• Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік саясатының жиі өзгеріп отыруы;

•  Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен бөлігін орналастыруы;

• Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық

аймақтар  мен салалардағы банк клиенттерінің  көп шоғырлануы;

• Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы

  нашар клиенттерге берілген несиелердің  үлес салмағының көп болуы;

   • Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.

   Әр  банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр банкте несиелік процесті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен  есептелген проценттерді өтеу ерекшеліктері  бар.

   Банктің несиелік саясаты үш бөліктен тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі. Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру кезеңдерінен тұрады:

• Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет кабілеттілігі мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.

• Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-қатынасын тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік қызметінің материалдары негізінде жүргізіледі.
• Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз алушы жоспарланған инвестициялық жобаға  өз капиталын белгілі деңгейде жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% / 30%-ға тең.
• Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк қарыз алушының конъюнктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие алушының өндіретін тауарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
• Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын реттеп отырады.

     Несиелендіру  процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей акпараттар керек:

       а)    Жылдық, тоқсандық және айлық қаржылық есептері;

      b)    Тауарлы  материалдық   қорлардың,  дебиторлық және  кредиторлық қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы;

     с)    Қарыз алушының өндірген  өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;

     d) Қарыздың толығымен өтелуіне  дейін қарыз алушының ақша  қозғалысын талдау.

     Үшінші  кезеңде қарыз алушы несиені  өтейді. Жоғарыда айтылып өткен кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді.

     Несиелік  тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне мыналарды жатқызуға болады:

     •  Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық  ақпараттарды талдау арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;

      •  Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді бағалау;

     • Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау; 

     • Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк қарыз алушының конъюнктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие алушының өндіретін тауарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.

      • Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын реттеп отырады.

     Несиелендіру  процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей акпараттар керек:

       а)  Жылдық, тоқсандық және айлық қаржылық есептері;

      b) Тауарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және  кредиторлық қарыздардың құрылымдары немесе үлес салмағы;

     с) Қарыз алушының өндірген  өнімінің өткізілу дәрежесіне  талдау жасау; 

     d) Қарыздың толығымен өтелуіне  дейін қарыз алушының ақша  қозғалысын талдау.

     Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді.

     Несиелік  тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне мыналарды жатқызуға болады:

     • Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалык ақпараттарды талдау арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше кұрылады;

 •  Қарыз алушының  жеке  басының  ерекшеліктерін  ескере  отырып

тәуекелдерді  бағалау;

• Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау; 

•  Несиені сақтандыру;

•  Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;

•  Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;

•  Несиелік тәуекелді диверсификациялау;

•  Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.

      Несиелік  процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем қабілеттілігін алдын  ала талдау  өте  маңызды болып келеді. Бұл процессті тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:

1 .    қаржыландыру  бағытын талдау;

2. несиені өтеу кезеңдерін талдау;
3. тәуекелдерді талдау;
4. менеджмент деңгейін талдау;
5. қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша  қозғалысын талдау
6. кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.

      Несиелік  тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар табылады - күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелге байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орнын толтырады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен орнын толтырады.

      Несиелік  тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі:

      ЕL = СЕ*РD*SL , мұндағы 

      ЕL - күтілген шығындар;

      СЕ  - тәуекелмен байланысты сома;

      РD - дефолттың ықтималдығы;

      SL - дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.

      Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:

      UEL = CE * SL

      UEL — күтілмеген шығындар;

        СЕ — тәуекелмен байланысты сома;

      SL - дефолт болган жағдайдағы шығындар;

 Әлемдік  тәжірибеде несиелік тәуекелді  бағалаудың екі негізгі әдісі  бар. Олар жеке және бір-бірімен қолданылуы мүмкін:

• несиелік инспекторлар мен сараптаушылардың субъективті қорытындысы;

• автоматтандырылған скоринг жүйесі.

      Скоринг математикалық немесе статистикалық модель болып табылады. Осы модельдер арқылы банк бұрынғы клиенттерге талдау жүргізудің негізінде потенциалды клиенттердің қарызды уақытында қайтару немесе қайтармау ықтималдығын есептейді.

Коммерциялық  банктік несиелік тәуекелін есептеу  келесідей түрде көрінеді: 

К3=Кp* (R1+R2+…+Rn)*Е:К сал

Мұндағы,

К3 - банктің  жеке клинтінің тәуекелділік коэффициенті;

Кр - клиенттің  несиелік қабілетін, нарықтағы дәрежесін, өндіріс потенциалының деңгейін, еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін, акционерлерінің құрамын, басқарушының ұйымдастырушылық қабілетін резервтік қорлары мен жеке құрал-жабдықтарының жеткіліктілігін, өткен кезеңде алынған несиесінің деңгейін және тағы басқа көрсеткіштерін көрсететін коэффициент;

R1,…  Rn – осы несиелік операциямен  байланысты тәуекел мөлшері;

Ксал - несиені алушы төлеген несиелердің  сомасы;

Е –  банктің осы клиент үшін ішкі факторлардың қозғалысын көрсететін коэффициент.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

 

     Соңғы жылдары Қазақстанның екінші деңгейлі банктері үшін «тәуекел» категориясының мәні мен мазмұны артуда. Қазақстан өз тәуелділігін алған күннен бастап бүгінгі таңға дейін көптеген коммерциялық банктер тәуекелді дұрыс басқармау нәтижесінде банкроттыққа ұшырады. Осыған орай, қазіргі кезде тәуекелді басқару мен бағалаудың жеткілікті әдістері мен тәсілдері қалыптасқан.

     Әр  банк өзінің қызмет ету саласына байланысты өзіне тән тәуекелдің түрлерін, оларды бағалаудың оптималды әдістерінің жиынын анықтайды. Банк үшін тәуекелдердің түрлерін анықтау және оларды бағалау қиынға соғады. Осы мәселені шешу үшін банк алдын ала болашақта пайда болуы мүмкін барлық тәуекелдердің түрін және оларға төтеп беру мүмкіндігін анықтап алады. Егер де тәуекел жеткіліксіз дәрежеде анықталып талданса. нэтнжесінде банктің банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі артады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуекелді басқарудың, талдаудың, бағалаудың маңызы өте зор.

    Банк үшін тәуекелді басқару  ең маңызды мәселелердің бірі  болып келеді. Өйткені кез-келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан банктің болашақта банкроттыкқа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің тәуекелді басқаруымен байланысты.

   Банктік тәуекелдердің түрлерін  жіктеу мақсатында тәуекелдерді мына элементтер бойынша топтаймыз:

1. коммерциялық банктің түрі мен  мамандану саласы; 2.банктік тәуекелдің пайда болу немесе ыкпал ету аясы; 3.банк клиенттерінің құрамы;

4.тәуекелділікті  есептеу әдістері;

5.банктік  тәуекелдің деңгейі; 

6.тәуекелді  уақыт тұрғысынан үлестіру;

          7.тәуекелді есепке алу сипаты;

банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.

     Банк  ісінде тәуекел деп банктің табысы мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады. 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Г.С. Сейткасымов «Банковское дело»- Алматы: Экономика, 1998г