Төтенше жағдайлар

 

Қар көшкіні, опырылып құлау

Қар көшкіні – тау бөліктерінен қалың қардың опырылып құлауы.

Қазақстанда қар көшкіні – Шығыс  Тянь-Шань, Алтай, Іле және Жоңғар Алатауы  үстінде қардың көп жаууына және геоморфологиялық топырақ-ботаникалық  жағдайымен байланысты. Қар көшкіні  наурыз, сәуір айларында жиілейді және тауда қар көп жауғаннан  пайда болады. 50% -дан жоғары қар  көшкіні халыққа және шаруашылық объектілеріне қауіп-қатерін тигізеді. Қар көшкінінің қимылы 1 шаршы метр жерден бірнеше жүз тоннаға дейін  жетеді.

 

Қар көшкіні маусымы:  Қазақстанда қар көшкіні барлық таулы аудандарды қамтығын, бұл мөлшерден көп жауған қарға байланысты. қар көшкіні маусымы – сәуір, ал таулы аудандарда қазан-мамыр айларында болады.

 

Қар көшкінінің қауіпті белгілері:

• Қыста қар қалың түсіп, жер бетін қар 20-30 см жапқанда;
• Қыс мерзімінде бірнеше күн суытқанда немесе жылып кеткенде;
• Қардың үстінен жаңбыр жауғанда;
• Қатты жел тұрып, қар «карниздері» құрылғанда;
• тау бөктеріндегі қардың биіктігі 30-60 см болғанда;
• Қардың отыруы мен күп болып көтерілуі тау беттерінде домалақ қар іздерінің болуы;
• Сейсмикалық ауытқушылық.

 

Қар көшкінінің екпіні ұрса!

• Тауға шығарда қауіпті қар көшкіні болатын картамен танысып, мамандармен ақылдасу керек, бұқаралық ақпарат құралдарын үнемі тыңдап, таудағы жағдайларды тыңдап отыру керек;
• Тауда қар жауғаннан кейін 2-3 күн тауға шықпай тұру керек, не қар көшкіні болып кетсін немесе қар отыруы керек. Қар көшкіні туралы хабарды естігеннен кейін тауға шықпау керек;
• Бұл уақытта егер сіз тауда болсаңыз, бірден тік құздарға шықпаңыз, бұталар мен ағаштар жоқ жерге бармаңыз, тек қана жолдармен жүрілген жалғыз аяқ жолмен жүру керек;
• Көктем айларының екінші жартысында әсіресе қар болғанда және тау баурайынан сырғанайды-ау деген уақытта сақ болған жөн;
• Көзіңіз көріп тұрған жерге дейін қозғау керек, тұман болса қар көшкіні күшейеді деген сөз;
• Қардың еруі мен жылымық кезде (наурыз айының соңы мен сәуір айында) таудың басына шығуға немесе ескертілген қар көшкіні болады-ау деген жерге бармау керек;
• Қар көшкіні болғанда айқайламаңыз;
• Қар «карниздеріне» шығуға болмайды. Аяқтың астында қар отырса, шықырлаған дыбыс шықса қайтыңыз;
• Егер қар үйіліп жатса:
• Қардың беріктілігін тексеру керек, сақтық үшін қардың шеткі ұшын басып көру керек.
• Таудың басына, баурайына бақылаушы қою керек;
• Киімдерді шешу, рюкзактың бауларын ағыту;
• Тау баурайын ізбе-із кесіп өту

Тауға барып  түнегенде екі жақтан қар көшкінін байқау керек. Қар көшкіні болады-ау деген жерлерге (тау бөктерінде қар  қалың жатқан жерде) тоқтамау керек

 

Қар көшкіні болған жағдайда:

• Егер сіз қар көшкікіне тап болсаңыз тез арада рюкзактан шаңғыны алыңыз ол сіздің қимылдауыңызға жеңілдік береді
• Қар көшкіні кезде бар күшпен көшкіннің шет жағына шығуға тырысу керек немесе көшкіннің үстінде қалуға болмаса ағаш, бұтақтардан ұстауғы тырысу керек
• Қар көшкініне шығуға мүмкіндік болмаса ауыз бен мұрынды шарф пен шапкамен жауып алу керек. Тізені бүгіп алу керек.
• Қар көшкіні тоқтасымен көшкіннен шығуға тырысу керек , сізді тез тауып алу үшін қолыңызды шығарыңыз.
• Қардың астында қалып айқайлаудың пайдасы жооқ, себебі дыбыс қардың астынан өте жай естіледі. Құтқарушылардың жүрісін естісімен дабыл беріңіз.   
• Қажет болса, қолдан тыныс алдыру керек, жүрекке жабық уқалау жасау (массаж), коореин салдыру керек.
• Егер жарты сағаттың ішінде өз күштерімен зардап шеккенге көмек бере алмаса онда құтқару отрядын шақыру қажет.

 

Опырылу –  ауыр күштің әсерінен өз орнынан тайып  кетуі.

Опырылу (опырылып құлау) – тау жынастарының опырылып құлауы мен құрғақ жартастардың үйінді болуы.

Опырылу Қазақстанның барлық таулы аймақтарында кездеседі. Оның анақтау факторы мен жиналуы  грунттардың сулы болуы және жерасты  сулары, жер сілкінісі, сонымен қатар  адамдардың шаруашылық қызметі әсер етеді.Ондай жерлерге шығыс Алатауындағы Көлсай көлі, Есік, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы және басқалар. Соңғы  жылдары Қазақстан тауларында техногендік  ауыр салмаққа байланысты опырылып құлау  көбеюде, дачалық учаскелерге байланысты.

 

Опырылып  құлаудың қауіпті белгілері:

• Жаңбырдың көп жаууына байланысты, қардың интенсивті түрде жедел еруіне байланысты, грунттардың көп мөлшерде сулануына әкеліп соқтырады.
• Тау беткейлеріндегі бос әрі беті сызық және бұрын опырылып құлаған іздер бар.
• Тік жарға шығатын жерлердегі сызықтары, желге мүжілген тау жыныстары.

 

Опырылу аймақтарындағы табиғи қауіпсіздік шаралары:

• Бұқаралық ақпарат құралдары хабарларының таудағы жағдайды үнемі бақылауда ұстау
• Тік жардың бірден бұрылысы сызығы бар құлайды-ау деген жерлерге тоқтамаңыз
• Опырылған тік жардың қасына жоламау
• Қауіпті жерларден бір-бірлеп тез, әрі айқай- шусыз өту
• Тік жарлардан тас құлағанда қабырғаға жабысып тұру немесе басты рюкзакпен жабу керек.

 

Тау баурайындағы дачада жұмыс істейтіндерге кеңес:

• Үй құрылысын, сарай салғанда биік жерден, яғни тау жағынан бастау керек.
• Су көздерін жоғарыдан бастап жүргізу
• Үйдің айналасын таспен толтыру, суда жақсы көретін ағаштар, бұта, өсімдіктер отырғызу

 

Есіңізде  болсын! Дача учаскесін көп суғару жер қыртыстарының опырылуына әкеліп соқтырады

Әр  адамның негізгі парызы

 

Сел жүргенде, көшкін жүргенде үнемі теледидар  мен радиодан берілген ақпараттарға құлақ түре жүріңіз

Қазгидрометорталығы бұқаралық ақпарат орталығы арқылы қар көшкіні мен сел тасқындаының қауіп-қатері туралы тұрақты алдын-ала  ескертіп отырады. Ондай жағдайларда  тауға шығуға қатаң тиым салынады.

 

Су  тасқын, сел

 

Су тасқынының негізгі үш себебі бар: жаңбырдың  өте көп жаууы, қардың тез еруі мен тұрып қалған мұздардың жалжуы, теңіз суының жағаға ұруы, өзенге судың  көп құйылуы. Әсіресе қар еруі ұзаққа созылғанда өте қауіпті.

Елді  мекендерде су тасқыны боларда алдын-ала  қауіпсіздік дайындығын жүргізі  керек. Жергілікті елдің топографиясын, климаттық ерекшеліктерін және тарихын  біле отырып, су тасқынының қалай болатынын  дәлдікпен білу қиындық туғызбайды. Кішкентай су тасқыны шамамен 10-20 жылда бір рет, үлкен су тасқыны 20-25 жылда бір рет, одан да үлкен  бүкіл өзендерді қамтитын 50-100 жылда  бір рет және 100-200 жылда бір  рет, бүкіл аумақты қамтитын үлкен  апаттар болуы мүмкін.

 

Гидрологиялық алдын-ала бақылаудың мынадай жүйесі бар:

• Қысқа мерзімдік (10-12 тәулік)
• Ұзақ мерзімдік (2-3 айға дейін)
• Өте ұзақ мерзімдік (3 айдан жоғары)

 

Жағаға  жақын облыстардың тұрғындары жақын  уақытта не болатынына қызығушылық  білдіріп жүруі керек.

Жеке  адамның алдан-ала қауіпсіздік  шаралары:

• алғашқы толқынның әсерінен құлатқанда;
• барлық отбасы мүшелерін жүзуге үйрету;
• қайықтың болуы (мүмкіндігінше екі қайық- біреуі кәдімгі, екіншісі-жел үрлеп толтырылған) ;
• жергілікті елді-мекендердің топографиясымен танысу;
• жақын маңда стихиялық жағдай болғанда хабарласу түрін білу.

 

Су  тасқыны кезінде:

• үйдегі газды, суды, жарықты сөндіру;
• пештегі жанып жатқан отты өшіру;
• үйдегі бағалы заттарды үйдің төбесіне немесе жоғары қабатқа шығару;
• бірінші қабаттағы есік пен терезелерді тақтаймен немесе фанермен қағып тастау;
• мал тұратын сарайдағы есіктердің ілгішін ашып тастау.

Кездейсоқ су тасқанында өзіңізбен бірге жылы киім, мүмкіндігінше су өткізбейтін  киім, жамылғы, тамақ және т.б. керекті  нәрселерді алып, рельфтің ең биік жеріне көтеріліңіз, ол жерді ешқашан су баспайды. Егер ол болмаса, қайық және т.б. дайындау қажет.

Су кеткеннен  кейін электр сымдарынан, зақымданған  газ магистралдан сақ болу қажет. Үйге кірер алдында, су тасқынынан зақымданбағандығын байқау қажет. Судан табылған заттардан  тамақ әзірлеуге болмайды.

Қар көшкіні – таулы аймақтарда болатын қардың, тастың көшкіні. Бұл құбылыс көбіне көлдерде судың толуынан, мұздардың еруінен болады. Қар мен мұз еріп, олар төмен қарай ағады. Ағынның биіктігі 10-20 метрге дейін (кей жағдайларда 40-50 метрге дейін), ағу жылдамдығы 3-5 м/с. Көшкіннің астында қалғандардың тірі қалуы мүмкін емес, сондықтан абай болу қажет.

Республикамызда қауіпті 300 орын тіркеуге алынған, ол жерлерде 600-ден көп әртүрлі жағдайлар  болған. Қар көшкіні жағдайлары шамамен 80%, мұз еруінен  15% және қар еруі мен жер сілкінісінен 5% болады.

Қазақстанның  ең қауіпті таулы аймақтары болып  Жоңғар, Талас, Іле Алатауы, сондай-ақ Қаратау, Кетмен, Тарбағатай таулары  саналады.

Көшкін қаупі бар кезең – Қазақстанның таулы аймақтарында күн жылыған кезде болады (тамыз-қыркүйек айлары).

 

Көшкіннің болу белгілері

• Көшкін қаупі бар аймақтары жаңбырдың үздіксіз жауу;
• Көшкін қаупі бар аймақтарында күннің жылуы;
• Көлде деңгейінің күрт төмендеуі немесе жоңғар жағында шұңқыр пайда болуы;
• Жер сілкінісі.

Көшкіннің жақындау қаупі және белгілері

• Көшкінге қауіпті арналарда судың тоқтап не болмаса күрт азайып кетуі;
• Көшкінге қаупі арналардың жоғары жағында қатты дыбыстың пайда болуы;
• Көшкін алып келген тастардың соққысынан болған қозғалыстар;
• Көшкін соққысынан болған шаңды бұлттардың пайда болуы;
• Судың лайлануынан пайда болған көшкін алдындағы себептер.

Көшкін  қаупі бар аймақтарда қауіпсіздік  шараларын сақтау.

• таулы аймақтардағы жағдайларды бұқаралық ақпараттық құралдаынан тыңдаңыз;
• Қатерлі аймақта тоқтаусыз жаңбыр жауса, ол жерден тез арада кетуге тырысыңыз;
• Келе жатқан көшкін ағынына 50-60 м жақындамаңыз;
• Тау шеттеріне және көшкін ағатын аймаққа тоқтамаңыз;
• Қауіпті жерлерде адамдар арасындағы қашықтық 20-30 м болсын;
• Қаупі бар аймақтарға тынығуға бармаңыз, көлдің жағысына лагер палаткасын тікпеңіз:
• Көшкін болатынын сезген жағдайда, тауға шығып, неғұрлым алысырақ кетуге тырысыңыз;
• Көшкін өткеннен кейін ол жерге түспеңіз, себебі ол жерде тағы да көшкін қаупі болуы ықтимал;
• Қауіпті аймақтада қауіпсіздік шараларын сақтаңыз;
• Теңіздің мұз жағында болу, қауіп төнген жағдайда дауыл тллқыны болмағанда ауа температурасының жағымсыз жағында болу;
• Көлдің бөгет бойымен, жылжып жүрген үлкен мұздың немесе қар көшкіні үстімен жүрмеңіз;

 

Дауыл, құйын

Дауыл –  ең көп тараған табиғат апаттарының  бірі. Әсіресе, бұл жел, мұзда, теңізде, тауда өте қауіпті. Кез келген қатты жел қыста дауылмен, жазда  шаңды, құмды дауылымен байқалады.

Егер ашық жерде жел қатты тұрса, тез  арада тығылу қажет.

Жазық немесе құрлық далада – жерге жатып, тастан, қалың қамыстардан ұстап алу қажет. Киімнің алдың жауып, тыныс алу жолдарын шаң мен құмнан сақтану үшін, орап алу қажет. Өзімен бірге фляга су алып алу қажет.

Тауда – болған жағдайда, шың басынан, асудан аулақ кеткен абзал.

Қауіпсіз  орындарда тығылу – ну орманда, үлкен  қорғандардың артына жасырыну қажет. Сонымен  қатар, тасты және қауіпті аймақтардан  алыс жүру қажет.

Құйын - өте қауіпті. Құйын жылдмдығы 100 м/с дейін жетеді, ең тез жылдамдығы 30-40 км/сағ. Құйынмен бірге аспанға ұшқан шыбықтар, майда тастар және т.б. нәрселердің ұшуы адамдарға қаупті тудырады.

Құйынның  дауылдан айырмашылығы, ол кіші болып  келеді, сондықтан оған кез болмау мүмкіншіліктері бар. Тек қана құйынның бағытын және жылдамдығын анықтап, қарсы бағытта жүру қажет. Құйынға  кезіккен жағдайда кез келген жерге  қадалған заттан ұстап, бетті, әсіресе, көзді қолмен не болмаса матамен  жабу қажет. Егер құйын, боран, дауылболады  дегенді болжамшылардан естісеңіз, үйдің ауласындағы барлық заттарды жерге қағып, қатайтып қою қажет. Әсіресе, бұл салмағы аз үй соғуға қажетті заттарға: татқтайша, фанерлерді, шифрларды ұшырып алып кетпейтіндей етіп байлау қажет. Бұл заттарды бір-біріне байлап, жерге нықтап қою қажет. Оларды сарайларға тығып, ұшып кетпейтіндей орында орналастру қажет. Жел тұратын бетке  қарап тұрған терезені фанерлермен  немесе тақтайшалармен жапқан абзал.