Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы жағдайы 59 бет

          Сенаттың  ерекше  қарауына:  Қазақстан  Республика  Президентінің  ұсынуымен  Республика  Жоғарғы Сотының  Төрағасын,  Алқа  төрағаларын  және  Жоғарғы  Соттың  судьяларын  сайлау  және  қызметтен  босату, олардың  антын  қабылдау;  Республика  Президентінің  Республиканың  Бас  Прокурорын  және  Ұлттық  Қауіпсіздік  комитетінің  Төрағасын  тағайындауына  келісім  беру  және  Қазақстан   Республикасының  Конституциясының  55-бабында көзделген  басқа  да  мәселе  жатады.

          Мәжіліс – Парламенттің  төменгі  палатасы. Ол  77  депутаттан  тұрады.  Алпыс  жеті  депутат  Республиканың   әкімшілік –  аумақтық  бөлінісі  ескеріле  отырып  құралатын  және  шамамен  сайлаушылардың  саны  тең  бір  мандатты  аумақтық сайлау  округтері  сайланады. Он   депутат   бара – бар  өкілдік  жүйесі  бойынша  және  бір  тұтас  Жалпыұлттық  сайлау  округінің  аумағы  бойынша  партиялық  тізімдер  негізінде  сайланады. Мәжіліс депутаттарын  сайлау  жалпыға бірдей  тең және  төте  сайлау  құқы  негізінде жасырын дауыс беру  арқылы  жүзеге  асырылады.  Республиканың   жасы  жиырма  беске толған   азаматы бес жыл өкілеттік мерзімге  Мәжіліс депутаты  бола  алады.  

          Парламент  палаталарының  бөлек  отырысында  мәселелерді  әуелі  Мәжілісте,  ал  содан  кейін  Сенатта  кезегімен  қарау  арқылы   заңдар  қабылдайды; республикалық  бюджетті  және  оның  атқарылуы  туралы  есептерді,  бюджетке  енгізілетін  өзгертулер  мен  толықтыруларды  талқылайды,  мемлекеттік  салықтар  мен  алымдарды  белгілейді  және  оларды  алып  тастайды;  Қазақстан  Республикасының  әкімшілік – аумақтық  құрылысының  мәселелерін  шешу  тәртібін  белгілейді; азаматтарға  рақымшылық  жасау  актілер  шығарады  және  Қазақстан Республикасы  Конституциясының  54-бабында  көзделген  басқа  да  өзгерістерді  жүзеге  асырады.

          Мәжілістің  ерекше  қарауына:  заңдардың  жобаларын  қарауға  қабылдау  және  қарау;  Республика  Парламенті  қабылдаған  заңдарға  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  қарсылықтары  бойынша  ұсыныстар  әзірлеу;  және  т.б. жатады. 

          Палаталардың  бірлескен  отырысында  Парламент:

1. Қазақстан  Республикасы  Президентінің  ұсынысы  бойынша  Конституцияға  өзгертулер  мен  толықтырулар енгізеді; Конституциялық заңдар қабылдайды,  оларға  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізеді;
2. Республикалық  бюджетті  және  Үкіметпен  Республикалық  бюджеттің  атқарылуын  бақылау  жөніндегі  есеп  комитетінің   бюджеттің  атқарылуы  туралы  есептерін  бекітеді, бюджетке  өзгертулер  мен  толықтырулар   енгізеді.
3. Республика  Президентінің  қарсылығын  туғызған  заңдар  немесе  заңның  баптары   бойынша    ол  қарсылық  жіберген  күннен  бастап  бір  ай  мерзім  ішінде  қайталап  талқылау  мен  дауысқа  салуды  өткізеді.  Бұл  мерзімнің  сақталмауы  Президент  қарсылығының  қабылданғанын  білдіреді.  Егер  Парламент  әр  Палата   депутаттарының  жалпы  санының   үштен  екісінің   көпшілік  даусымен  бұрын  қабылданған  шешімді  қуаттайтын  болса, Президент жеті  күн ішінде  заңға қол қояды.   Егер  Президенттің  қарсылығы еңсерілмесе,  заң қабылданады немесе  Президент   ұсынған редакцияда  қабылданды  деп есептеледі;
4. Президентке  оның  бастамасы  бойынша  әр  палата  депутаттары  жалпы  санның  үштен  екісінің   даусымен  бір  жылдан  аспайтын  мерзімге  заң  шығару  өкілеттігін  беруге  хақылы;
5. Президенттің  Республика  Премьер – Министрін,  Республика  Ұлттық  Банкінің   Төрағасын  тағайындауына  келісім  береді;
6. Премьер – Министрдің  Үкімет  бағдарламасы  туралы  баяндамасын тыңдап,  бағдарламаны  мақұлдайды  немесе  қабылдамай  тастайды,  бағдарламаны  қайтадан  тастау  әр  Палата  депутаттарының  жалпы санының    үштен екісінің  даусымен  жүзеге  асырыла алады және  бұл Үкіметке  сенімсіздік  көрсетілгенін  білдіреді.Ондай  көпшілік  дауыстың  болмауы  Үкімет   бағдарламасының   мақұлданын  білдіреді;
7. Әр  Палата  депутаттары  жалпы  санының  үштен  екісінің   көпшілік  даусымен,   Парламент  депутаттары  жалпы  санының    кемінде  бестен  бірінің  бастамасы  бойынша  немесе  Конституцияда  белгіленген  жағдайларда  Үкіметке  сенімсіздік   білдіреді.

    Парламент  бұдан  басқа  да  өкілеттіктерді  жүзеге  асырады (Конституцияның  53-бабы).

          Парламент   Республикасының  бүкіл  аумағында  міндетті  күші  бар  Қазақстан  Республикасының  Заңдар,  Парламенттік  Қаулылары,   Сенат  пен  Мәжілістің  Қаулылары  түрінде  Заң  актілерін  қабылдайды.

          Заңдар,  аса  маңызды  қоғамдық  қатынастарға  реттейтін,  мынандай  мәселе  бойынша  шығарылуы  тиіс: 

1. жеке  және  заңды  тұлғалардың  құқ  субъектілігіне,  азаматтардың  құқтары  мен  бостандықтарына,  жеке  және  заңды  тұлғалардың  міндеттері  мен  жауапкершілігіне;
2. меншік  режиміне  және  өзге  де  мүліктік  құқықтарға;
3. мемлекеттік  органдар  мен жергілікті  өзін - өзі басқару органдарын  ұйымдастырумен  олардың қызметінің  мемлекеттік және  әскери  қызметтің негіздеріне;
4. салық  салуға,  алымдар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдерді  белгілеуге;
5. республикалық  бюджетке;
6. сот  құрылысы  мен  сотта  іс  жүргізу  мәселелеріне;
7. білім  беруге;  денсаулық  сақтауға  және  әлеуметтік  қамсыздандыруға;
8. кәсіпорындар  мен  олардың  мүлкін  жекешелендіруге;
9. айналадағы  ортаны  қорғауға;
10. Республиканың  әкімшілік – аумақтық  құрылысына;
11. Мемлекет  қорғанысы  мен  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуге  қатысты  негізгі  принциптері  мен  нормаларды  белгілеуге  қатысты.

    Өзге  қатынастардың  барлығы  заңға  тәуелді  актілермен  реттеледі   [3,4].

          Республиканың  бұдан  заңдары  Республика  Президенті  қол  қойғаннан  кейін  күшіне  енеді.  Парламент  пен  оның  Палаталарының  Заң  актілері,  егер  Конституцияда  өзгеше  көзделмесе,  Палата  депутаттары  жалпы  санының  көпшілік  даусымен  қабылданады,  ал  Конституциялық  заңдар  Конституцияда  көзделген  мәселелер  бойынша  әр  Палата  депутаттарының  жалпы  санының  кемінде  үштен  екісінің  көпшілік  даусымен   қабылданады.

          Қазақстан  Республикасының  Президенті  мынадай  жағдайларда:  Парламент  Үкіметке  сенімсіздік  білдіргенде,  Парламент  Премьер  – Министрді  тағайындауға  екі  мәрте  келісім  білдірмегенде  Парламенттің  Палаталары  арасындағы  немесе  Парламент  пен  мемлекеттік  өкіметтің  басқа  тармақтары  арасындағы  еңсерілмейтін  келіспеушілік  салдарынан   саяси  дағдарыс  болғанда   Парламентті  төтенше жағдай  немесе  соғыс жағдайы кезеңінде Президент,  өкілеттігінің соңғы алты  айында,  сондай-ақ  осының   алдындағы таратудан кейінгі бір жыл ішінде  таратуға  болмайды. 

          Парламенттің  ағымдағы  қызметі  тұрақты  комитеттерде  атқарылады,  олардың  саны  әр  Палатада  жетеуден  асуы  тиіс.   Палаталардың   бірлескен   қызметіне  қатысты  мәселелерді  шешу үшін   Сенат  пен  Мәжіліс  тепе – тең  негізде  бірлескен  комиссиялар  құруға  қақылы.  Заңның  Палата   отырыстарында   талқылануы  оқылым  деп  аталады.  Заң   жобасы  Мәжілістің  тұрақты  комитетінде  алдын  ала    қаралып,  комитет  ол  бойынша  қорытынды  бергеннен  кейін  Мәжілістің  жалпы  отырысында  талқыланады.  Әдетте,  талқылау  екі  оқылымда  өтеді.  Конституцияда  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  және  конституциялық  заңдар  қабылдау  немесе  оларға  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізу  мәселелері   бойынша  кемінде  екі  оқылым  өткізу  міндетті.

          Қаралған  заң  жобасы  бойынша  Сенаттың  Президент  сияқты  қарсылық  білдіру  құқығы  бар.  Тұтас  алғанда, Сенат  депутаттары  жалпы  санының  көпшілік  даусымен  қабылданбаған  жоба  Мәжіліске  қайтарылады.  Егер  Мәжіліс  депутаттары  жалпы  санының  үштен  екісінің  көпшілік  даусымен  жобаны  қайтадан  мақұлдаса,  ол  Сенатқа  қайта  талқылауға  және  дауысқа  салуға  беріледі.  Қайта  қабылданбаған  заң  жобасын  сол  сессия  барысында  қайтадан  енгізуге  болмайды  [4].

    Қазір мемлекеттік басқару мәселесінде  үлкен өзгерістер  жасалынып жатыр. Осыған байланысты Азаматтық кодекске, «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңға өзгерістер мен түзетулер енгізілуде. Сенат «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне жергілікті мемлекеттік басқару мәселелер  бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын бірінші оқылымда талқылап, екінші оқылымда қарау туралы шешім қабылдады. Сенаторлар палаталарында осы заң жобасына 66 түзету енгізу ұсыныс жасаған болатын. Пысықтау кезінде ол түзетулердің бірқатары алынып тасыталынды. Сенаттың жалпы отырысында Заң жобасында 54 түзету ұсынылды. Жан-жақты саралау кезінде, осы түзетулердің 13-і тағы алынып тасталынып, барлығы 41 өзгеріс пен толықтыру заң жобасына енгізілді. Сенаторлар ұсынған өзгерістер жергілікті әкім ұсынысы бойынша құрметті азамат атағын беруге, мәлихаттар аппаратындағы мемлекеттік қызметшілер санына, мәслихат хатшысының еңбекақысына, кәсіпкерлік қызметке тыйым салуға, жергілікті әкімдіктің құзыретін кеңейту мәселелеріне қатысты болды. Заң жобасы осы өзгерістермен мәжіліске қайтарылды  [12].

    Шынын айтсақ, Мәжілісте де, Сенатта да осы заңды талқылау кезінде оралықтағы құзырлы мекемелердің көптеген міндеттерін жергілікті жерге беру жөнінде көптеген пікірлесулер өтті. Жергілікті мемлекеттік атқару органдары сапалы түрде жұмыс істеу үшін әлі де мәслтихаттардың ролін көтере түсу қажеттілігі айтылды. Жергілікті мәслихаттардың құқықтарын өкілеттіктерін көтеріп, бюджетін бекітсе, еңсесі тіктелетіні ортаға тартылды. Орталықта Парламент пен Үкімет қалай жұмыс жасап жатса, жергілікті жерде мәслихат пен әкімдіктің қызметтік қатынасы да сондай болуға керек. Әкімдер атқарып жатқан жұмыстары туралы мәслихат алдында есеп береді. Оның бюджетін мәслихат белгілеп, бекітеді. Бірін-бірі қадағалап, кемшіліктерін айтып, бірге түзетеді. Халықтың қамын ойлап жұмыстарын елдің әл-ауқатын көтеруге бағыттайды. 

    2.2. Қазақстан Республикасындағы  жергілікті өзін-өзі  басқару

    заң жобасының маңыздылығы 

    Дүниежүзінің  көптеген елдерінде (кейбір кішігірім  елдерден басқасы) тек орталықтан басқару  мүмкін еместігі байқалды. Оларда жергілікті өзін-өзі басқару орталық үкіметтік билікке қарама-қарсы күш ретінде қолданылды, сондықтан ол қоғамның демократиялық саяси жүйесінің бірі ретінде қарастырылады.

    1990-жылғы  9-сәуірдегі КСРО-ның «КСРО-дағы  жергілікті шаруашылық және өзін-өзі  басқарудың жалпы бастамасы туралы» қабылданған заң жергілікті өкімет органдарының дамуының негізгі бағыттарын, оларды қалыптастыру принципі мен қызметін анықтайды.

    1993-жылғы  10-желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының  жергілікті өкілді және атқартушы  органдары туралы» заңынан бастап, жергілікті үкімет органдарының жүйесін реформалау процесі басталды. Оны қайта құру, өз кезеңінде қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы өзгерістердің маңызды факторы.

    Қазақстан Республикасы ның тұңғыш Конституциясында билікті бөлу концепциясы бірінші рет баянды етіліп, одан жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мен одан әрі дамуының құқықтық негіздерінің жаңа концепциясы қисынды түрде туындады. 2000-жылғы 12-қырқүйектегі «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасы дүниеге келді. Бұл заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару саласында қоғамдық қатынастарды реттеу, оның органдарының құзыретін, ұйымдастыру және қызмет тәртібін белгілесі баянды етілген. Әрине, ол 1995-жылғы 30-тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясының өзекті мәселелерінен туындап, оның  қажеттігін экономикалық, әлеуметтік, саяси және идеологиялық сипаттағы алуан-түрлі себептер талап етіп отыр.

    Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының 3-бабына сәйкес халық билікті:

    1. Тікелей (республикалық, референдум, еркін сайлау);

    2. Мемлекеттік өкімет органдары;

    3. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары  арқылы да жүзеге асырады. Сондықтан  да жергілікті өзін-өзі басқару  – бұл халықтық биліктің тағы  да нысаны ретінде көрінеді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу жөнінде аумақтық құрылымдар халқының қызметін дербес тұрғыда жүзеге асыратын халық билігін іске асыру нысаны.

    Бұл анықтамадан жергілікті өзін-өзі  басқарудың мынадай белгілерін айырыуымызға болады:

    1. Ең алдымен айтатынымыз жергілікті  өзін-өзі басқарудың ерекше субъектісі  – халық, азаматтар болып табылады, жергілікті өзін-өзі басқаруды  жергілікті қауымдастықтар және өздерінің басқа да органдары арқылы жүзеге асырады. Олар ауылдың (селоның), кенттің, ауылдық округ, аудандық маңызы бар қаланың аумағы шегінде, ал облыстық және республикалық маңызы бар қалаларда, астана көшелері, ормандар, шағын аудандар шегінде ұйымдастырылуы мүмкін. Оларды міндетті түрде, мүлкі, жергілікті бюджеті; сайланбалы органдары болуыға тиісті. Қауымдастық құрылымдардың халқы жергілікті өзін-өзі басқаруды тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы және басқа да органдары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

    2. Жергілікті өзін-өзі басқару қоғам  мен мемлекетті басқарудың демократиялық  механизмде ерекше орын алады. Бұл мәселенің өзегі – жергілікті өзін-өзі басқару, олардың органдары мемлекеттік басқару механизмінің құрамдас бөлігі болып есептелмейтіндігінде. Бірақ біздің елімізде бұл мемлекеттік өкімет органдарымен өте тығыз байланыста тұрады, өйткені олардың бірыңғай ортақ қайнар көздері халық билігі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметін атқаруда мемлекеттің ролі орасан зор. Айталық жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті құқықтық, ұйымдық, қаржылық, т.б. Қайткен күнде де мемлекеттік органдардың жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне араласпауы қажет.

    3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың  өзіндік жергілікті маңызы бар  мәселелері жөнінде айрықша объектісі  болады. бұл мәселелердің тізбектері  заң жобасында көрсетілген. Онда мұндай мәселелер қамтылған:

    а) Жергілікті қауымдастық аумағының  шекарасы мен құрамы.

    ә) Жергілікті қауымдастықтың қарауына жататын  мәселелер.

    б) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тізбесі мен атауы, сондай-ақ олардың  айырықша құзыреті.

    г) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылу тәртібі мен құзыреті.

    д) Жергілікті өзін-өзі басқару органдары  өкілеттіліктерінің мерзімі.