Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстары

Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды деуге болмайды. Әрине, сатып  алған станокті қайтадан сатып жіберуге де болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп  аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге  қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады, іскер серіктестермен байланыс үзіледі.

Мысалға, әлгі сатып алынған  станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті  де, енді оны пайдалануға мүмкіндік  болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ  болған. Осы 10 жылға есептеліп кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен  келісіп, амортизацияны да есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды  жасап қойған. Дезинвестирование  жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару керек болады, бірақ  қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл төлеу керек, өйткені  ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін  әкеліп берген болатын, олар да 10 жыл  бойы тиімді келісім бойынша пайда  алатынына сенген болатын. Өнімді сатып  алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға  да осы тәртіп бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды  қайтадан сатқан кезде туады. Мұны рынокте  әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер саудалық-делдалдық үшін қанша  алады?

Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын  қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал, егер осында "байланып қалу" бір  уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша  болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға  бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас бұрын, алдын-ала оның тиімділігін  есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.

3. Күрделі қаржыны салуда  материалдық және тиімділіктерді  бағалау үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың  үш  варианты бар:

1)Шығындар мен шығарудың  салыстырмалы бағаларын салыстыру  арқылы, яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.

Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің ақшалай бағалануы жеткіліксіз  екенін көрсетіп отыр.Әсіресе, мұндай тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды  техникалық есептеумен толықтыру керек  болады.

2)Тиімділіктің ақшалай  және техникалық белгілерініңүйлесімділігі.  Бұл тәсіл сенімдірек болады.   Өйткеніинвестициялық жобаға салынған технологияға көп жағдайбайланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялықмақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.

3)Тиімділікті бағалаудағы  таза түріндегі техникалық тәсіл.Бұл  бизнестегі нарықтық бағалауды  есепке алмайды, сондықтан оның  қолданылуы: әзірше Қазақстан жағдайында  басты орында болмай тұр.

4. Үйренушілік шығындар  принципі.

Үйренушілік шығындар деген  не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және кадрларды  қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа жабдықтар  қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне  қарай, қайтадан өзгертіп, құрастыру  керек болады.

Уақытша жоғалту деген - табысты  да жоғалтумен бірдей деп есептелінеді.

Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде асыру, орнын толтыру  арасында уақытша қалып қоюшылық «лаг» бола береді. Бірден үйренушілік  болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта  даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу  керек. Мысалы, жаңа заводты қайта  салу керек болады, оны жарты жыл  ішінде. Бірақ мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.

Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асыпкетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ нарықтық конъюнктура  өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.

Қол жұмыстарын машинамен  ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды  қайта даярлау, ескі жабдықтарды  сатып, жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген  уақыттары үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім  шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл  төлеу.

Мұнан туындайтын қорытынды :үйренушілік шығындарды жаңадан  өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске  қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара беретін боласыз.

Сұраным бағасы ұсыным бағасынан  көп болып, ең бастысы көп уақыт  осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік  шығындарына қарамай-ақ , бұл инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.

5. Мультипликаторлық (көбейткіш)  принципі.

Мультипликаторлық принцип  салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді. Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның технологиялық істеріне керек  тауарларға да сұранымды арттырады: металдар, пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын  білу арқылы өзара қатынастық коэфффициенттерді  есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады. Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні белгілі  болса, машина жасаудың технологиялық  байланыстылығы бізге белгілі болғандықтан (басқа    салалармен), алдын-ала  бұл байланыстылықтың мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина жасауға пластмаса шығарады делік.

Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор арқылы салалар арасында байланыстылықты  анық көрсетіп, оны сан жағынан  да білдіреді.[2; 67]

Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр түрлі  уақытта болады. Егер мысалы, ондай  тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы  болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы толқынның  сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта ма, бәрін  есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда  мұны да есептеу қажет болады.

Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының  басқа саладағы - генераторлық сұраным  мен кірісінен біртіндеп алыстай  беруіне қарай болады. Кейіннен мультипликатордың  күш әсері уақыты жеткен сайын  әлсірей бастайды. Мұнан кейін  күш беретін жаңа сала пайда болады да, инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткенірынок үнемі қозғалыста болып түрады.

6.Q - принципі

"Q" - принципі - бұл қор  биржасындағы бағалау мен актив  құнын нағыз қалпына келтіру  арасындағы өзара тәуелділік. Бұл  тәуелділіктің көрсеткіш - қатынасы :

Q ═ дің биржалық бағалануы  (құндылығы) /бұл активтерді ауыстырудың  (сатып алу)  күнделікті шығындары.

Егер бөлшек бірліктен  үлкен болса, онда инвестиция жүргізу  тиімді болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің  рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда, артық  болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің  рыноктік бағасының артық болуы.

Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының  өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы) сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:

Q ═ фирманың барлық  биржалық құны /оның материалдық  бөліктерін  орнына келтіру шығындары.

Тұтастай алғанда, бұл  принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,   мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады.

Портфельдік инвестиция - бұл  өзінің портфелін құрап алумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель - бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да, салым иесінің нақтылы инвестициялық  мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін құралы. Портфельге бағалы қағаздардың  бір түрі   немесе әртүрлі инвестициялық бағалылықтар:акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары кіреді.

Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы инфляция қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына  қарай келіп, оның тиімділігін қалай  анықтауға болады?Сұрақтан сұрақ  туып, басқадай тиімді тәсілдің болмағаны  ма?

Ең тиімді, оңай тәсіл  болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек  оны банкке салып, процент алу  ғана.Осыдан келіп, ең бірінші ережеге  айналғаны: ақшаны банкте сақтаудан  гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты  шығарып тастағанда) көбірек алғанда.

Инвестициялық шешімге барғанда, онымен біргеинфляцияны да есепке алу  қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы100.000 теңге көлемінде аламыз деп есептесек, алдағы болатынинфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз пайда 90мың теңге ғана болады.

Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда, инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына  болмайды.

Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500 мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляциядеңгейінің болжамы жылына 8% болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Ондамұндай әдіспен баруыңыз сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.

Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.

Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы  көлемін жобадан түскен пайда  есебінен орнына келтіруге қажетті  кезең.

Мұндағы пайда деп отырғанымыз  таза пайда яғни, салықты алып тастағаннан  кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны қосқандағы.

Пайданың жай нормасына  негіз болатыны пайдалану жөніндегі  есептесулер. Бұл бойынша бір  жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы инвестициялық шығынға  қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік  туады. Сөйтіп, пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай  анықталғанына байланысты болады. Есептеп  шығару варианттары:

1) Жалпы пайда немесе  салық алынатын, жалпы инвестициялық  шығынға жатқызылған пайда;

2)  Таза пайда   +   жалпы  инвестициялық шығынға жатқызылған амортизация.

Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:

а) негізге алатын белгілі  бір жылды табу қыйын болады;  

б) пайданың жай нормасы  салықтық жеңілдік болғанжылдарды есепке алмайды.

Компаундинг: бұл әдістің  мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне қарай, капиталдың базалық сомасының  қалай өсетінін есептеп шығамыз.

Мұндай есептің тәжірибелік  мәні: егер өсу процентін өзгерте  алмасаңыз, онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы өзгерте аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда сіз жылма-жылға кірістің процентін  көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін  бірнеше нақтылы жылдардан соң  өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.

Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге байланысты емес. Онда сіз  бәрібір, бірнеше жылдардан кейін  барып, өзіңізге қажетті сомаға қолыңыз  жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант  бойынша, өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл варианттан алдын-ала бас  тарту керек те, инвестицияны басқа  біреуіне салу керек болады.

Мына мысалды қарап  көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше күн керек болады? Мұнда қажетті  өсуге жеткенше инвестициялауды  жүргізе береміз. Осындай есуге  қол жеткізу үшін қанша уақыт  керек болады, егер осы соманы басқа  бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?

Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты болады, өйткені уақыт анықтауды  күшейте түседі, шығындардың орнын  толтыру мерзімі ұзақ болған 1 жобаның  тәуекелділігі қиындай түседі.

Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет  яғни, шығындарды бағалау, түсімді, пайданы  қандай да болмасын жобаның іске асуындағы  экономикалық тиімділікті уақытша  өзгерістерді есептей отырып, бағалау  керек.Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны әдетте бірнеше  бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды белгілі бір  уақытқа келтіру процесі.