Басқарушылық ой эволюциясы

КІРІСПЕ 

Мемлекеттің алдында  тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын  ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының  атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін  жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі  заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды. 

Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына «  Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының  бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік  реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. « Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі  қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін  жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар  мен кәсіпкерліктердің талаптарына  бағынуы тиіс».

Қазіргі кезде  нарықтық заманға өткен соң бізде  басқарудың жаңа терминдері пайда бола бастады. «Менеджер», «топ-менеджер»  сөздері қазіргі кезде кәдімгі  тілге еніп те кетті. 

Қазақстан  экономикасында  ақырғы  он  жылда  өткізілген  нарықтық  реформалар    өндіріс  пен  басқару  үдіріміне  қатысушылардың  арасындағы, мемлекеттік  органдар  мен  шаруашылық  субъектілердің  және  іскерлік  серіктестіктердің    арасындағы  өзара  қатынастың  мәні  мен  түрлерінде  елеулі  өзгерістерді  туғызды. Кәсіпкерлік  іс-қызметпен  айналысатын  субъектілердің  жұмысын  бағалау  өлшімімен  бірге, осы  субъектілердің  өздері  үшін  іс-қимылдарының  негізгі  болып  табылатын  мақсаттарын  да  өзгертті.

    Бұның  бәрі  өндіріс  үдерімін  және  жұмыскерлер  ұжымын  басқару  ісін  ұйымдастыруға    қатысты  көзқарастың  өзгеруіне  әкелді.  Басқарудың  және  жұмыскерлер  құрамын  еңбектің  өнімділігіне  ынталандырудың  жаңа нысаны  мен  түрлері  пайда  болды.  Басқару  сферасымен  айналысқан  қызметкерлерге  енді  кәсіпорындардың  іс-жұмысының  нәтижесіне  ықпалын  тікелей  немесе  жанама  түрде  тигізетін  жаңа  сыртқа  және  сыртқы    факторлардың  пайда  болғанын   ескеріп  қана  қоймай, есепке  алып  отырулары  керек.

    Басқару  ғылымының  эволюциясы  мен  оның  әрі  қарай  дамуы  және  бұл  орайдағы  отандық  шетелдік  зерттеулердің    жетістіктері,  менеджменттің  оқу  пәні  ретінде  жеке  бөлініп  шығуы  табиғи  қажеттілік  екені  байқалады.  Бұл  орайда  айта  кететін  жағдай,  басым  түрде  орталықтанған    жоспарлауға  негізделген  басқарудың  отандық  тәжірибесін  стихиялы  қалыптасып  жатқан  нарық  жағдайында  толық  қолдану  мүмкін  емес, бірақ  кәсіпорындарды  басқарудың  теориясы  мен практикасының   жекелеген  қағидаларын  б.гінгі  жағдайда  пайдалануға  болады.  Бұнымен  бірге  шет  елдерде  қалыптасқан  менеджмент  жүйесі    ұйымдастырудың  мақсатына  жету  ептілікті  қажет етсе  де,  адамдардың  жүріс  тұрысының  ынта-ықыласын,  интелектілігін,  еңбегін  жұмылдыра  алатын  болса  да,  біздің  елдің  экономикасында  ойламай, бірден  оның  көшірмесін  пайдалануға  және  ұлттық   менталитетті    ескермей,  бұл  жүйені  тиімді  түрде  жүзеге  асыруға  болмайды.  Соныдқтан, менеджментті  басқарудың  тәжірибесі  ретінде  өмірдің  барлық  жағдайына    жарамды  дайын рецепт  немесе  шешімдер  жиынтығы  түрінде  қарастыруға  болмайды.

    Менеджмент  іс-тәжірибенің  негізінде  қалыптасқан  постулаттар, принциптер  және  ережелер  арұылы  мақсаттар мен  міндеттерді  дұрыс  қою  мен  оларды  оңтайлы  шешуге  үйретеді. Бұл  орайда  шығармашылық  істің  ыңғайы  болмаса,  бүгінгі  таңдағы  менеджменттің    барлық  жаңалықтары  тосқан   нәтижені  оңай  бере  алмайды.  Шаруашылықты  жүргізудің  жаңа  шарттары    өндірісті  ұйымдаструда  және  және  ұжымды  басқаруда    менеджердің  атқаратын  ролін  күшейте  түседі  және  оның  жеке  кәсіби  қабілетіне  қойылатын  талаптарды  қатаңдатады.  Басқарудың  тиімді  жүйесін  құру  үшін,  менеджер  кәсіпкерлік  білімнің   жиынтығын  толық  түрде   біле  отырып,  практикалық  іс-қызметте  оны  қолдануға  қажетті  тәжірибені   меңгеруі  керек,  бұныммен  бірге  ұжыммен  және   жеке  адамдармен  қалай  жұмыс  істей  алатындығын  да  білуі  қажет.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.Басқарушылық  ой эволюциясы. 

    Менеджмент  басқарудың    мақсатына  адамдардың    еңбек  белсенділігін  ынта-ықыласы    арқылы  көтеріп,  олардыңң  тиімді    жұмысының  негізінде   жетуді  ұйғарады.  Ғылымның  бұл  түрін  білу  барысында    басқарудың  мақсаттарын  қою  мен  дәлелдеу  үшін  нақты  білім  және    тәжірибелік  дағды  алуға  болады,  осы  мақсаттарға  жету    жолында  персоналдың   күш-қуатын  жинастыруға, ғылыми  дәлелденген  шешімдерді  қабылдауға, кадрлар  жұмысын  жүйелеуге, кәсіпорындарды  біртұтас  жүйе  түрінде  басқаруға  мүмкіндік  береді.

    Әртүрлі  ғылымдар  секілді  менеджменттің  де   теориясы  болады,  онда  осы  пәнге  тән  қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар  және  өзінің   ізденіс  жолы  қамтылады.

    Басқару  адамдардың  парасаттылық  нысаналы  іс-қызметінің  көмегімен    қоршаған  әлемді  бағындыру  және  тіртіпке  келтіру  жұмысынан  тұратындығы    бұрыннан  белгілі. Менеджмент – басқарудың  маңызды  құрамдас  бөлігі, оның  пәні  басқару  үрдісіндегі    әлеуметтік  қатынастардан  тұрады. Сөйтіп, менеджменттің  ғылым  ретінде  айналыфсатын  пәні  басқару  үрдісінідегі    адамдардың  арасындағы  қалыптасатын  қатынастар.

 Менеджемент тәуелсіз ғылым ретінде тек  XIX ғасырдың аяғы- XX ғасырдың басында ғана шыға бастады.Сол кезден бастап алғашқы ғалым-практиктер өз еңбектерін жарыққа шығара бастады.

Ағылшынның «менеджмент» сөзі осы елдің  көп халқы шұғылданаған үй шаруашылығын дұрыс басқарып,ресурстарды  ысырап қылмай қолдана алу шеберлігін білдірген.

Қазіргі кезде  «менеджмент» сөзі көптеген істердегі  дұрыс басқарушы адамды елестетеді.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде көптеген ғалымдар басқарушылық теория деген түсінікті  зерттеуге кірісіп кеткен.Бірақ,ол кезде менеджментті дамға қалай  қызмет ете алатынын түсінбеген. Қазіргі  кезде еңбек нарығында 30 пайыздан астам басқару ісін жүзеге асыратын адамдар құрайды.

Тек менеджмент қана көптеген интеллектуалды адамдарды  адамзат игілігі үшін жұмыс істейтінін түсіндіреді.

XVIII ғасырда Батыс  Еуропалық интеллектуалдар Қытайға  қызғанышпен қарайтын, себебі: ол  жерде 20 мыңдай интеллектуал жыл  сайын мемлекеттік басқару жұмыс  орындарына кіретін.Қазіргі кезде  АҚШ-та  жыл сайын ЖОО миллионға  жуық басқару ісінің мамандарын  шығарады және сол мамандар  жоғарғы ақылы жұмыс орындарына  көп  қиналмай кіреді.

Алдыңғы қатарлы  технологиялард білу-маманданған білім  болып табылады,бірақ олар өз бетімен  ешетеңені де бермейді.Бірақ,оған қарамастан, қазіргі компанияларда жоғарғы  білімді 10 мың маман жұмыс істеуі мүмкін,олардың әрбіреуі өз саласының  маманы болып табылады.Мысалы:инженерлер,психологтар,маркетологтар,статстика жүргізушілер,экономистер және т.б. Брақ та олардың дұмысы дұрыс басқарылмаса ,жемістілігі төмен  болады.[1] .

Айтатын болсақ, көптеген бизнесмендер өздерінің ірі  компанияларындағы менеджмент үлгісін  әскерден алған,әскердегі тәртіп   дамыған менеджменттің алғышарты  болып табылады десе де болады.Оның негізі болып үлкен мамандарға кіші мамандар бағынады,ал кіші мамандарға жұмысшылар бағынады деген принцип  болған.Осы модель XIX ғасырдан бастап сол кездегі ірі компаниялардың:темір  жол, мыс заводтары,банктердің басқару  ісінің негізі болған.

1867 жылы Siemens өндірістік нарық тарихында алғаш рет жұмысқа университеттік білімі бар инженерді  қабылдады.Оның аты Фридрих фон Хефнер-Альтенек болған.5  жыл ішінде ол зерттеу бөлімін құрған.Оған қарап компанияның басқа бөлімдері де зерттеумен айналыса бастаған.

Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін өндірістік компанияның функционалдық бөлімдері  пайда болды:зерттеулер және жаңа жобалар  бөлімі,бухгалтерлер,кадрларды  басқару  бөлімі және т.б.

1920-30 жж  американдық  ғалмдар  Д.Э. Мейо,Т.Уотсон, Р.Е.Вуд  сол кездегі менеджмент негіздеріне  күмән келтірді.Олар адамдардың  көптігінен өндіріс қарқындауы  өндірістің автоматтануынан баяу  жүреді деген шешімге келді.Содан  олар сан  мен емес сапамен  алу керек деп қорытынды айтты.

АҚШ осы шешімнің жемісін Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде көрді.Олар сол соғыс  арқасында дүние жүзіндегі ең бай,жоғары дамыған, ең аз зардап шеккен жеңімпаз ел ертінде шықты.Олардың  соғыс кезінде  антигитлерлік  коалиция елдерінің  бәрін қосқандағы әскери техникадан көп өндірген,өздерінің  техникасын алыс елдерге де жеткізіп отырған.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін менеджмент жетістіктері тек қана экономикада ғана емес, басқа салаларда да кең қолданысқа енді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Негізгі басқарушылық мектептер 

Ғылыми  басқару мектебі

Ең алғаш менеджерлер  өндіріс тиімділігін арттыру  туралы ойлайтын. Өз қызметін олар жұмысшылардың  адаптациясына жұмсайтын. Осы мақсатта жұмыс орындарының дизайны жасақталып, әр түрлі операцияларға уақыт  шығындары және т.б. зерттелетін.

Сол заманның көптеген зерттеушілері менеджментті үлкен  өнер деп білді. Менеджментті мұндай түсіну барлық қызметкерлердің басшылық орынға сай емес екендігімен байланысты. Сәтті, өз ісіне білікті менежерлерге тән мінез құлық пен бейімдер бар. Егер, менеджерге тән қасиеттерді  анықтаса, осы қасиетке ие адамдарды  табуға болады деген тұжырым жасалынды.

Зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, менеджменттің параметрлерін  осылайша анықтау мүмкін емес, себебі тіпті ақыл сияқты категория да бұл  мәселеде басты ролді ойнамауы мүмкін. Осыған байланысты мынадай сұрақ  туындады: менеджмент дегеніміз не?

Менеджментті  ғылым ретінде қарастыруда алғаш  ірі қадам жасаған Ф.Тейлор (1856-1915жж.) болды, кейіннен ол ғылыми бсқару қозғалысын басқарды. Ол тек адам тиімділігімен  ғана емес, сонымен қатар ұйым қызметінің тиімділігіне қызықты, бұл ғылыми басқару  мектебінің құрылуына негіз болған еді.  Ғылыми басқару концепциясының жасақтауына байланысты, менеджмент ғылыми зерттеулердің дербес аймағы болып танылды. Өз “Циклді басқару”(1903), “Ғылыми менеджмент қағидалары” (1911) атты еңбектерінде ФТейлор еңбекті  ғылыми ұйымдастырудың хронометраж  көмегімен жұмысшы әрекеттерін  зерттеу, еңбек құралдары мен  тәсілдерін стандарттауға негізделген  бірнеше әдістерін жасақтады. Тейлор бойынша, басқарудың негіз құраушы  қағидалары келесіден тұрды: егер мен  ғылыми негізде адамдарды іріктей  алсам, оларды дайындап, ынталандырушы  нысандарды берсем, және адам мен жұмысты  бірегей жүйе ретінде қарастырсам, мен жеке жұмыс күшінен асатын жиынтық өнімділікті жоғарылата аламын.  Тейлордың ең басты жетістігі, ол ғылыми басқару мектебінің негізін  қалушысы ретінде еңбекті  нормалаудың  әдістемелік негіздерін жасақтады, жұмыс операцияларын стандарттады және тәжірибеге кадрларды іріктеу, орналастырудың жұмысшылар еңбегін  ынталандырудың ғылыми тәсілдерін енгізді. Ол еңбекті рационалды ұйымдастыру  заңдары туралы ілімдердің ғылыми жүйесін  ұсынды, бұл жүйенің негізгі құраушылары  өзіндік құнды есептеудің математикалық  әдісі, еңбекақы төлеудің дифференциациялы жүйесі, уақыт және әрекеттерді зерттеудің ғылыми әдістері және тағы басқа, кейінен  бұлардың барлығы ғылыми менеджмент механизмі де талатын жүйеге ені. Тейлор ғылымының ары қарай дамуы  өз ерекше менеджмент қағидаларын жасақтаған ерлі зайыпты Ф., Л.Гилберт, Г.Ганнт, Г.Эмерсон, Г.Форд және таы басқа  ғалымдардың еңбегінде көрініс  тапты.

Г.Ганнт (1861-1919) Тейлор шәкірттерінің бірі,  өндірісті  тұйық цикл ретінде қарастырған. Ол кәсіпорындардың қызмет ету механизмін мақсаттарды жасақтау жүйесі және сыйақылар мен марапаттауларды дұрыс ұйымдастыру арқылы дамытуға болады деп есептеді. Ганнт кәсіпорын қызметін күнтізбелік жоспарлау және оперативті басқару саласының алғаш ашушысы болып табылады. Ол ойлап тапқан жалақы төлеу жүйесі қазіргі мерзімдік және кесімді жалақы төлеу жүйелерінде көрініс тауып жүр.

Басқару ғылымының  ғылым ретінде танылуы Гилберттердің  есімдерімен байланысты. Олар еңбек  қатынастары аймағында көптеген зерттеулер жүргізіп, хронометражды  әдістемелерді жасақтады, сондай ақ жұмыс орынын ұйымдастырудың ғылыми қағидаларын негіздеді. Гилберт  бірінші болып, жұмысшылар әрекетін зерттеу үшін фотоапарат пен бейнекамераны  пайдаланды, бұл оған өзіндік карталарды жасауға мүмкіндік берді. Бұл  ғылыми басқару мектебінің дамуына  зор әсерін тигізді. Лилиан Гилберт  ең бірінші кадрларды басқару, оларды ғылыми іріктеу, реттеу мәселелерімен  айналыса бастады.

Тейлордың дарынды  ізін қуушылардың бірі Эмерсон(1853-1931) болды. 1900 жылы оның “Өнімділікті басқару  мен еңбекақы төлеудің негізі ретінде” атты кітабы жарық көрді, ал 1912 жылы “Еңбек өнімділігінің он екі қағидасы”  еңбегі баспадан шықты. Бұл кітапта  еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін басқарудың он екі ережесі  жасақталған. Олар бүгінгі күнге  дейін өз маңыздылығын жоғалтқан  жоқ.

Генри Форд (1863-1947) американдық машина жасаудың негізін  салушы, фордизм атты теорияны ойлап  тапқан. Оның мәнісі мұнда әрбір  жұмысшының еңбегін жоғары бағалау, техниканың жақсы жағдайын қамтамасыз ету, адамдарды және қоршаған ортаны сыйлауға бейімдеу, ғылыми білімдерді өндіріс және басқаруды ұйымдастыруда  пайдалану.

Осылайша, 1920 жылдарға қарай зерттеулерде бүтіндей бағыт  қалыптасты, ғылыми басқару мектебі  атына ие болған ең алғаш ғылыми мектеп. Бұл мектеп ілімі негізінде  келесідей қағидалар жатыр: міндеттерді  орындаудың тиімді әдістерінің анықтау  мақсатында ғылыми талдауды пайдалану, белгілі бір міндеттерді орындау  үшін лайықты жұмысшыларды таңдау, тағайындау, оларды оқыту, жұмысшыларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету, жоспарлауды басқару функциясына  жатқызу, еңбек өнімділігін арттыру  үшін материалдық ынталандыруды  дұрыс және жүйелі түрде пайдалану, менеджменттің дербес ғылым ретінде  қалыптасуы, менеджмент функцияларының қалыптасуы.

Демек, ғылыми басқару  мектебі еңбек өнімділігін арттыру  мақсатында еңбек процестерін басқару  қажеттілігін ғылыми негіздеді, оның ғылыми ұйымдастырылуының қағидалары мен  әдістерін қалыптастырды.