Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстары

Қоржын түрi үшке бөлiнедi:

1) кiрiс қоржыны: пайыздар мен дивидендтер есебiнен түсетiн тиiмдi кiрiстерге негiзделедi;

2) өсiм қоржыны: бағамдық құн мен оның құрамына енетiн инвестициялық құндылықтардың қомақты өсiмiне бағытталады;

3) өсiм мен кiрiс қоржыны:  Қоржынның кiрiс кiргiзетiн және бағамдық құнының өсуiн қамтамасыз етудi мақсат ететiн құралдарға ие аралас түрi.

Өсiм қоржыны. Өсiм қоржыны компанияның бағамдық құны өсiп отыратын акциялардан құралады. Бұл қоржын түрiнiң мақсаты – қоржынға тиесiлi капиталдық құнның алынатын дивидендтермен бiрге өсуi. Алайда, дивидендтер шағын көлемде төленетiндiктен, қоржын құрамындағы акци- ялар жиынтығына тиесiлi бағамдық құнның өсу қарқыны сол топқа кiретiн қоржындар түрiн айқындап бередi.

1. Агрессивтiк өсiм қоржыны  капиталдың барынша жоғары өсiмiне бағытталған. Бұл қоржын түрiнiң құрамына жас, өсу қарқыны жылдам компаниялар кiредi. Мұндай қоржын түрiне инвестиция салу айтарлықтай қатерлi, бiрақ салынған қаражат ең жоғарғы деңгейде пайда таптыруы да мүмкiн.

2. Консервативтiк өсiм  қоржыны – осы топтағы қоржындар арасында онша қауiп төндiрмейтiн түрi. Негiзiнен бағамдық құны аса жоғары болмаса да, тұрақтылыққа ие iрi және кеңiнен танымал компаниялардың акция- ларынан құралады. Қоржын құрамы ұзақ уақыт бойы тұрақтылығын сақтап қалуға қабiлеттi. Басты мақсаты – капиталды сақтау.

3. Орташа өсiм қоржыны  агрессивтiк және консервативтiк өсiм қоржындарына тән инвестициялық қасиеттер үйлесiмдiлiгiне ие. Қоржынның бұл түрiне ұзақ мерзiмге сатып алынған сенiмдi құнды қағаздар мен құрамы үздiксiз жаңаланып отыратын тәуекелдi қор құралдары жатады. Сонымен бiрге капиталдың орташа өсiмi мен салым тәуекелдiгiнiң деңгейi бiр қалыпқа түседi. Сенiмдiлiк – консервативтiк өсiмнiң құнды қағаздарымен, ал кiрiс агрессивтiк өсiмнiң құнды қағаздарымен қамтамасыз етiледi. Қоржынның бұл түрi кеңiнен тараған және тәуекелге бел бууға аса құлшына бермейтiн инвесторлар арасында көп қолданылады.

Кiрiс қоржыны. Қоржынның бұл түрi ағымдық кiрiстер – пайыздар мен дивидендтiк төлемдердiң есебiнен пайда та- буды көздейдi. Қоржын кiрiсi негiзiнен бағамдық құнның бiрқалыпты өсiмi мен өте үлкен мөлшердегi ағымдық төлемдер инвестициялық қасиетi болып табылатын жоғары деңгейдегi дивидендтер, облигациялар мен басқа да құнды қағаздар сияқты кiрiс акцияларынан құралады. Бұл қоржын түрiнiң ерекшелiгi – консервативтiк инвестордың қарымына қолайлы тәуекелдiктiң ең төменгi сатысына сәйкес келетiндей кiрiс деңгейiне қол жеткiзу. Қоржынды құрудағы басты мақсат та осы. Сондықтан тұрақты төленетiн пайыз бен бағамдық құнның жоғары деңгейдегi арақатынасы қоржындық инвестициялау нысаны болып табылады.

1. Жүйелi кiрiс қоржыны  өте сенiмдi құнды қағаздардан құралып, тәуекелдiктiң ең төменгi деңгейiнде орташа кiрiс кiргiзедi.

2. Кiрiстi қағаздар қоржыны  корпорацияның орташа деңгейлi тәуекелдiкте қомақты табыс табуға қабiлеттi мол табысты облигацияларынан тұрады.

Өсiм мен кiрiс қоржыны. Қоржынның бұл түрi қор нарығындағы бағамдық құнның төмендеуiнен, сондай-ақ, дивидендтiк немесе пайыздық төлемдердiң құлдырауынан туындайтын шығындардың алдын алу үшiн құрылады. Бұл қоржын құрамына кiретiн қаржылық активтердiң бiр бөлiгi иесiн капиталдық құн өсiмiмен қамтамасыз етсе, қалған бөлiгi кiрiс кiргiзедi. Кез келген бөлiктегi шығын екiншi бөлiктiң артуы есебiнен өтеледi. Аталған қоржын үлгiлерiнiң түрлерiн тарқата айтсақ:

1. Қос бағыттағы қоржын. Аталған қоржын түрiнiң құрамына иесiне салынған капиталдың өсуi арқылы мол табыс әкелетiн қағаздар жатады. Бұл жерде қосбағытты инвестициялық қорлардағы құнды қағаздар туралы сөз болып отыр. Олардың бiрi – мол табысқа кенелтетiн, екiншiсi капиталдың өсiмiн қамтамасыз ететiн екi түрлi жекеменшiк акцияларын шығарады. Қоржынның инвестициялық сипаттамасы қоржынға тиесiлi қағаздағы мәлiметтер мазмұнының маңыздылығымен анықталады.

2. Теңдестiрiлген қоржын  кiрiстердi ғана емес, сондай- ақ, құнды қағаздарға қатысты операциялармен бiрге жүретiн тәуекелдiктi де теңдестiрудi көздейдi. Осы себептi, белгiлi бiр мөлшерде жылдам өсiп отыратын бағам құнының құнды қағаздары мен мол табысты құнды қағаздардан тұрады. Қоржын құрамына тәуекелдiлiгi жоғары құнды қағаздар да кiруi мүмкiн. Ереже бойынша, бұл қоржын құрамына қарапайым және артықшылыққа ие акциялары мен облигациялары енгiзiледi. Нарықтағы ахуалға байланысты қаражаттың басым бөлiгi аталған қоржынға енгiзiлген қор құралдарына салынады.

Қоржынның құрылымы мен басқару  үлгiлерi

Ерте ме, кеш пе, инвестордың  алдында қоржынның кiрiсi мен тәуекелдiк  үйлесiмiн саралау мiндетi тұрады. Бұл мiндет қор нарығындағы жалпы  қағидадан туындайды: құнды қағаз  көтеретiн тәуекелдiк жүгi неғұрлым ауыр болса, оған тиесiлi потенциалдық пайда да соғұрлым жоғары болуы тиiс. Сондай-ақ керiсiнше, түсетiн кiрiс неғұрлым сенiмдi болса, кiрiс мөлшерi де соғұрлым аз. Аталған мiндет қор нарығындағы құнды қағаздар айналымын сараптау негiзiнде шешiледi. Негiзiнен қаржылық көрсеткiштерi жақсы, әсiресе, жарғылық капиталы үлкен көлемдегi көпшiлiкке кеңiнен танымал акцио- нерлiк қоғамдардың құнды қағаздары сатып алынады.

Егер қоржындар түрiн  инвесторға тиiмдi тәуекелдiк дәрежесiне қарай қарастыру керек болса, олардың консервативтiк, бiр қалыпты  және агрессивтiк деп жiктелетiнiн  еске түсiру қажет. Төмендегi кестеде  нарықта жиi кездесетiн қоржынның  «тиiмсiз» деп аталатын тағы бiр түрi көрсетiлген.

Инвестор- дың түрi	Инвестиция- лаудың мақсаты			Тәуекел- дiк дең- гейi		Құнды қағаз түрi	Қоржын  түрi
Консер- вативтiк	Инфляциядан сақтану			Төмен		Мемлекеттiк  және iрi тұрақты эмитенттердiң басқа  да құнды қағаздары, акциялары мен  облигациялары	Сенiмдiлiгi жоғары, бiрақ кiрiсi төмен
Бiр қалыпты- агрессивтiк		Капиталдың  ұзақмерзiмдiк салымы және оның өсiмi	Орташа		Мемлекеттiк  құнды қағаздардың үлесi аз, үлкен  және орташа, бiрақ нарықтық тарихы ұзақ сенiмдi эмитенттер			Дербестен- дiрiлген
Агрессивтiк		Алыпсатарлық  ойын, салынған қаражаттың жылдам өсу  мүмкiндiгi	Жоғары		Шағын эмитенттердiң, еншiлес компаниялардың т.б. мол табысты құнды қағаздарының қомақты үлесi			Тәуекелдi, бiрақ табы- сы мол
Тиiмсiз		Нақты мақсаты жоқ	Төмен		Еркiмен  жинақталған құнды қағаздар			Жүйесiз

Қоржын түрiне таңдалынған  инвестициялық стратегияның үлгiсi де сәйкес келедi: нарықтың мүмкiндiгiн барынша пайдалануға бағытталған активтi үлгiсi немесе пассивтi үлгiсi. Басқарудың қиынға түсетiн және көп еңбек пен көп қаражатты талап ететiн және қымбат тұратын элементтерiнiң бiрi әрi бiрегейi саналатын, қор нарығын үздiксiз егжей-тегжей- лi сараптап отыратын, оның даму үдерiстерiн, қор нарығының салаларын, құнды қағаздардың инвестициялық сапаларын сұрыптайтын мониторинг болып табылады. Мониторингтiң түпкi мақсаты – қоржынның белгiлi бiр түрiне сәйкес келетiн инвестициялық қасиетке ие құнды қағаздарды таңдау. Мони- торинг басқарудың активтi әрi пассивтi тәсiлiнiң негiзi болып табылады. Оны қалай жүргiзу керектiгiн бiз сәл төменiрек жан-жақты түсiндiрiп беремiз, ал әзiрге басқару үлгiлерiне баса назар аударайық.

Басқарудың активтi үлгiсi. Басқарудың активтi үлгiсi қоржынның инвестициялық мақсаттарына жауап беретiн тетiктердi жете зерттеудi және табуды, сонымен қатар қоржын құрамын жедел өзгертудi көздейдi. Басқарудың активтi үлгiсiмен айналысатын инвестор барынша тиiмдi құнды қағаздарды таба бiлуге және оны сатып алуға, пайдасы аз акти- втерден дер уақытында құтылып отыруға мiндеттi. Сонымен бiрге қоржынның құнсыздануына және оның инвестициялық қасиетiн жоғалтуына жол бермеу де өте маңызды. Демек, «жаңа» қоржындағы баға, пайда, тәуекелдiк пен басқа да инвестициялық сипаттамаларды «ескi» қоржындағымен салыстыра қарау қажет. Бұл тәсiл құнды қағаздар нарығындағы ақпараттық, сараптамалық және саудалық белсендiлiкпен тығыз байланысты болғандықтан, көп мөлшердегi қаржылық шығынды талап етедi. Сараптамалық бағалаудың аса ауқымды базасын пайдалана отырып, құнды қағаздар нарығы мен тұтас экономиканың ахуалына болжам жасаудың қымбатқа түсетiнi айтпаса да, түсiнiктi. Бұған тек инвестициялық қағаздардан тұратын iрi көлемдегi қоржынға ие және кәсiби тұрғыда шебер әрекет ете отырып, нарықтан мол пайда табуға ұмтылатын алпауыт банктер мен қаржылық компаниялар ғана қауқарлы.

Инвестор қор нарығындағы  ахуалды күнi бұрын болжап, жасалған сараптаманы iс жүзiне асыра бiлуi тиiс. Көбiнесе ирек түсiмдiлiктi манипуляциялауға негiзделген әдiс-тәсiлдер кеңiнен  қолданылады. Мамандар ақша нарығының  ахуалына болжам жасай отырып, сол  арқылы құнды қағаздар қоржынын түзетiп  отырады. Мысалы, нақ сол сәтте  төмен деңгейде тұрған ирек табыстылық жасалған болжамға сәйкес өсетiн болса, пайыздық мөлшерлемесінің өсуiне қарай  сатылымға шығарылып, анағұрлым  пайдалы активтерге аударылатын  қысқа-мерзімдік облигацияларды сатып  алу қажет. Ирек түсiмдер жоғарылағанда, төмендеу тенденциясы орын алады. Ондай  жағдайда инвестор аса мол табыс  әкелетiн ұзақмерзiмдiк облигацияларды сатып алуға ден қояды.

Басқарудың пассивтi үлгiсi. Пассивтiк басқару тәуекелдiк деңгейi алдын ала анықталған, ұзақ мерзiмге есептелген әрi жақсы дербестендiрiлген қоржындарды құру болып табылады. Мұндай әдiстi қолдану жоғары сапалы құнды қағаздарға бай өте тиiмдi нарықта ғана мүмкiн болмақ. Қоржынның өмiр сүру ұзақтығы қор нарығындағы процестердiң тұрақтылығына байланысты. Пассивтiк басқару тек тәуекелдiк деңгейi төмен құнды қағаздардан тұратын қоржында ғана тиiмдi. Құнды қағаздар қоржынның ахуалы ұзақ уақыт бойы өзгерiссiз сақталуы үшiн ұзақмерзiмдiк болуы шарт. Пассивтiк стратегияға мысал ретiнде әртүрлi жеделдiк шығарылымдар («баспалдақ» тәсiлi) арасындағы инвестициялардың теңдей бөлiнуiн айтуға болады. Қоржындық инвестор «баспалдақ» тәсiлiн қолдана оты- рып, қоржынның әрекет ету мерзiмi аяқталатын кезеңге дейiн теңдей бөлiнген жеделдiк деңгейi әртүрлi құнды қағаздарды сатып алады.

Ескеретiн жайт, құнды  қағаздар қоржыны – қор нарығында  сатылатын және сатып алынатын өнiм. Оны қалыптастыруға және басқаруға  кететiн шығындар мәселесi де аса  маңызды. Сондықтан қоржынның сандық құрамы туралы мәселе өзектi саналады. Инвестициялық сараптама нәтижесiнде, егер қоржынға 10-нан 15-ке дейiн әртүрлi құнды қағаздар таңдалып алынса, тәуекелдiктi ең төменгi деңгейге дейiн барынша  қысқартуға болатыны анықталған. Қоржын құрамын одан әрі ұлғайту жөнсiз. Өйткенi, дербестендiрудегi асыра сiлтеушiлiктiң  бiрнеше керi әсерi болуы мүмкiн:

• Сапалы қоржындық басқарудың мүмкiн болмауы;

• Онша сенiмдi емес, табысы аз, өтiмдiлiгi төмен құнды қағаздарды сатып алу;

• Құнды қағаздарды табуға байланысты шығындардың (алдын ала  жасалатын сарапқа кететiн шығындар) өсуi;

• Құнды қағаздардың аз мөлшердегi ұсақ партияларын сатып  алудағы шығындардың көбеюi т.б.

Қор нарығындағы жағдай ғана қоржынды басқару тәсiлiн анықтайды  деуге болмайды. Басқару тәсiлiн  талғау қоржын түрiне де байланысты болады. Айталық, агрессивтiк өсiм қоржынына  «пассивтiк» басқару тәсiлiн қолданса, пайдаға шашетектен кенелу қиын. Жүйелi кiрiске ие қоржынға активтiк басқару тәсiлiн қолданғанда шығатын шығынды ақтап алу да күмәндi. Басқару тәсiлiн таңдау сонымен қатар инвестордың құнды қағаздарды таңдай бiлу қабiлетi мен нарық жағдайын тап басып болжай бiлуiне де байланысты. Егер сiз құнды қағаздарды талғауда немесе әрекеттi жүзеге асыру уақытын таңдауда айтарлықтай тәжiрибеңiз жоқ болса, дербестендiрiлген қоржынды қалыптастырып, тәуекелдiктi қалаған деңгейде ұстағаныңыз жөн. Егер нарықтың жағдайын тап басып болжай алатыныңызға сенiмдi болсаңыз, қоржын құрамын нарықтағы өзгерiстер мен сiз таңдаған басқару үлгiсiне қарай өзгертуiңiзге болады.

 

1.2 Инвестициялық операциялар және портфельдің тиімділігін өлшейтін негізгі көрсеткіштер   

 

Инвестициялық қызмет бұл– инвестицияларды салып және инвестицияларды  жүзеге асыру бойынша тәжірибелік  әрекеттер жиынтығы.

Қазіргі кезде Қазақстанда  жүзеге асырылып жатқан инвестициялық  процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына  айналып, еліміздегі реформаларды табысты  іске асырудың басты себебі болып  отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті  қоры болып саналады. Инвестициялық  жобаларды іске асыру өндірісті  жетілдіріп, сатылатын тауарлардың  сапасын арттыру онымен қоса жұмыс  орындарының көбейіп, тұрғындарды  еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай  элементтерден және инвестициялық  іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:

1.   Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды: экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік, тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік қажеттілігіне жұмсалады.

2.   Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік қажеттілігін өтейді.

3.   Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға жұмсалады:

·     Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;

·     Мемлекеттік зейнетақы қорына;

·     Аймақтық бюджетке;

·     Республикалық бюджетке;

4. Өнеркәсіптік әлеуметтік  даму қорын құру.

Егер фирма салымдары  бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса, онда олардың басшылары  инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі керек.

1. Инвестициялаудың шектеулі  тиімділігі

2. "Замазкалау" принципі.

Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап алғаннан кейін,  инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін, қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың, өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.