Стылістычныя адметнасці мовы на старонках “Звязды”

ГЛАВА I.

Мова  і маўленне 

     Ідэю  размежавання мовы і маўлення, якую цяпер прызнаюць амаль усе лінгвісты, упершыню развіў вядомы швейцарскі лінгвіст Ф. дэ Сасюр. Ён вызначыў тры аб`екты лінгвістычных даследаванняў: мову як сацыяльную з`яву; маўленне як індывідуальную з`яву; моўную дзейнасць, якая адрознівае чалавека ад астатняга свету.

     Мова  – гэта сукупнасць і сістэма моўных адзінак, якія існуюць як аб`ектыўная рэальнасць. Калі б моўныя адзінкі і катэгорыі не былі аб`ектыўнай рэальнасцю, нельга было б ужываць іх кожны раз для выражэння новага зместу і новай будовы маўлення. Існуюць, напрыклад, так званыя “мёртвыя” мовы – старабеларуская, стараславянская, лацінская і інш., якімі зараз не карыстаюцца, і ўсё ж сістэмы іх ёсць і дагэтуль вывучаюцца як аб`ектыўная рэальнасць, дадзеная нам у абстракцыі. Іншая справа – маўленне. Гэта – ужыванне мовы людзьмі ў працэсе зносін, камунікацыі. Маўленне – арганізаваны па законах мовы паслядоўны ланцуг моўных адзінак, які служыць для выражэння пэўнага зместу.

     Такім чынам, мова – сістэма фанетычных, граматычных, лексічных, стылістычных адзінак у патэнцыі, у іх схаваных магчымасцях, маўленне – тыя ж  элементы мовы ў дзеянні, у дынаміцы, у канкрэтным іх ужытку. Інакш кажучы, мова – гэта сродак зносін, а маўленне – працэс зносін. [2, c.20-21]. 

Асаблівасці мовы газеты 

    Газету  чытаюць людзі рознага культурнага  і адукацыйнага ўзроўню, людзі розных узростаў і прафесій. Таму важнейшай  асаблівасцю публіцыстычнага стылю  газеты з`яўляецца агульнадаступнасць – мова газеты павінна быць яснай і зразумелай кожнаму, камунікатыўна агульназначымай. Так, у лексіцы для мовы газетнай масавай камунікацыі не характэрны, хаця і магчымы, вузкаспецыяльныя словы і выразы, дыялектызмы, аргатызмы, варварызмы, індывідуальныя неалагізмы і інш. Тое ж самае ў марфалогіі, фанетыцы, словаўтварэнні, сінтаксісе. Усё, што можа выклікаць цяжкасці ў разуменні паведамлення, павінна выкрэслівацца з газетнай паласы. У  сувязі з гэтым асаблівае значэнне набываюць у газеце дакладнасць і зразумеласць словаўжывання.

     На  газетнай паласе можна сустрэць моўныя сродкі дзелавога, навуковага, часткова мастацкага стыляў. У наш час адчуваецца  моцны ўплыў на газетную мову гутарковага  стылю. У нетрах газетнай мовы адбываецца своеасаблівая нейтралізацыя гэтых  моўных сродкаў, арганічнае спалучэнне элементаў розных стыляў, якое і  ўтварае новую якасць, своеасаблівы феномен – газетную паласу. Ідэалу газетнай мовы не адпавядаюць усялякія стылістычная “крайнасці”. Так, напрыклад, афіцыйнае паведамленне, дзелавая інфармацыя часта афармляюцца сродкамі афіцыйна-дзелавога  стылю.

     Газетная  мова і публіцыстыка пазбаўлены ўмоўнасці. Спецыфіка газетнай мовы заключаецца  ў прамой, аўтарскай ацэначнасці  – “адкрытасці” і спецыфічным  характары “вобразнасці”. У гэтым  – адно з прынцыповых адрозненнеў  яе ад мастацкай мовы.

     У публіцыстыцы аўтарскае “я” выступае адкрыта (ступень адкрытасці абумоўлена жанрам і тонам апавядання), яно  не аддзелена ад чытача, не аб`ектывавана, як у мастацкай літаратуры, дзе героі павінны жыць незалежным ад аўтара жыццём. Аўтарская пазіцыя, розная роля аўтарскага “я” вызначае прынцыповыя адносіны паміж мовай мастацкай і публіцыстычнай. Публіцыстычная мова суб`ектыўная, ацэначная; яна называе і прама ацэньвае. Мастацкая мова аб`ектываваная, двухпланавая. Адсюль вынікае і розная спецыфіка, і розная роля вобразнасці наогул, вобразнага слова ў прыватнасці, у мастацкай літаратуры і публіцыстыцы.

     Калі  гутарка заходзіць пра вобразнасць  у публіцыстыцы, то вельмі часта  яна атаясамліваецца з вобразнасцю  ў мастацкай літаратуры. Гэтым  самым затушоўваецца прынцыповая розніца паміж відамі літаратурнай творчасці, стылямі мовы. Тэрмін “вобразнасць” набывае неканкрэтнае, універсальнае значэнне. Яго часта збліжаюць з паняццем яркай, выразнай, нетрафарэтнай мовы. Часам вобразнасць атаясамліваюць з тропамі.

     Справа  не ў асобных словах і выразах, якія здзіўляюць незвычайнасцю і  трапнасцю, а ва ўсім ладзе мовы, ва ўсёй сукупнасці моўных сродкаў. У  стварэнні эфекту вобразнасці прымаюць удзел і лексіка, і сінтаксіс, і марфалогія, і нават фанетыка. Асноўная якасць, спецыфіка вобразнай  мовы – гэта імкненне да нагляднасці, зрокавасці апісання; вобразная мова дае канкрэтна-пачуццёвае ўяўленне аб рэчаіснасці. У гэтым – “звышзадача” мастацкай літаратуры. Бачыць, чуць, адчуваць напісанне – гэта і ёсць жывапіс словам. Тут якраз і  праходзіць мяжа паміж мастацкай  мовай і публіцыстычнай.

     У публіцыстыцы аўтар прама і непасрэдна звяртаецца да чытача са сваімі думкамі, вывадамі, ацэнкамі, не аб`ектываванымі, як у белетрыстыцы. Увесь моўны лад падпарадкаваны тут іншай, чым у мастацкай літаратуры, задачы: пераканаць, даказаць, павесці за сабою. Таму ў дачыненні да пабліцыстыкі ў першую чаргу трэба гаварыць не пра вобразнасць, а пра выразнасць яе мовы. Вядома, што публіцыстыка не адмаўляецца зусім ад вобразнай мовы. Некаторыя яе жанры шырока выкарыстоўваюць элементы вобразнай мовы. Але вобразнасць не складае галоўнай, адметнай рысы публіцыстычнага стылю. 

Паняцце функцыянальнага  стылю 

     У кожнай нацыянальнай мове на працягу  яе развіцця афармляюцца і замацоўваюцца  грамадска ўсвядомленыя нормы ўжывання сінанімічных сродкаў мовы з улікам абставін, мэт і зместу выказвання. Гэтыя нормы і з`яўляюцца асновай для вылучэння функцыянальных стыляў мовы.

      Сукупнасць  стылістычна аднародных моўных сродкаў  складае стылістычную сістэму мовы. Нормы выкарыстання гэтых сродкаў  абапіраюцца на знешнія, экстралінгвістычныя  фактары. Такімі фактарамі з`яўляюцца: 1) змест маўлення; 2) форма зносін (вусная ці пісьмовая, дыялагічная ці маналагічная); 3) мэты і задачы выказвання; 4) сацыяльная сфера зносін; 5) умовы і акалічнасці зносін, якія ўключаюць у сябе сацыяльныя і індывідуальныя асаблівасці слухачоў або чытачоў, іх узаемаадносіны з вытворцам маўлення і г. д. Усе гэтыя фактары ў стылістыцы прынята называць камунікатыўнымі функцыянальнымі фактарамі, а стылі – функцыянальнымі стылямі мовы.

      Такім чынам, функцыянальны стыль мовы – гэта грамадска ўсвядомленая, унутрана аб`яднаная спецыфічная сістэма моўных сродкаў, якая абумоўлена мэтамі і прынцыпамі адбору гэтых сродкаў у той ці іншай сферы грамадскай дзейнасці (навуковай, дзелавой, публіцыстычнай і г. д.) і найлепшым чынам абслугоўвае зносіны ў гэтай сферы. [5, c. 243-244]

     Гаворачы  аб сістэмнасці стыляў мовы, трэба  адзначыць, што гэтая сістэмнасць  зусім не азначае адасобленасці, заменёнасці стыляў. Наадварот, розныя функцыянальныя стылі знаходзяцца  ў жывых узаемаадносінах, яны  ўзаемадзейнічаюць і ўзаемапранікаюць. Нельга ўявіць, напрыклад, што пэўныя лексічныя, граматычныя і фанетычныя сродкі могуць належаць толькі да аднаго стылю. Нават самыя спецыфічныя  для якога-небудзь стылю моўныя сродкі могуць ужывацца ў іншых стылях, праўда, пры гэтым, як правіла, змяняецца  іх функцыянальная роля. Так, напрыклад, навуковыя тэрміны і прафесіяналізмы  могуць быць выкарыстаны і ў мастацкім  стылі, але тут яны выконваюць ужо не толькі і не столькі камунікатыўную, як у спецыяльнай літаратуры, але  і эстэтычную функцыю. 
 
 
 

Стылі беларускай мовы

Размоўны  стыль 

     Як  лічыць навуковец М. Я. Цікоцкі, вуснае маўленне – гэта з`ява шырэйшая за размоўны стыль. У вуснае маўленне цалкам уваходзяць размоўны (размоўна-бытавы) стыль, таму некаторыя аўтары часта атаясамліваюць катэгорыі вуснага маўлення і размоўнага стылю.

      Паколькі  размоўны стыль часцей функцыянуе ў  вуснай форме, многія асаблівасці гэтага стылю тлумачацца менавіта спецыфікай жывога, вуснага маўлення. Таму ўсё, што вышэй сказана пра асаблівасці  вуснага маўлення, цалкам адносіцца  і да размоўнага стылю.

     У сувязі з тым, што размоўны стыль  абслугоўвае вузкае кола ўдзельнікаў  зносін, ён характарызуецца спецыфічнай  лексікай і своеасаблівым спецыфічным  ладам. Тут шырока ўжываюцца словы  прастамоўныя, дыялектныя, нават жаргонныя  і лаянкавыя. У размоўным стылі, напрыклад, можна сустрэць словы  абрындаць, вобмаль, віжаваць, гадаванец, глюга, дамоўка, жытка; агульнаўжывальнымі для выражэння гэтых жа паняццяў з`яўляюцца словы апэцкаць, мала, сачыць, выхаванец, дзюба, труна, жыццё.[5, с. 250-251]

     Праўда, лексічнае адрозненне размоўнага стылю  беларускай мовы ад кніжных стыляў праяўляецца не так ярка, як у  рускай мове. Найбольш адрозныя гэтыя  стылі ў сінтаксічных адносінах. Размоўнаму стылю ўласцівы, як правіла, простыя, няпоўныя, эліптычныя сказы; са складаных сказаў тут ужываюцца  складаназлучаныя, бяззлучнікавыя, без  адасобленых зваротаў і шматступеннай  залежнасці; рэдка выкарыстоўваюцца дзеепрыметныя і дзеепрыслоўныя словазлучэнні. Усё гэта надае размоўнаму стылю непасрэднасць, эмацыянальнасць  і экспрэсіўнасць.

     Роля  размоўнага стылю для развіцця літаратурнай мовы вельмі вялікая. Пранікненне элементаў  размоўнага стылю ў кніжныя стылі  – гэта адзін з асноўных, агульных працэсаў развіцця літаратурнай мовы. “Можна сказаць, - пісаў Л. У. Шчэрба, - што ўсе змены, якія потым выяўляюцца ў літаратурнай мове, куюцца і збіраюцца ў кузні размоўнага маўлення”[6, с.116]. Гэта асабліва характэрна для беларускай літаратурнай мовы, якая ўзнікла на аснове жывога народнага маўлення і ўвесь час папаўняе свае скарбніцы з гэтых невычэрпных крыніц.

Афіцыйна-дзелавы  стыль 

     Да  афіцыйна-дзелавога стылю ў першую чаргу адносіцца мова афіцыйных  дакументаў – законаў, статутаў, урадавых пастаноў, указаў, паведамленняў урадавых органаў, рэзалюцый, загадаў, міжнародных  дагавораў, пагадненняў, юрыдычных  дакументаў і інш. Афіцыйна-дзелавы  стыль належыць да кніжных стыляў і функцыянуе пераважна ў форме  пісьмовага маўлення. Что датычыцца  вуснай яго разнавіднасці, то яна  набліжаецца да размоўнага стылю  “яго абыходкава-дзелавога вырыянта”  і мае некаторыя асаблівасці. Моўныя асаблівасці афіцыйна-дзелавога  стылю абумоўлены спецыфікай тых  сфер грамадскага жыцця, якія ён абслугоўвае.

      Афіцыйна-дзелавы  стыль выкарыстоўваецца ў строга афіцыйных, надзвычай важных сферах чалавечых зносін, таму тут асабліва важна, каб не было двухсэнсоўных  і расплывістых фармулёвакў мове афіцыйных дакументаў – паслядоўнасць і дакладнасць выкладу фактаў, аб`ектыўнасць ацэнак, дакладнасць у фармулёўцы рашэнняў той ці іншай праблемы. Мове службовых дакументаў і дзелавой перапіскі не ўласціва эмацыянальна афарбаваная лексіка, назоўнікі і прыметнікі з суфіксамі суб`ектыўнай ацэнкі, выклічнікі, экспрэсіўная фразеялогія і г. д. [4, c. 36-37]

      Афіцыйна-дзелавы  стыль скаладаецца перш за ўсё  на лагічнай, інтэлектуальнай аснове. У ім шырока выкарыстоўваецца абстрактная, тэрміналагічная, спецыяльная (у тым ліку і грамадска-публіцыстычныя) лексіка. Словы ўжываюцца толькі ў прамым значэнні. Назвы людзей даюцца часцей па іх спецыяльнасці або пасадзе: майстар фармавальнага цэху, кліент, пацыент, аўтар, наведвальнік, грамадзянін, пакутнік і г. д. Распаўсюджаны дзеяслоўныя назоўнікі на –нне, -ццё, з прэфіксам не (ня) і інш.: выкананне, павелічанне, развіццё, недагляд.[5, с. 256 ]

      У сувязі з тым, што афіцыйна-дзелавы  стыль характарызуецца адсутнасцю экспрэсіўных моўных сродкаў, у ім рэдка  сустракаецца выклад ад першай асобы, зварот да другой асобы. Таму адсутнічаюць формы першай і другой асобы займеннікаў і дзеясловаў. Пануюць безасабовыя канструкцыі.

      Афіцыйна-дзелавы  стыль мае спецыфічныя асаблівасці  ў галіне сінтаксісу. У сувязі з  тым, што тут патрабуецца асаблівая лагічнасць, паслядоўнасць і дакладнасць развіцця думкі, шырока выкарыстоўваюцца складаныя сказы, канструкцыі са складанымі злучнікамі і аднаіменнымі прыназоўнікамі (у выніку таго што, дзякуючы таму што, неглядзячы на то што, разам з тым, з мэтай, па лініі, пры дапамозе, шляхам, дзякуючы, згодна з, у святле). Наогул у афіцыйна-дзелавым стылі з-за яго тэматычнай абмежаванасці ўжываюцца звычайна сродкі моўнага выражэння і спецыфічныя кампазіцыйныя прыёмы будовы маўлення. 

Навуковы  стыль 

     Наш час характарызуецца бурным развіццём  навукі і тэхнікі, павышэннем іх ролі ў жыцці грамадства, таму авалоданне навуковым стылем набывае цяпер  асаблівую актуальнасць.

      Навуковы  стыль – паняцце даволі шырокае. Ён выкарыстоўваецца ў галіне навукі і тэхнікі, аб`ядноўваючы неаднародныя па форме віды літаратуры, разнастайныя па зместу і прызначэнні.