Мифалагичныя интэрпрэтацыи у прасторы литаратурнай класики

     МІФАЛАГІЧНЫЯ  ІНТЭРПРЭТАЦЫІ Ў  ПРАСТОРЫ ЛІТАРАТУРНАЙ  КЛАСІКІ

     (на  прыкладзе паэмы  Я.Коласа “Сымон-музыка”) 

     Агульным  месцам навуковых  прац стала сцверджанне, што адкрыцці адбываюцца на стыку навук. Інтэграцыйнасць, сапраўды, прыкмета часу. Цяперашняе літаратуразнаўства пачынае шчыльна інтэгравацца з найбольш блізкай да яго дысцыплінай – лінгвістыкай, а таксама псіхалогіяй, філасофіяй, гісторыяй і тэорыяй культуры. Ужо сёння немагчыма аналізаваць літаратурны твор без уліку шырокага культуралагічнага кантэксту. Такім кантэкстам з’яўляецца і міфалогія. Але міфалогія ў той жа час – частка тэорыі літаратуры і лінгвістыкі: у любым творы можна знайсці выяўленне міфалагічнага мыслення, бо міфалагізацыя рэчаіснасці – з’ява, характэрная для ўсіх часоў існавання чалавецтва, у тым ліку, і для сучаснай эпохі. Міфалагічны тып светапогляду – аснова ўвогуле чалавечага мыслення, асабліва чалавечай фантазіі, што знаходзіць сваё адлюстраванне ў мове. Акрамя таго, амаль кожны пісьменнік свядома выкарыстоўвае пэўныя міфалагічныя элементы, міфалагічныя структуры і міфалагемы. Часта мастакі і несвядома ўжываюць тыя архаічныя абстрактна-лагічныя схемы (архетыпы), якія напрацавала чалавецтва за тысячагоддзі і стварыла тая ці іншая нацыя на працягу свайго гістарычна-этнічнага развіцця.

      Асаблівасць літаратуры ХХ і пачатку ХХІ стст. – у аднаўленні глыбінных міфасінкрэтычных структур, у рэканструкцыі міфалагічнай свядомасці, што звязана, на наш погляд, з вяртаннем да касмалагічнага светаўспрыняцця, да ўсведамлення неабходнасці выпрацоўкі адзінай мовы, якая магла б цэласна апісаць свет, бо раздробленыя навукі зрабіць гэта кожная паасобку не могуць. Такой мовай можа быць толькі мова сімвалаў. Асабліва цікава выкарыстоўвалі сімвалы класікі беларускай літаратуры.

      Паўтараю: міф у многім – моўны феномен, ён дэманструе сілу, актыўнасць мовы, бо мова валодае тымі сугестыўнымі сродкамі, якія ўзбуджаюць перш за ўсё менавіта архетыповыя структуры мозгу. Сучасная навука даказала фізіялагічнае ўздзеянне вербальнай магіі на чалавека; эксперыменты пацвердзілі сувязь мовы літаральна з усімі органамі і сістэмамі чалавечага арганізму. 

      Вядомы  англійскі даследчык і пісьменнік Роберт Грэйвс у сваёй класічнай  працы “Белая багіня”, разважаючы пра генезіс паэзіі, нагадвае, што ў архаічным грамадстве паэт быў лідэрам татэмнага саюза рэлігійных танцораў. Слова “верш” паходзіць ад лацінскага “versus”, што суадносіцца з грэцкім “strophe”. Абодва словы ў розных мовах абазначаюць “паварот”. Напачатку вершы, як ні дзіўны гэта вучыць,  прадстаўляліся – прадстаўляліся ў танцы вакол алтара, капішча, храма, і кожная страфа фіксавала новы паварот або рух-жэст у танцы. Танцы былі часткаю сінкрэтычнага абраду, а абрады адпавядалі порам года і адлюстроўвалі штогадовы сюжэт, з якога  паступова ўзнікла адзіная вялікая паэтычная Тэма: жыццё, смерць і новае нараджэнне.

      Такім чынам, паэзія як від мастацтва ўжо  з моманту свайго нараджэння асноўвалася  на прыродным цыклізму, занатаваным  найперш у міфе і рытуале, бо міф і рытуал стваралі адзінства, якое ўяўляла сабою звышнатуральную рэальнасць дагістарычных падзей. Асаблівая роля міфа – у адмаўленні факту смерці і сцвярджэнні неперарыўнасці і адзінства жыцця. Іншымі словамі, той жа цыклізм. Прычым міфалагічнае мысленне прынцыпова метафарычнае, што вызначае асаблівасць і аснаванай на ім паэзіі.

      Беларуская  літаратура пачатку ХХ стагоддзя  таму і заклала асновы ўсёй літаратуры наступнай эпохі, інакш кажучы, таму і стала класічнай традыцыяй, што зыходзіла з вечна жывой міфалагічнай глебы ў самой мастацкай  фантазіі, у псіхіцы пісьменнікаў.

     Фантазійная рэальнасць стварае шматзначнасць  слоў. Яна дзейнічае ў многім праз канатацыю – параджэнне словамі  вобразаў ці пачуццяў шляхам асацыяцый. На гэтым законе і заснавана паэзія, якая маніпулюе словамі з мноствам ідучых у глыбіні стагоддзяў сэнсаў.

      У працэсе канкрэтнага аналізу літаратурнага твора важна ўлічваць усе магчымыя міфалагічныя параметры мастацкага тэксту. Для прыкладу возьмем геніяльную паэму Якуба Коласа “Сымон-музыка”. Нагадаю, што стварэнне Я.Коласам энцыклапедычных, эпахальных паэм было прадвызначана і сінтэзуючай эпохай, і працэсамі нацыянальнага самавызначэння, і ўласным творчым ростам вялікага песняра. Першыя 11 раздзелаў “Новай зямлі” і першы варыянт “Сымона Музыкі” напісаны яшчэ да рэвалюцыі 1917 года, закончаны абодва творы ў сярэдзіне 20-х гадоў.

     Асноўны хранатоп паэмы “Сымон-музыка”  –  жыццёвыя пуцявіны аднаго героя  – Сымона. Пры гэтым сам Сымон  і асноўныя пераломныя падзеі яго  жыцця – па-за бытам. Знешне ён, безумоўна, уключаны ў быт і іграе ў ім самую нізкую ролю, асабліва ў карчме Шлёмы, але на самай справе Сымон праходзіць скрозь бытавую сферу як чалавек іншага свету, чалавек, знітаваны з Быццём, як музычны інструмент, у якім гучыць музыка Космасу. І ў гэтым сэнсе Сымон – персанаж ва ўсім міфалагічны.

      Вядома, што “поўны” міфалагізм, гэта значыць, выяўленне міфалагічнага мыслення ва ўсёй паўнаце і цэласнасці, у  Новы час немагчымы. Але даследчыкі прызнаюць, што комплекс асноўных семантычных  супрацьпастаўленняў, якія вызначаюць міфалагічную мадэль свету, прасочваецца  ажно да ХХ стагоддзя, а ў ХХ стагоддзі яшчэ і перажываюць адраджэнне (Иваноў В, Тапароў У. Славянскія моўныя мадэлюючыя сістэмы). Так, у паэме “Сымон Музыка” абсалютна відавочна выступае асноўная дыхатамія свету: Верх-Ніз, Неба-Зямля, прычым абодва ўдзельніка апазіцыі станоўчыя. У аснове апазіцыі – найбольш архаічныя касмаганічныя ўяўленні індаеўрапейскіх і шмат якіх усходніх народаў. Неба і Зямля ў іх утварае пару звязаных паміж сабою міфалагічных вобразаў, у якіх Небу прыпісваюцца функцыі мужчынскага пачатку (мужа, бацькі), а Зямлі – функцыі жаночага плоднага пачатку (жонкі, маці).  Аднак у Коласа бясспрэчная сувязь Зямлі і Неба, так званая іерагамія, – не ўласна полавы акт, як у класічнай міфалогіі, а суладдзе, прыхільнасць-любоў, нават пяшчота паміж імі, якая і нараджае музыку, што ўлоўлівае геній – Сымон: “… І здавалася яму, // Што ён знае, як травінка  // Сваю думае думу, // Што гаворыць жытні колас, // І аб чым шуміць ячмень, // І чаго спявае ўголас // Мушка, конік, авадзень. // Што ўгары над срэбрам жыта // Пяе жаваранак той // Так прыгожа-самавіта, // І зачым у высь блакіту // Ідзе ветрык пехатой, // У высь тую, дзе хмурынкі // Над зямлёй плятуць вянкі”.

      На  ўзроўні тропікі сувязь “Неба-Зямля” выяўляецца ў шматлікіх параўнаннях сонечных ці месяцавых промняў з косамі або з ніцямі: “іх віталі сонца косы”; “агнявыя пасмы-стрэлы”; “ткуць праменні” і пад.

      Вабіць  Сымона і гарызанталь прасторы: ”Што ёсць там, за тым, унь гаем, // Дзе зляглі нябёс вянцы? // Новы край і край за краем // I краі ва ўсе канцы!”.

      Калі  Зямля і Неба даруюць музыку, то гарызантальны рух, дарога – шлях да ведаў, пазнанне: спачатку пазнанне прыроды, затым псіхалагічных стасункаў  паміж людзьмі, пасля – сацыяльных адносін (асабліва ў карчме і ў замку). Для фабулы твора перш за ўсё характэрна зліццё жыццёвага шляху Сымона з яго рэальным прасторавым шляхам-дарогаю, падарожжамі. Тут у поўнай меры рэалізуецца метафара “жыццёвы шлях”, якая выводзіцца, безумоўна, з міфалогіі, з фальклору. Можна прама адзначыць, што дарога ў міфе, у казцы ніколі не бывае проста дарогай, але заўсёды або ўсім, або часткаю жыццёвага шляху; выбар дарогі – выбар жыццёвага шляху, ростань – заўсёды паваротны пункт у жыцці чалавека. Так і Сымон  пасля выгнання з дому “Пастаяў на растанцох // Пад тым крыжам, дзе дарогі // Секлі следам сваім след…”.

      Адзін з буйнейшых міфолагаў свету  Д.Кэмпбэл лічыў, што асновай міфа з’яўляюцца сімвалічныя формы выяўлення  дзвюх важнейшых для калектыўнай  і індывідуальнай чалавечай гісторыі падзей – стварэнне свету і станаўленне асобы. Падарожжы і прыгоды героя ён называе нават монаміфам. З гэтага пункту гледжання чалавечы і сацыяльны статус Сымона (“нейкі вырадак, дзіўны”), яго пабег і падарожжы амаль цалкам укладваюцца ў схему міфа. Хранатоп дарогі тут, у адрозненне ад казкі, вельмі канкрэтны, арганічны, прастора напоўнена рэальным жыццёвым сэнсам і мае непасрэдныя адносіны да лёсу героя. Пабег, сустрэча, расставанне – усё тут набывае выключна канкрэтны і архетыповы сэнс.

      Аднак час у паэме напачатку дастаткова ўмоўны. Калі Сымон упершыню сустракаецца з Ганнай, ён выглядае хлапчынай-падлеткам (“І мізэрна так бясконца гэты хлопчык  выглядаў”). Пасля ж жыцця ў  Шлёмы Сымон – ужо сталы  юнак (Ганна гаворыць пры другой сустрэчы: “А ты вырас, ну, зусім дзяцюк другі…”). А справа ў тым, мне здаецца, што Сымон у карчме Шлёмы прайшоў своеасаблівую ініцыяцыю – цяжкае выпрабаванне, пасля якога чалавек, сапраўды, змяняецца нават і фізічна (у так званых прымітыўных плямёнах  і сёння юнакам наносяць падчас ініцыяцый татуіроўкі, змяняюць формы вушэй, насоў, вуснаў і пад.). Сымон змяніўся, хаця колькі часу прайшло канкрэтна – невядома, быццам Колас тут вярнуўся да архаічнай формы грэчаскага авантурна-любоўнага рамана, пра які пісаў М.Бахцін, калі “ва ўзрост герояў гэты авантурна надзвычай інтэнсіўны, але няпэўны час абсалютна не залічваўся”. Мы і праўда не ведаем, колькі год Сымону, ды і Ганне. Затое час яго знаходжання ў замку вызначаны вельмі канкрэтна – тры гады (лічба сакральная), пра якую не адзін раз згадваецца ў тэксце. Магчыма, таму, што пасля ініцыяцыі разгортваецца ўласна біяграфія героя, у якой асноўную ролю пачынае іграць не выпадак, а свядомы выбар Сымона.

      Але ў гэтую пэўнасць біяграфічна-гістарычнага часу міф урываецца непасрэдна – як напамін пра вечнасць.

      Дзіўныя падзеі ў замку як бы далучаюць  Сымона да іншай – Вышэйшай Рэальнасці, на фоне якой ужо зусім рэальна  успрымаецца вылечванне Ганны (тым  больш, у свеце сучаснай навукі: існуе  як перспектыўная яе галіна – музыкатэрапія).

      У межах рамантычнай фактуры свайго стылю Колас адкрывае чытачу Космас, што жыве паводле сваіх законаў  і ажыццяўляе свой сэнс у адпаведнасці з прадвызначанай высокай, канцавой мэтай – гарманічным зліццём  Неба і Зямлі, Духоўнага і Матэрыяльнага. У творы выразна адчуваецца, што мера ідэалу касмічнай гармоніі прад’яўляецца чалавечаму існаванню. На гэта здатны вельмі нямногія – у паэме бадай што толькі Сымон і часткова Ганна.

      У міфалагічным плане выяўлення ў  творы прысутнічае яшчэ адна надзвычай  цікавая форма часу – сон. Ганна сніць сябе русалкай, якая апускаецца ў вір на самае дно, дзе “свету, сонца не відно”. Любы сон цікавы тым, што разгортвае час не па вертыкалі, не па гарызанталі, а так бы мовіць, у глыбіню – глыбіню чалавечага духу. Вір з Ганнінага сну – бездань як псіхікі, калі яна страціла розум, унутраны Хаос. Хаос – зусім у духу міфалагічнага мыслення – пераадольваецца гармоніяй Космасу, вышэйшым увасабленнем якой з’яўляецца музыка: “У цемры знікання // Ёсць іскры світання – // Разумнае волі законы “.

      У духу авантурна-любоўнага архетыпа адбываецца зняцце супярэчнасцей жыцця, гармонія рэалізуецца на зямлі, у  канкрэтным жыццёвым лёсе Сымона і  Ганны. Але фокус усіх прасторава-часавых  праблем у тым, што вечнае імкненне да Высокага таму і вечнае, што ніколі не рэалізуецца: “Я развітаюся з Сымонам – // Тут круг замкнут адзін, а там // Сваім звычайным ходам-гонам // Пачнуцца новыя кругі – // Яшчэ далёкі берагі…”.

      Такім чынам, матыў парывання Сымона да нязбытнага пераводзіць увесь сюжэт  паэмы у шырокі, абагулены-філасофскі план. В.Каратай у гэтай сувязі нагадвае  пра твор М.Метэрлінка “Сіняя птушка”: “Шчасце не ў тым, каб валодаць шчасцем, а каб не стамляцца вечна прагнуць, шукаць яго на звілістых жыццёвых сцежках”. На самай справе думка Коласа яшчэ глыбейшая: чалавечае жыццё недарэмнае перад тварам Вечнасці, калі гэтае жыццё напоўнена творчасцю.

     Пра важнасць, маляўнічасць і філасафічнасць пейзажаў у класікаў, у прыватнасці  Якуба Коласа, пісалі неаднаразова. Але важна яшчэ і яшчэ раз нагадваць  пра гэта, бо моладзь, ды і сярэдняе пакаленне ў многім развучылася бачыць прыгажосць прыроды – да  гэтага ні школа, ні СМІ не прывучаюць.

     Прыгажосць  прыроды ў Коласа – як адухоўленая  воля Космасу да завяршэння сваёй  запаветнай мэты. Прырода для мастака  заўсёды была Кнігай Быцця, вытокам найважнейшых філасофскіх думак і мар. Прырода – тая краіна, дзе коласаўскія героі і ён сам знаходзяць вышэйшы сэнс жыцця. Паэзія Коласа – гэтая пералітая ў словы прыгажосць прыроды – дае людзям выхад з будзёншчыны ў самыя высокія духоўныя рэальнасці, і, агорнутая глыбока рэлігійным пачуццём, выводзіць урэшце на вышэйшы сэнс жыцця. Бо калі свет узнік невыпадкова, не як вынік сляпых сіл прыроды, значыць, у свеце ёсць Сэнс. Ён гаворыць нам пра Творцу. Відаць, невыпадкова паэма “Сымон Музыка” – у першай, яшчэ дарэвалюцыйнай рэдакцыі – поўнілася  рэлігійна-хрысціянскай сімволікай. У наступных варыянтах Колас пачаў трымацца толькі пантэістычнага адухаўлення прыроды, але гэта не мяняе істотна справы, бо, як гаварылі філосафы пачатку ХХ стагоддзя, часу, калі пачынала пісацца і паэма, – “пробліскі сапраўднага ў язычніцтве набылі памылковыя формы пантэістычнага натуралізму” (Сяргей Булгакаў).

      Не  варта, асабліва нам, беларусам, разводзіць па розныя бакі язычніцтва і хрысціянства. Язычніцтва старажытных славян, нашых продкаў крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў з іх культам Сонца, культам адзінага бога Сварога, які быў разліты па ўсёй прыродзе і ў кожны перыяд гадавога кола паўставаў то Ярылам, то Перуном, то Купалай, то Снапом, то Дубам, то Родам, але кожны раз аставаўся галоўным над багамі, бацькам багоў, – такое  язычніцтва заканамерна прыводзіла да хрысціянства, было неўсвядомленым хрысціянствам. Коласаўскі пантэізм, характэрны для ўсёй яго творчасці, – гэта  пазнанне Нябачнага праз бачнае, Бога праз розныя прыродныя з’явы: Бог раствораны ў іх і ў кожную пору года, час сутак знаходзіць рознае праяўленне.  Так коласаўскі пантэізм быў на першы погляд невыразным, замаскіраваным выяўленнем рэлігійнага разумення быцця прыроды. Часам у паэме – нават у пазнейшых рэдакцыях – у Коласа прарываецца імкненне агарнуць рэлігійную думку ў больш яркую мастацкую форму, выйсці на шырокія філасофскія абагульненні: “Спіць усё, а дух сусвету // З духам лучыцца зямлі // І адводзіць ліхасць гэту, // Каб шчаслівы ўсе былі”. Або: “Ёсць у свеце розум нейчы, // Ён і піша ўсім законы // Накладае забароны, // Час вартуе кожнай рэчы…”.

      Можна гаварыць пра бясспрэчнае рэлігійнае (у духу Платона) ўспрыняцце Коласам  Прыгажосці і Творчасці як вышэйшых праяўленняў Божаскай Ідэі. Геніяльны твор мастака прасякнуты хрысціянскім духам, што і надало асаблівую цэласнасць паэме.