Стылістычныя адметнасці мовы на старонках “Звязды”

      Найбольш  агульнымі ўласцівасцямі навуковага стылю з`яўляюцца абстрактнасць, лагічнасць, аб`ектыўнасць і дакладнасць выкладу. Гэтым ён адрозніваецца ад мастацкага стылю, характэрная адзнака яго – мастацка-вобразная канкрэтызацыя.

      Функцыя науковага мыслення – пазнанне свету  ў выглядзе лагічнага яго засваення, гэта значыць ператварэння вынікаў  пазнання ў лагічнай катэгорыі, якія называюцца паняццямі. Паняцце – абагульненае адлюстраванне ў нашай свядомасці прадметаў і з`яў навакольнага свету. Паняцце – катэгорыя абстрактна-лагічная. [5, с. 258 ]

      Тэкст навукова-папулярнага нарыса адрозніваецца  ад навуковага большай эмацыянальнасцю  выкладу, больш свабодным ужываннем  эпітэтаў і параўнанняў: каштоўныя  паклады, магутныя сілы прыроды, грозныя  плывуны, запаветныя кладоўкі прыроды  і г. д. Але ў цэлым абодва гэтыя тэксты функцыянальна аднолькавыя і належаць да аднаго стылю – навуковага. Тое ж самае можна сказаць пра навукова-тэхнічныя, матэматычныя і іншыя тэксты. Паміж імі таксама няма прынцыповай функцыянальнай розніцы, ёсць толькі некаторыя адрозненні ў будове вымаўлення, у адборы лексічных і граматычных сродкаў, у выкарыстанні сімвалаў і іншых нямоўных элементаў.

Публіцыстычны стыль 

     Своеасаблівасць публіцыстычнага (газетна-публіцыстычнага) стылю вызначаецца ў першую чаргу  спецыфікай публіцыстычнай формы адлюстравання  рэчаіснасці, якая спалучае сістэму  разгорнутых доказаў, што дзейнічаюць  на розум чытачоў, слухачоў строгай  лагічнасцю думкі і на іх пачуцці  – эмацыянальнасцю выкладу.

      Галоўныя  асаблівасці публіцыстычнага стылю найбольш ярка праяўляюцца ў мове газеты – аднаго з важнейшых сродкаў масавай інфармацыі.

      У адрозненне ад іншых функцыянальных стыляў у газетна-публіцыстычным стылі  ўздзеянне, перакананне выступаюць як галоўная функцыя мовы, прычым уздзеянне мае канцэнтраваны характар. Таму выкарыстанне моўных сродкаў у газеце вызначаецца ў значнай меры іх сацыяльна-ацэначнымі якасцямі і магчымасцямі з пункту гледжання эфектыўнага і мэтанакіраванага ўздзеяння на масавую аўдыторую.

      Адсюль  можна зрабіць вывад аб тым, што сацыяльная ацэначнасць моўных сродкаў выступае як галоўная асаблівасць газетна-публіцыстычнага стылю. Яна праяўляецца на ўсіх узроўнях мовы, але найбольш адкрыта і выразна ў лексіцы.

      Сутнасць  ацэначнасці заключаецца ў выражэнні адносін да прадмета мышлення. На думку мовазнаўца М. Я Цікоцкага, менавіта ў выражэнні адносін вытворцы выказвання да прадметаў выказвання (апасродкавана – і да моўных знакаў, што абазначаюць гэты прадмет або паняцце) выяўляецца важная сацыяльна-прагматычная роля катэгорыі ацэначнасці. Выкарыстанне слоў (асабліва тых, якія звязаны з выражэннем ідэалагічных паняццяў) не можа не адчуваць на сабе ўплыву сацыяльных груп, класаў, якія ўкладваюць розныя ацэнкі, розны змест нярэдка ў адны і тыя ж словы. У выніку рэгулярнасці выжывання ў падобных сітуацыях і кантэкстах за словам трывала замацоўваецца пэўная сацыяльная афарбоўка, пэўнае палітычнае адценне сэнсу.

      З`яўляючыся агульнамоўнай катыгорыяй, ацэначнасць у публіцыстыцы праяўляецца найбольш інтэнсіўна і ўсеабдымна. Гэта праяўляецца не толькі ў палемічнай завостранасці публіцыстыкі да ўсяго рэакцыйнага. Не менш характэрны для публіцыстыкі актыўна-пазітыўныя адносіны да прагрэсіўных з`яў. Рэзкае размежаванне станоўчага і адмоўнага, святла і ценю і адпаведныя дзеянні моўных сродкаў на станоўча-ацэначныя і негатыўна-ацэначныя складаюць адметную рысу газетна-публіцыстычнага стылю. [5, с. 266 ]

      Рэсурсы ацэначных сродкаў публіцыстыкі багатыя і разнастайныя. Акрамя ўласна ацэначнай лексікі і фразеалогіі ў функцыі ацэнкі выкарыстоўваюцца разнастайныя лексічныя разрады: гутарковая лексіка, кніжныя, высокія словы, архаізмы, спецыяльная лексіка ў пераносным значэнні і інш. Актыўна выкарыстоўваюцца ў газетна-публіцыстычным маўленні і разнастайныя словаўтваральныя і граматычныя сродкі з экспрэсіўна-ацэначнай афарбоўкай: гутарковыя канструкцыі (далучальныя, сегментавыя), розныя эмацыянальна-ацэначныя тыпы сказаў, шматлікія сродкі паэтычнага (рытарычнага) сінтаксісу і г. д.

      Важна адзначыць, што прынцып сацыяльнай ацэначнасці моўных сродкаў мае  не столькі індывідуальны, колькі падкрэслена  сацыянальны характар. Гэта падкрэслена сацыяльная функцыя газетнага слова вызначаецца і спецыфікай “адрасата маўлення” – звернутасцю газетнай мовы да неабмежаванай колькасна і разнастайнай якасна аўдыторыі. А гэта, у сваю чаргу, вызначае і такую важную асаблівасць газетнай мовы, як камунікатыўная агульназначымасць, агульнадаступнасць моўных адзінак.

      У тэорыі сродкаў масавай камунікацыі  вылучаюць прынцып публічнасці, сутнасць якога заключаецца ў  тым, што змест, які перадаецца ў  ходзе масавай камунікацыі, павінен  быць даступным усім членам грамадства без якіх-небудзь абмежаванняў. Гэты прынцып у многім вызначае характар адбору моўных сродкаў. Галоўнае –  пазбегнуць ужывання сродкаў, якія знаходзяцца  на перыферыі літаратурнай мовы. З  лексічных сродкаў для мовы газеты не характэрны, хаця і магчымы, вузкаспецыяльныя словы і выразы, дыялектызмы, варварызмы, экзатызмы, аргатызмы, індывідуальныя неалагізмы, запазычаныя словы рэдкага ўжывання і інш. Выключаюцца крайнасці – усё, што можа ўскладніць, абцяжарыць разуменне тэксту.

      Сказанае  не азначае, што газеце наогул не ўласціва ўжыванне вузкаспецыяльных і індывідуальных сродкаў мышлення. У мове газеты дзейнічае таксама тэндэнцыя, выкліканая да жыцця вострай патрэбай прэсы ў экспрэсіўных абазначэннях, што прыводзіць да з`яўлення сродкаў унікальнага, індывідуальнага словаўтварэння. Менавіта дадзеная якасць дазваляе гаварыць пра высокую пранікальнасць, “усяяднасць” газетнай мовы. Ва ўзаемадзеянні гэтых процілеглых тэндэнцый і адбываецца працэс развіцця газетна-публіцыстычнага стылю.

      Адной з характэрных асаблівасцей развіцця сучаснай літаратурнай мовы з`яўляецца актыўнае ўзаемадзеянне стыляў. Прычым у апошні час змены ў суадносінах “вусная мова – пісьмовая мова” характарызуецца прыкметным узмацненнем ролі кніжна-пісьмовых стыляў. Гэта ў значнай меры тлумачыцца ростам культуры шырокіх мас, адукаванасці, а таксама ўздзеяннем на грамадства вынікаў навукова-тэхнічнага развіцця.

      Найбольш  актыўна і рознабакова працэс узаемадзеяння стыляў выяўляецца ў мове масавай камунікацыі – газет, радыё і тэлебачання. Спецыфічныя асаблівасці мовы газеты выклікаюць аб`яднанне розных лексічных сродкаў: эмацыянальна вобразнай і афіцыйна-дзелавой, размоўнай і кніжнай, высока-паэтычнай і зніжанай, грамадска-палітычнай, навукова-тэхнічнай лексікі і г. д. Найбольш часта амаль ва ўсіх газетных жанрах, сустракаецца спалучэнне кніжных (у шырокім сэнсе) і размоўных слоў і выразаў, напрыклад:

“ Можна было б вызначыць  адпаведныя каэфіцыенты  кампенсацыі ўрону, нанесенага асобнымі карупцыянерамі. Гэта дазволіла б, лічыць Генеральны пракурор, хоць неяк аздаравіць атмасферу і даць людзям, якія аступіліся, выправіцца на волі.”[14, с. 1].

У гэтай  кароткай інфармацыйнай заметцы  можна сустрэць аб`яднанне розных лексічных сродкаў, па-першае, гэта словы афіцыйна-дзелавога стылю: “каэфіцыенты”, “кампенсацыя”, “карупцыянеры”; па-другое, гэта метафары: “людзі, якія аступіліся”, “аздаравіць атмасферу”. У гэтым матэрыяле афіцыйна-дзелавы і мастацка-публіцыстычны стылі журналістка аб`яднала і напісала заметку.

      Апраўданай  тэмай, зместам і жанрам публіцыстычнага  выступлення, спалучэнне рознастылявых элементаў мовы дапамагае больш ярка, выразна і дакладна выказваць аўтарскія адносіны да прадмета размовы. Аднак даволі часта сустракаюцца выпадкі неапрўданага “змяшэння стыляў”, пранікненне элементаў афіцыйна-дзелавога і навуковага стыляў у кантэксты, якія вымагаюць публіцыстычнага стылю.

      Такім чынам спалучэнне рознастылёвых сродкаў мовы ў газеце павінна быць апраўдана жанрам і агульнай стылістычнай танальнасцю выступлення.

      Газетнаму матэрыялу, публіцыстыцы наогул уласціва такая адметная рыса, як “адкрытасць”, прамая аўтарская ацэначнасць і спецыфічны характар вобразнасці. У гэтым прынцыповае адрозненне публіцыстычнага стылю ад мастацкага. Публіцыстычнае маўленне суб`ектыўнае, ацэначнае; мастацкае маўленне аб`ектываванае, двухпланавае. Адсюль вынікае розная спецыфіка, розная роля вобразнага слова ў мастацкай літаратуры і публіцыстыцы.

      У публіцыстыцы аўтар прама і непасрэдна звяртаецца да чытача са сваімі думкамі, ацэнкамі, вывадамі.

Мастацкі  стыль 

     Мастацкі  стыль займае ў стылістычнай сістэме  мовы асаблівае месца. Гэта тлумачыцца тым, што ў мастацкім творы  мова выконвае не толькі агульную для  ўсіх стыляў камунікатыўную функцыю, але  і спецыфічную толькі для гэтага стылю – эстэтычную функцыю.

      Эмацыянальнасць, экспрэсіўнасць і вобразнасць –  найбольш важныя асаблівасці мастацкага стылю. Але эмацыянальнасцю і  вобразнасцю характарызуецца таксама  і публіцыстычны стыль, нават  некаторыя жанры навуковага стылю. Ці ёсць розніца паміж вобразнасцю  мастацкага слова і вобразнасцю  слова ў іншых функцыянальных

мастацкай стылях? Так, розніца ёсць, і вельмі істотная.

      У сістэме мастацкага твора слова  атрымлівае сімвалічны характар, становіцца двухпланавым. З аднаго боку, яно  суадносіцца з агульнай лексічнай  сістэмай мовы, матэрыяльна як бы супадаючы  з яе элементамі; з другога боку, па сваіх унутраных паэтычных  формах, па свайму эстэтычнаму сэнсу  яно суадносіцца з мастацкай  структурай паэтычнага твора, дапамагаючы  раскрыццю эстэтычнай задумы аўтара. У гэтым бачыў аснову мастацкага мышлення выдатны рускі лінгвіст А. А. Патабня, які развіў тэорыю аб знешняй  і ўнутранай форме слова. “У слове  мы адрозніваем: знешнюю форму, або  бліжэйшае этымылагічнае значэнне слова, той сродак, якім выражаны змест” [3, с. 134]. Так, напрыклад, у слове качка знешняя форма - назва птушкі, а ўнутраная форма – вобраз, бліжэйшае этымалагічнае значэнне слова (“качацца на хвалях”). На думку Патабні, унутраная форма, або першапачатковая вобразнасць, слова часта забываецца, але слова ў сваім развіцці здольна ўзнавіць яе, асабліва ў паэтычным маўленні. У гэтым рацыянальнае зерне тэорыі мастацкага слова Патабні. Сапраўды, усякае слова мае патэнцыяльную вобразнасць, г. зн. здольнасць  перадаваць якую-небудзь з`яву ў яе канкрэтнасці, нагляднасці, вобразнасці. Гэта атрымліваецца, відаць, таму, што паняцце, якое выражаецца значэннем слова, змяшчае ў сабе не толькі агульнае, але і канкрэтнае, што і рэалізуецца ў маўленні. Калі б слова не мела гэтай здольнасці, немагчыма было б дасягнуць паэтычнага, вобразнага маўлення і ў мастацкай літаратуры.[4, с. 274-275 ]

Публіцыстычныя  метафары 

     У рамках кожнага стылю метафары трансфармуюцца, відазмяняюцца ў адпаведнасці з  унутрыстылявымі фактарамі і  патрэбамі. Публіцыстычнай метафары характэрна ярка выражаная ацэначнасць, станоўчая  або адмоўная. У газеце шырока метафарызуюцца, як правіла, паняцці, важныя ў ідэалагічных, эканамічных і іншых адносінах, напрыклад: белае золата, чорнае золата, хлеб прамысловасці, блакітныя артэрыі, электрычныя рэкі. Ва ўсіх гэтых  і аналагічных выпадках замена прамых найменняў экспрэсіўнымі мае  пазітыўна-ацэначны характар, падкрэслівае важнасць метафарызуемых паняццяў. Яркі станоўча-ацэначны характар маюць экспрэсіўныя назвы асоб: працаўнікі, дырыжоры, камандзіры, лоцманы, часавыя, разведчыкі.

     Тое, што многія газетныя метафары ўтвараюцца па ўстойлівых, “гатовых” семантыка-сінтаксічных мадэлях (стандартах, клішэ), выклікае незадаволенасць і нават рэзкую крытыку з боку некаторых літаратараў  і даследчыкаў. Яны абвінавачваюць журналістаў у празмернай, штучнай  метафарызацыі. Так, напрыклад, даследчык  мовы М. Я. Цікоцкі сцвярджае, што  ў журналістаў цяпер у высокай  пашане набор слоў прыблізнага сэнсу, якія ўжываюцца дзеля ўяўнай прыгажосці, экспрэсіўнасці маўлення. [5, c. 270-271]

     На  жаль, такія заўвагі робяцца звычайна без уліку спецыфікі газетнай мовы, кантэксту і жанру твора. Мова газеты характарызуецца супярэчлівым адзінствам дзвюх процілеглых тэндэнцый: імкненнем да максімальнай стандартызацыі, з аднаго боку, і імкненнем да максімальнай экспрэсіўнасці – з  другога. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ГЛАВА II.

     Стылістычныя  адметнасці мовы

     на  старонках “Звязды” 

     Не  магу яшчэ раз не заўважыць, што газету чытаюць людзі рознага інтэлектуальнага ўзрозню, розных прафесій, розных узростаў, таму мова на старонках газет павінна  быць зразумелай, простай для ўсіх.

     Хачу  разглядзець матэрыял Яўгена Валошына пад назвай “Нелюдзь зарэзаў касірку  Таню на яе працоўным месце”[10, c. 1]. Адразу кідаецца ў вочы доўгі загаловак, які адпавядае тэме заметкі.

     Слова “нелюдзь”  - экспрэсіўнае, паказвае чытачу адносіны самога аўтара да гэтага здарэння. У ходзе заметкі, я сустрэла такі эпітэт як “лютае зверства”, які журналіст увёў у тэкст з мэтай надзяліць заметку экспрэсіяй, паказаць свае адносіны да здарэння. Амаль уся заметка пабудавана са слоў зніжанай лексікі, якія не проста ўведзены ў тэкст, а дзеля таго, каб простаму чытачу намаляваць карціну прыгоды, каб ён сам уявіў, што здарылася. Яўген браў інтэрв`ю ў відавочцаў падзеі, і, як мне здаецца, іх вусную мову поўнасцю перанёс на паперу:

“А  я ранiцай тут долары мяняў, добра ведаў у твар гэту касiрку, маладая дзяўчына, — адводзiць карэспандэнта "Звязды" ўбок яшчэ адзiн наведвальнiк унiверсама Сяргей. — Вечарам мяне павiнны былi ў бальнiцу пакласцi, але не паклалi. I я каля дзесяцi гадзiн падышоў да ўнiверсама, хацелася шклянку вiна пацягнуць. Гляджу — людзей нямерана. Прарываюся да "Кафетэрыя" — мяне i скруцiлi. Давялося пашпарт паказваць, каб адпусцiлi. Там я i даведаўся, што адбылося...”