Мифалагичныя интэрпрэтацыи у прасторы литаратурнай класики

      Сучасныя  даследчыкі культуры ў нядаўняй дыскусіі сышліся на тым, што сапраўдная літаратура і не можа не быць рэлігійнай. Выснова  дыскусіі наступная: “Калі забіваюць  Бога, расплачваюцца за гэта ГУЛАГам” (Ф.Кузняцоў). Мастакоўскай інтуіцыяй Колас адчуў такога кшталту небяспеку. Яго адмаўленне ад хрысціянскай сімволікі ў канчатковай рэдакцыі паэмы было абумоўлена, магчыма, не толькі панаваннем атэізму ў 20-я гады, але і ўсведамленнем, што яго сучаснікі, людзі прамежкавай эпохі, і не могуць спасцігнуць, адчуць Бога. Толькі тады, калі людзі пачнуць удасканальваць сябе – сябе, а не свет – толькі тады яны здольны наблізіцца да Бога. Пакуль што адзін творца, чалавек мастацтва, можа ўзняцца да Універсуму, ён, талент, якраз і ёсць адзін з этапаў станаўлення Бога ў чалавеку. Такім чынам, сэнс паэмы пашыраецца, набывае глыбока філасофскае гучанне.

      У прынцыпе з усіх мастацтваў менавіта музыка найбольш архетыповая па сваёй  прыродзе, яна ўзнікае з калектыўнага несвядомага (паводле К.Юнга) – з глыбінных нетраў мозгу. Рускія сімвалісты А.Белы і Вяч.Іваноў лічылі музычнай уласна душу мастацтва. Невыпадкова тэма мастацтва ў літаратуры ў асноўным распрацоўвалася як тэма музыкі (Э.Т.А.Гофман, Жорж Санд, Р.Ралан, Т.Ман, Л.Талстой, І.Тургенеў, У.Караленка, Д.Грыгаровіч, А.Чэхаў, А.Купрын, К.Паустоўскі і інш.). Музычныя многія паэты. А для Коласа і прырода – музычная: “Здавалася, увесь прастор напаўняўся тады спевамі і музыкаю, такою музыкаю, што ніякія музыкі на свеце не маглі яе пераняць” (навела “Што яны страцілі” з “Казак жыцця”). Або: “У гэтай музыцы было жыццё вольных прастораў, шум пушчы, звон шырокіх лугоў, ціхае задуменне рачных заток, гутарлівае імкненне рачулак і рэчак, бо над усім жа гэтым пралятаў чарадзей-ветрык, браў у свае празрыстыя хвалі ўсе гэтыя тоны і адбіваў іх на сваёй арфе” (навела “Кучаравае дрэва” з “Казак жыцця”).

      Музыка  мастацтва – вытворнае з музыкі прыроды – у сваім архетыповым  значэнні дае выхад у іншыя  рэальнасці, іншыя формы жыцця, адкрывае касмічную гармонію, сусветнае Усеадзінства. Згодна Піфагору, праз музыку чалавек звязваецца з цэласнасцю, з Абсалютам, сваёй унутранай зладжанасцю яна выяўляе зладжанасць свету. Задача музыкі – упарадкоўваць свет, далучаць чалавека да Вышэйшага, інакш кажучы, да Бога. У жыццёвых вандроўках герой  паэмы Сымон паступова спасцігае не толькі складанасць, трагізм свету – свету людзей, – але і тую Вышэйшую Прыгажосць, якая нараджае сапраўдную Музыку.

      Бог-Прырода  адгукаецца на пошукі той душы, якая звернута да яе, яна дапамагае чалавеку адчуць сябе знутры свабодным, што так  важна для мастака, які жыве ў антаганістычным грамадстве, яна як бы гаворыць нешта, а што – незразумела для большасці. Толькі Творца можа, калі не спазнаць, дык адчуць сказанае, у музычнай творчасці бачыцца праекцыя творчасці Прыроды. Прырода-творца і чалавек-творца падобныя і функцыянальна, і сваёй таямнічасцю, нявытлумачанасцю, містычнасцю, бо загадка генія астаецца нераскрытай да нашага часу.

      У традыцыях антычнай і айчыннай натурфіласофіі Колас разглядае мастака-творцу як частку Космасу. Сымон – сувязны  паміж прыродай, народам і сакральным светам.

      Ранейшыя  даследчыкі, разбіраючы паэму, не маглі  гаварыць пра многія рэчы, якія ў  творы, безумоўна, прысутнічаюць. Праўда, нават у звышатэістычныя 60-я гады адзін з лепшых даследчыкаў творчасці  Я.Коласа – Іван Навуменка – пісаў пра “добры ідэалізм”, якім прасякнута коласаўская канцэпцыя мастака, мастацтва. Музыка Сымона ў лепшыя хвіліны творчасці не толькі народжана прыгажосцю навакольнай прыроды, – яна выходзіць у нейкія вышэйшыя сферы: “То не музыка – натхненне, // Сэрца жар, агонь душы, // Злотаіскрае імгненне, // Песня зорнае вышы”.

      Сёння ўжо можна гаварыць, што Колас  рэлігійна ўспрымае музыку і сутнасць творчага натхнення, калі не прымітыўна разумець рэлігійнасць. У духу ідэалістычных  поглядаў рамантыкаў (якія ідуць ад Піфагора і Платона) ён лічыць, што мастак сілаю свайго таленту як бы далучаецца да “усясветнай гармоніі”, спасцігае нязгаданыя таямніцы Космасу і адначасова душу кожнай асобнай прыроднай з’явы: “Я так думаю, дзядок, // Што на свеце ўсё дазвання, // Нават камень і пясок, // Мае думкі і настроі, // Толькі ж нам іх не згадаць: // Трэба чыстым быць душою, // Каб іх тайнасці пазнаць”.

      Я.Колас  пісаў сваю паэму, калі ўжо з’явілася  музыка атанальная, пабудаваная на дысанансах, – І. Стравінскага, А. Шонберга і іншых мадэрністаў. Насуперак гэтай тэндэнцыі паэт, свядома ідэалізуючы героя, дорыць яму здольнасць адчуваць вышэйшую гармонію, перадаваць рэха музыкі нябесных сфераў, пра якія гаварыў Піфагор.

      Нагадаю зноў пра час напісання паэмы  – для таго,  каб падкрэсліць творчы гераізм і геніяльную прадбачлівасць Коласа, які ў эпоху ўсталявання прагматычнага, спажывецкага падыходу да прыроды, асмеліўся на ўвесь голас гаварыць пра асаблівы стан зліцця з ёю, растварэння з ёй і растварэння яе ў сабе. Колас глыбока і пранікнёна паказаў перажыванне анталагічнага адзінства Чалавека-Творцы і Космасу, адкрыў у кожнай з’яве прыроды душу і свядомасць, роднасную чалавечай душы. Коласава містычнае стаўленне да прыроды асабліва актуальнае сёння – у эпоху не проста экалагічнага крызісу, а экалагічнай катастрофы, калі   выхаванне экалагічнай свядомасці – жыццёвая неабходнасць.

      Бог ёсць дух. Пазнанне духа дасягаецца не розумам, а жыццёвым вопытам, інтуіцыяй. Дух рэальна прысутнічае ў жыцці святых, містыкаў, людзей высокага творчага гарэння. Ён можа раскрыць сябе або ў музыцы, або сімвалічна – у вобразах паэзіі, якая сцвярджае Бога праз паўнату жыцця прыроды, яе гармонію.

      Але праблемай “Музыка – Прырода – Бог” не вычэрпваецца рэлігійна-філасофскі сэнс паэмы. Ён глыбейшы, калі ўлічыць і тэму кахання ў творы. Сапраўднае каханне – касмічнае і містычнае. Па словах М.Бердзяева, “у сапраўдным каханні ёсць прарыў у іншы свет”.

      Містычнасць кахання Сымона і Ганны – не толькі ў рамантычных сустрэчах  на ўлонні маляўнічай прыроды, не толькі ў прарочым сне дзяўчыны, чорнай магіі варажэі ў адносінах да яе, душэўнай хваробе Ганны і цудоўным вылечванні яе Сымонам. Містычнасць і ў архетыповым паўтарэнні сітуацыі з міфалагічным Арфеем, якому адзінаму з людзей багі дазволілі вывезці з Аіда сваю каханую Эўрыдыку і які не здолеў гэта зрабіць. Сымон таксама знаходзіцца некаторы час нібы ў пекле, бо  для яго душы карчма Шлёмы і палац князя – сапраўдны іншасвет, поўнасцю варожы яго ўнутранаму свету. Але Сымону ўдаецца вызваліць з Аіда (пагружанасці ў нетры падсвядомага) душу Ганны. У такой канцоўцы канчатковай рэдакцыі паэмы (у першай Ганна памірае) праявіўся аптымізм Коласа, яго вера ў сілу таленту, сілу кахання. Больш за тое, не толькі язычніцкае – адбываецца хрысціянскае ўваскрэсенне душы Ганны сілаю кахання. Для паэта каханне – свабодная і творчая сутнасць чалавека. Наколькі чалавек кахае – настолькі ён звязаны з Богам – першавытокам Любові. Любоў спалучае ўсё ў Сусвеце, гэта тая сіла, якая толькі і робіць Космас Космасам, гэта значыць, Гармоніяй, Прыгажосцю, Парадкам ў адрозненне ад Хаосу. У канцы паэмы Сымон знаходзіць для сябе сэнс жыцця не ў служэнні народу, як лічылі раней, а ў каханні. Пра гэта недвухсэнсоўна гаворыць апошняя прыпавесць твора – пра кветку-лілею і птушыну-песняра. Але гэта не прыніжэнне вобраза Сымона, а наадварот, узвышэнне яго, бо апошняя таямніца быцця – Любоў. “Бог ёсць любоў, і той, хто ў любові, той з Богам, і Бог у ім” (Іаан, 4, 16).

      Пошукі  Сымонам сэнсу жыцця – гэта ўжо ёсць праяўленне у ім рэальнасці таго, што ён шукаў. Як гавораць светары, шуканне Бога ёсць ужо дзеянне Бога ў чалавечай душы. Менавіта так адбылося ў Сымона і Ганны. Служэнне ж народу, пра што так многа пісалі літаратуразнаўцы, натуральна выцякае з таго будаўніцтва ў душы Сымона, якое адбылося з яго каханнем да Ганны.

      Некаторыя раздзелы паэмы літаральна насычаны міфалагічна-містычнай сімволікай. Скажам, чацвёрты раздзел, дзе прыводзіцца  гутарка дзеда Данілы з Сымонам  пра розныя незвычайныя падзеі ў  замку князя. Дзед імкнецца давесці  Сымону, што лес – жывая істота, і “Дрэва кожнае ў бары // Мае свой асобны голас...” У гэтым сцверджанні – праяўленне анімістычнага светапогляду, якое сфарміравалася яшчэ ў эпоху палеаліту. Прычым у беларусаў анімізм, у прыватнасці, ушанаванне дрэў, захавалася літаральна да ХХ стагоддзя. “Старажытныя крыніцы паведамляюць пра маленні ў лясах і пра прынашэнні ахвяр у гаях. У ХІХ - пачатку ХХ стагоддзя такія гаі яшчэ можна было ўбачыць ў Беларусі і ў паўночнарускіх землях” (Е.Леўкіеўская).

      Беларуса, які спрадвеку жыў сярод дрэў, лес шмат чаму вучыў у жыцці: “А лес, хлопча, хоць ён дзікі, //  Але мудры і дзіўны, //  Сэнс ён мае патайны,   Асабліва бор вялікі”. Больш за тое, чуйны да жыцця прыроды чалавек здольны адчуць патаемны сэнс нават у пошуму дрэў: “Знаў я пушчу на Палессі...// Што за дзіва? Стаў я чуць //   Нейкі шум ў яе стэсе, //  Незнаёмы, асаблівы,   // Голас жаласны, тужлівы,  // Дрэвы смутна нейк гудуць. //  У другіх лясох – нічога, //  Там звычайны гоман-шум,  // А ў той пушчы – плач, нябога!”

      Даніла, як ні думаў, не мог адразу разгадаць гэтай загадкі. Але аднойчы ішоў пушчай зімою пад калядкі. Тут Колас зноў-такі, калі зыходзіць з прынцыпаў міфалагічнага мыслення, ва ўсім дакладны да драбніц. Каляды – сакральны час, заканчэнне гадавога круга, сонцаварот. У такі крытычны час прырода падае чалавеку асаблівыя знакі. І Даніла зразумеў, што лес смуткуе па прычыне продажу яго і парубкі.

        Далей Даніла распавядае пра  незвычайныя падзеі, што адбываюцца  ў замку. Вядома, што прататып  княжацкага замка ў творы –  палац Радзівілаў у Нясвіжы.  Здаўна гэтае выдатнае архітэктурнае збудаванне ў стылі барока, размешчанае ў багатым парку, было абкружана шэрагам легендаў, па сутнасці цэлай міфалогіяй. Некаторыя з іх і абмяркоўваюць дзед з Сымонам: “Стаў я штось тут прымячаць, //  Эге ж, хлопча: ночкай цёмнай //  Штось дзіўнае тут чуваць.  // Штосць тут творыцца ў ночы, - //  Сам пачуеш ты, эге ж,  // Ці то жарты патарочы, //  Ці то знак які прарочы...”

      Наш мудры продак-беларус умеў бачыць таямнічую сувязь звязаных адно з  другім падзей, таямнічыя знакі прыроды, у якіх умеў угадваць волю Бога; вось чаму Даніла гаворыць пра прарочы сэнс падзей, што адбываюцца ў замку. Ён упэўнены, што “будзе змена!” Сапраўды, вядома, што перад нашэсцем рускіх войскаў у канцы ХVІІІ стагоддзя, а таксама перад вялікім пажарам у ХІХ стагоддзі некаторыя сталыя людзі ўказвалі на пэўныя прыродныя з’явы як на прарочыя знакі.

      Адказваючы  на пытанне Сымона аб прычыне розных падзей, аб несправядлівасці існуючага  ладу, Даніла мудра гаворыць, што  “На ўсё ёсць свая часіна, //  І  ўсё прыйдзе ў сваім часе, //  І заслона ўжо ўзнялася, //  Дзе хавалася прычына”. Пра якую заслону гаворыць тут герой? Гэта, бясспрэчна, міфалагічны сімвал, магчыма, згадка пра завесу Храма ў святым горадзе Ерусаліме, якая парвалася ў момант смерці Хрыста. Узняцце ці разрыў завесы ў нейкім сакральным месцы азначае рух да таямніцы, пранікненне ў таямніцу. Такое значэнне і надае сваім словам Даніла.

      Эзатэрычная думка пра Душу Свету, якая рухае  ўсім Існым, своеасабліва выяўлена ў  словах Данілы: “Ёсць у свеце  розум нейчы, //  Ён і піша ўсім законы,  // Накладае забароны, //  Час вартуе кожнай рэчы...” Падчас напісання і надрукавання паэмы Якуб Колас не мог, безумоўна, ужываць слова “Бог”, але ён дзіўным чынам надзвычай па-сучаснаму вызначае сваё разуменне Яго – “розум”. Сёння філасофскае паняцце Абсалют часта называюць Сусветным Розумам.

      Нават у пейзажных апісаннях метафары генетычна звязаны з міфалагічным светаадчуваннем: “Месяц чырваніў усход,  // Выступаючы ў абходы,  // Што прызначаны яму...” Месяц выступае як вартаўнік  ці як пастух. У фальклоры шырока распаўсюджана міфалагізаваная думка, што зорачкі – авечкі, а Месяц – іх пастух. Тут, праўда, пра зоркі гаворыцца інакш: “Зоры з неба вокам згоды  // Углядаліся скрозь цьму”. Зоры ў тэорыі сімвалаў разглядаюцца менавіта як “вочкі  Ночы”, сведчанне прысутнасці Бога ў Сусвеце.

      У той жа час у парку – як антытэза зоркам – успыхваюць іншыя агні. Пра іх дзед Даніла гаворыць: “Эге ж, хлопчыку: зман гэта, //  На такі агонь  не ідзі: // Ні цяпла ў ім, ні прывету  –  // Лепш туды і не глядзі; //  Не шукай агню такога: //  Не даецца ў рукі ён, //  Бо над ім вісіць праклён... //  Гэта – грошы заклятыя, //  Іх замовіў чараўнік...”

      Матыў заклятага скарбу – адзін з  найбольш распаўсюджаных у фальклоры, але ў беларускім прыгожым пісьменстве  Колас адным з першых надзвычай паэтычна расказаў пра гэта. Шырока распаўсюджана павер’е, што скарбы, закапаныя ў зямлю, падымаюцца на паверхню, адкрываюцца ці свецяцца з-пад зямлі. Такія агеньчыкі і бачаць героі ў замкавым парку.

      Аўтар дае жудасны малюнак начнога парка, поўнага страшных кажаноў, і старадаўняга замка, што хавае ў сабе шмат векавечных таямніц. Пра адну з іх гаворыць Даніла: “Кажуць людзі так, што ў сцены //  Тоўстых замкавых муроў, //  Каб аходзілі іх змены //  І не брала плынь вякоў, //  Як будынак закладаюць, //  Замуроўваюць жывых...” Гэта тыповая “будаўнічая ахвяра” – з’ява, характэрная для ўсіх рэгіёнаў Зямлі. Сутнасць яе заключалася ў тым, што за душу, заключаную ў дрэве ці камяні і забраную для будаўніцтва, неабходна ахвяраваць іншую жывую душу. Так, археолагі, раскапаўшы старажытны Карфаген (у цяперашнім Тунісу), былі ўражаны знаходкамі пад фундаментам кожнага дома маленькіх шкілецікаў: у фінікійскім горадзе прыносілі ў ахвяру дзяцей-немаўлят мужчынскага полу. У Вялікую Кітайскую сцяну было замуравана 10000 чалавек. Даволі дзіўна, што такое паданне засталося пра Нясвіжскі палац, бо Мікалай Крыштоф Радзівіл, што закладаў яго на месцы старога драўлянага замку ў 1584 г., вызначаўся богабаязнасцю і высокімі маральнымі якасцямі. Але не будзем забываць, што перад намі – мастацкі твор, у якім вобраз замка абагулены: шматлікія паданні, чутыя канкрэтна пра Нясвіжскі замак, Колас удала перамяшаў з легендамі літаратурнымі, а “будаўнічая ахвяра” згадваецца ў велізарнай колькасці еўрапейскіх міфаў, пачынаючы ад міфа пра заснаванне Рыма Ромулам і Рэмам.