэффициент әдісі, қарапайым және дамыған  “директ-костинг” [9].

    4-суретте “директ-костинг” жүйесі бойынша шығындар есебін ұйымдастыру бағыттары қарастырылған.

      
 
 
 
 
 

      
 
 
 
 

      
 
 
 
 
 
 

Сурет 4. “Директ-костинг” жүйесі бойынша шығындар есебін ұйымдастыру бағыттары

    Шығын түрі бойынша есеп. Бұл есептің бағытында шығындарды біртекті элементі бойынша және калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады. Бұл топтастыру  өнімнің бірлігінің өзіндік құнын анықтауға өте қажет.  Шығын түрлері бойынша есептің міндеті берілген уақыт аралығындағы  түрлері бойынша жүйелік шығын есебі, Ол кәсіпорын шығындарын вертикальды құрылымын көрсетеді.  Бұндай есепті ұйымдастыру кәсіпорынға өндірілетін өнімнің өзіндік құнының құрылымын – шығынның өзіндік құнының жекелеген элементтерінің пайыздық қатынастары есептеуге мүмкіндік береді. Өзіндік құнды құрылымдық талдау нәтежесінде кәсіпорында оны төмендету бойынша резервтерді анықтау мүмкіндігі туады. Материалдық өнімнің өзіндік құнын төмендету резерві болып материалды рационалды пайдалану есептеледі.

    Егер  түр бойынша шығындар есебі өндірістік шығындардың соңғы бақылауының  бірінші шарты болса, өндірістік шығындардың ұйымдастырудың екінші бағыты – шығындарды орны бойынша  есептеу.  Шығындардың пайда болу орны – бұл өндірістік шығындар басқару және бақылау  үшін  өндірістік шығындар есебін нормативтеу және жоспарлауды  іске асыратын кәсіпорынның құрылымдық  бөлімі.  Шығындардың   пайда   болу орны  жұмыс   орындары, участок , бригада,цехтар, кә сіпорын  бөлімдері  болып  келеді. Әрбір осындай участоктардың өздерінің тіркеу номері болады. Номер арқылы кәсіпорындағы шығындар пайда болу номенклатурасы бекітілді [10]. Пайда болу орны бойынша топтау кәсіпорынның  горизонтальды құрылымын көрсетеді. Бұндай есеп кәсіпорын жетекшілігіне мыналарды қамтамасыз етеді:

          - шығындалған ресурстардың мақсаты бағытталуын, кәсіпорындағы жұмыс тиімділігін, соның ішінде  оның  құрылымдық  бөлімдерін    жан-жақты бақылау;

          - үстеме шығындарды өнімнің жекелеген түрлері арасында бөлу;

          - өнімнің қызмет өндіріс өз құнын анықтау.

    Өндіріс шығындардың есебінің үшінші  бағыты жауапкершілік  орталықтар бойынша  есеп. Бұл  есепті өнімнің өз құнын  бақылауды жақсарту мақсатында әрбір  шығынға жауапты  тұлғаны қою  деп түсінуге болады. Жауапкершілік  орталығы кәсіпорынның  сегменті ретінде  болуы мүмкін, ал  қызметтердің  нәтижесі  үшін оның  жетекшісі  жауап  береді.  Жауапкершілік  орталығы бойынша есепті ұйымдастырудың мақсаты сметадан ауытқу жауапкершілігі жауапты тұлғаға жүктелу үшін әрбір жауапкершілік орталығынан  түсім мен шығыстар туралы мәліметтер жинау [11].

    Шығыс есебінің төртінші бағыты – шығынды тасымалдаушылар бойынша есеп дегенде батыстық өндірістік есепте шығындарды лоардың тасмалдаушыларына жатқызады. Шығындарды тасымалдаушы – нарыққа өткізуге дайындалған кәсіпорынның қызметі, өнімі. Технологияға байланысты шығындарды тасмалдаушылар бұйым немесе жартылай фабрикат, біртекті бұйымдар тобы, біратаулы өнімдер сериясы, құрылыс объектілері бола алады. «Директ-костинг» өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде тұрақты шығындар тасмалдаушылар арасында таратылмайды.  

    Өндірістік  есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады. Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.

    Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі. Өндіріс шыгындарының есебі үшін, әр түрлі бағыттағы 8110 «Негізгі өндіріс» шоты қолданылады [12].

    «Негізгі  өндіріс»  активті шоты өндірістегі  барлық шығындарды жинақтап, қорытуға арналған. 8110 «Материалдар», 8120 «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы», 8130 «Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар», 8140 «Үстеме шығындар» шоттарында жинақтадады да. сонан сон әрбір есепті кезеңнің соңында 8100 «Негізгі өндіріс» шотына жинақтап, қорытылады. Негізгі өндіріс шығындарын есепке алудағы типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы 2-кестеде келтірілген.  

    2-кесте

    Негізгі өндіріс шығындарын есепке алудағы  типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы 

 

    Шығындарды  және өнімнің шығарылуын есепке алу  мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері  пайдаланылады: «Цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8110, 8210 және 8310 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8210 және 8310 шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады.                    3-кестеде көмекші өндіріс шығындарын есепке алудағы типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы қарастырылған.  

    3-кесте

    Көмекші өндіріс шығындарын есепке алудағы  типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы 

 

    Ай  соңында бухгалтерия өндіріс  шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.

    «Цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып табылады:

- «Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа да материалдық босалқылары көрсетіледі; еңбекақыдан аударылатын аударымдар;

- «Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі;

- «Материалдық емес активтер амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті амортизацияның сомасы көрсетіледі;

- «Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу» кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары көрсетіледі.