Инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру жолдары

Классикалық мысалға  зейнеткерлерді алуға болады, оларға тұрақты зейнетақы атаулы табыс  әкеледі. 1980 жылы зейнеткерлікке шыққан адамның тауарларды мол сатып  алуға мүмкіншілігі бар еді, ал 1995 жылы сатып алу қабілеті жартысына  дейін төмендеп кетті, бұған жалдау төлемақысын жатқызуға болады.

Мүлік иелері. Инфляция мүлікті сақтаушыларға да үлкен  зардап әкеледі. Баға өсуінен нақты  тауардың бағасы төмендейді. Мысалы, бір  кісі 1980 жылдан бастап 1995 жылға дейін 1000 доллар тығып қойды делік, сонда  нақты баға құны жартысына дейін  төмендейді. Бірақ, сақтау формаларының бәрі пайыздық табыс әкеледі. Егер инфляция пайыздық мөлшерлемеден жоғары болса, онда сақтап қойған тауардың құны төмендейді. Мысалы, А. отбасы 1000 доллар 6%-бен банкке салды дейік. Инфляция 13%-ға өсті. Жылдың соңында 1000 доллар құны 938 доллар болады. Сонда ақша салушы 1060 алады.(1000долл.+60долл. пайзбен).

Инфляцияға қарсы  саясатты сипаттағанда, екі әдістемені бөліп айтуға болады. Бірінші әдістеме шеңберінде белсенді бюджет саясаты  жүргізіледі – сұранымға ықпал  жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мен салықтар реттеледі. Инфляция жағдайында мемлекет шығындарын қысқартып, салықтарды көтереді. Осының нәтижесінде сұраным  қысқарады, инфляция қарқыны төмендейді. Бірақ сонымен бірге өндіріс  өсуі  де  тырып,  жұмыссыздықты  арттырып жіберуі  мүмкін. Ол қоғам  үшін инфляцияны  тежеудің  құны  болады. Құлдырау жағдайында  бюджет саясаты  сұранымды  кеңейтуге  бағытталады. Егер сұраным  жеткіліксіз  болса, онда  мемлекеттің инвестиция бағдарламасы іске  қосылады және  шығындар  артады,  салықтар  төмендетіледі. Ең алдымен  табысы төмен  нарық  субъектілеріне салынатын  салық  қысқартылады. Бұл бірден нәтиже береді: сұраным  тез өседі, ол өндіріске  ықпал жасайды,  жалпы экономикалық   өсу  басталады. Бірақ  60 – 70 жылдары дамыған елдердің  тәжірибесі көрсеткендей, сұранымды бюджет арқылы ынталандыру инфляцияны күшейтуі мүмкін екен. Сонымен  бірге бюджет шығындарының артуы  бюджет тапшылығын қалыптастырады және салық пен шығын арқылы экономиканы реттеудің мүмкіншілігі қысқарады.

Екінші әдістемені жаңа  классикалық  бағыттағы  экономистер  ұсынады. Олар  бірінші  орынға ақша – несие  арқылы  реттеу  әдісін  қояды. Бұл әдіс  экономика жағдайына жанама  түрде  икемлді  ықпал  жасайды. Бұл саясатты үкіметке тікелей бағынбайтын Орталық банк жзүргізеді. Орталық  банк  айналымдағы ақша көлемін өзгертеді және қарыз пайызы (процент)  келісімін реттейді, сонымен  экономикаға  ықпал жасайды.

Сонымен инфляция салдары барлық әлеуметтік топтарға, экономикалық секторларға әсерін тигізбей қоймайтындығын айтуға болады. Қазіргі  таңда көптеген экономистер оны  шешудің сан алуан жолдарын талдау үстінде. Бірақ көптеген білікті  экономистердің пайымдауынша оны ақша-кредит саясаты арқылы жүргізу керек.  
 
 
 

ІІІ. Инфляциямен  күресу шараларын жетілдіру жолдары

3.1  ҚР-да инфляцияға қарсы күресінің болашаққа арналған бағыттары

Қазақстан экономикасында сақталып отырған жақсы  жағдайға байланысты Қазақстан республикасының  Ұлттық Банкі ақша қатынастарын реттеудегі жаңа режимге, яғни инфляциялық таргеттеуге  көшуге бағыт алды. Осы бөлімді  қарастырғанда Ұлттық Банктің осындай  бағытты не үшін, инфляциялық таргеттеудің негізгі бағыты туралы мәселелер  қозғалатын болады. 2002 жылдан бастап Ұлттық Банк өзінің ең басты мақсатын ақша-кредит саясатын дайындап, негізгі еуростандарттарға  жақындауға мүмкіндік беретін инфляциялық  таргеттеудің негізгі принциптеріне  ауысуды негізгі бағыты деп алды. Инфляциялық таргеттеу ақша базасының  көрсеткіштерінен, инфляциялық көрсеткіштерге біртіндеп бағытталуды көздейді. Бұған себепші болған инфляцияның  «монетарлық» құштарлығының деңгейінің төмендеуі. Осыған байланысты, Ұлттық Банктің негізгі және соңғы бағыты – мемлекетте бағаның тұрақтылығын сақтау.

Таргеттеу (ағыл. targeting – бағыт алу, бағыттау, бағытталу) монетарлық саясатта – бұл  ортамерзімдік перспективада негізгі  макроэкономикалық көрсеткіштерді бағытты басқару процесі.Бүкіләлемдік тәжірибеде таргеттеудің бірнеше стратегиялары  ажыратылады, олардың ішінде: номиналды  табысты таргеттеу, пайыздық мөлшерлемені таргеттеу, номиналды жалақыны таргеттеу, монетарлық таргеттеу, валюта бағамын  таргеттеу (курстық таргеттеу), инфляцияны таргеттеу (6 суретті қараңыз).

 
 
 
 
 
 
 
 

6 сурет.  Таргеттеу стратегиясының классификациясы

Ең бірінші  болып инфляциялық таргеттеуді  қолданған 1990 жылы Жаңа Зеландияның  Орталық Банкі. Соңғы он жылдың ішінде инфляциялық таргеттеуді қолданған  монетарлық саясатты енгізген елдердің саны күрт өсті. Олардың ішінде: Канада (1991ж.), Ұлыбритания (1993ж.), Финляндия (1993ж.), Швеция (1993ж.), Испания (1994ж.). Біртіндеп  инфляциялық таргеттеу элементтерін қолдануға келесі елдер келді: Чехия, Бразилия, Израиль, Чили, Норвегия, Исландия, Польша және Венгрия.

Инфляциялық таргеттеудің негізгі элементтері:

ортамерзімдік көрсеткіштерді жария ету;

ақша-кредит саясатының негізі ретінде баға тұрақтылығының институционалды келісімі;

ортамерзімдік бағдар алудағы тәуелсіздік;

ақша-кредит саясатының жоғары транспаренттілігі;

қадағалау органдарының жоғарғы жауапкершілігі. 

Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму стратегиясының қабылдануы және Қазақстан экономикасындағы диверсификация процесінің жылдамдығы – экономикалық әр жақтылығы. Бұл өз кезегінде экономиканың дүниежүзілік конъюктураға тәуелділігін төмендетеді. Бұл жерде ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге түсе алатын елдің индустриалды комплексін құру туралы айтылған.  

Сонымен қорыта келе, инфляциялық таргеттеу  принциптеріне көшу процесі, көптеген элементтердің институционалдық негізі инфляцияның бағыт көрсеткішінің  Қазақстанда жұмыс жасауымен  және осы режимді орнықтыруға  барлық жағдайлар жасалғанымен жеңілдетіледі. Бірақ, тек қана практика жүзінде ғана қорытындыға келіп, осы режимнің ақша-кредит саясатындағы орнын анықтауға болады.          

  
 
 
 
 
 
 
 
 

3.2 Инфляцияға қарсы  саясатты  жетілдіру  жолдары

Инфляцияның өрістеп, күшеюі экономикалық және әлеуметтік қарама - қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою жөне ақша айналысын түрақтандыруға арналған шаралар қолдана бастады . Инфляция кезінде мемлекет іс - қимылының екі нұсқасы   болады:

1) бейімделу саясатын жүргізу немесе инфляцияға бейімделу;

Бұл кезде табыстарды, жалақыны, пайыздық мөлшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жөнінде шаралар қолданылады;

Компаниялар мен  фирмалар қысқа мерзімде жобаларды  өткізеді, жеке тұлғалар табыстың қосымша  көздерін іздестіреді және т.с.с.

2)  инфляцияны  төмендету немесе басу жөнінде  инфляцияға қарсы шаралардың кешенін жүргізу .

Инфляцияны жою  жөніндегі шаралардың кешені қоғамның іс-әрекет етуінің өндірістік —  экономикалық, құқықтық, институционалдық, моралдық-адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді  қамтиды десекте, олардың шешушісі базалық өндірістік- экономикалық сфера болып табылады.

Инфляцияға қарсы  саясат — инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген дефляциялық саясат және кірістер саясаты.

Дефляциялық саясат — мемлекеттің шығындарын азайту, несие үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.

Кірістер саясаты — бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін.

Инфляцияға қарсы  саясат ақшалай ұсынымды шектеудің  әр түрлі әдістерін кіріктіреді:

1.  Орталық  банктің нақты ақша эмиссиясын  қысқарту арқылы айналыстағы  ақша массасының ауқымын азайту.

2.  Барлық  несие ресурстарын қымбаттату  және оларға қол жететіндігін  азайту мақсатында орталықтандырылған  кредитер үшін қайта қаржыландырудың  есептік мөлшерлемесін арттыру.

3.  Кредит  мультипликаторын қысу және коммерциялық  банктердің кредит экспансиясын  шектеуге жету үшін Орталық  банктің коммерциялық банктерге  резервтік талаптарын арттыру.

4.  Сондай  мақсаттарда Орталық банктің  кедитерін тікелей қысқарту.

Инфляцияны басқаруды  жақсарту және инфляцияға қарсы саясат шараларының бірі ретінде қазіргі  кезде инфляциялық таргеттеуге үлкен маңыз беріледі.

Ұлттық Банктің  негізгі міндеті ретінде бағалардың түрақтылығын қамтамасыз ету ақша-кредит саясатындағы мүлдем жаңа айқындама  Ұлттық Банк жариялаған Еуроодақ стандарттарына және инфляциялық таргеттеуге көшумен  үйлеседі. Инфляциялық таргеттеу  қағидатарына дайындық және оған көшу ақша базасы бойынша мақсатты көрсеткіштерден  біртіндеп бас тарта отырып, инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштерге кешуді болжайды. Соңғы жылдары формалды мақсатты инфляциялық көрсеткіштерді белгілеуге негізделген ақша-кредит саясаты өнеркәсібі дамыған елдерде  ғана емес, рыноктық экономикасы қалыптасып келе жатқан елдерде де кеңінен қолданылуда. Инфляцияның мақсатты көрсеткіштер жүйесі жүргізілетін ақша-кредит саясатына  деген сенімді артырады. Инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштерді қолданатын өтпелі экономикасы бар елдер  қатарының өсуі осы жүйенің артықшылықтары бар екендігінің жанама белгісі  болады.

Австралия, Канада, Финляндия, Жаңа Зеландия, Испания, Швеция, Ұлыбритания инфляцияның мақсатты таргеттеуіне көшті. Сонымен қатар, рыноктық экономикасы қалыптасып келе жатқан көптеген елдер де: Бразилия, Чили, Чехия, Израиль, Польша, Оңтүстік Африка Республикасы инфляцияны таргеттеуге көшеді. Инфляцияны мақсатты таргеттеудің түрлі түрлендірулері болады.

Қазіргі уақытта  инфляциялық таргеттеуді еңгізуге дайындық шеңберінде мынадай шаралар  қабылданды. Ұлттық Банк 2000 жылдан бастап ақша-кредит саясатын жоспарлаудың үш жылдық деңгейін белгіледі. 2004 жылдан бастап инфляция бойынша мақсатты керсеткіштер — "базалық инфляция" индексі  қолданыла отырып белгіленеді. Бұл  индекс монетарлық емес факторлар бағаларының  деңгейіне дағдарыстық ыкдалын  жояды және инфляциялық процестердің негізгі үрдістерін көрсетеді. 2004 жылдың қаңтарынан бастап Ұлттық Банктің мақсаты  ретінде бағаларды тұрақтандыру және мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыруға тиым салу міндеті заңмен бекітілді, бұл инфляциялық таргеттеу  енгізудің қажетті шарттарының  бірі болып табылады. Еліміздің орталық  банкі ретінде Ұлттық Банктің  тәуелсіздігін күшейтетін нормативтік-құқықтық актілер әзірленіп жатыр. Тұрақты  негізде қайта қаржыландыру мөлшерлемесін  белгілеу мүмкіндігі қарастырылуда. 2002 жылдың қазан айынан бастап Халықаралық  валюта қоры Ұлттық Банкке инфляциялық  таргеттеу тетігін әзірлеу мәселелеріне қатысты ақпараттық және консультациялық  көмек көрсетіп келеді.

Инфляциялық таргеттеуге  көшуге қажетті база жасау үшін Ұлттық Банктің алдында бірқатар мынадай  ірі проблемаларды шешу міндеті  түр:

- ашық рынок  операцияларын кең ауқымды көлемде  жүргізуге көшу үшін жағдайлар  жасау;

- өзінің бағалы  қағаздар портфелін ұлғайту;

- бағалы қағаздардың  қайталама рыногын дамыту;

- трансмиссиялық  тетіктің үлгісін, яғни репо  мөлшерлемесі өзгерісінің инфляция  деңгейіне ықпалын бағалауға  мүмкіндік жасайтын үлгіні әзірлеу;

- инфляциялық  таргеттеуді пайдалана отырып, шешім  қабылдау қағидаттарын іске асыру  рәсімін өзірлеу және т.б. 

Жоғарыда жазылған мәселелерді қортындылай келе қазіргі  таңда біздің экономикамызда жүргізіліп жатқан ақша-кредит саясатындағы ең тиімді жолы – инфляциялық таргеттеуді  қолдану. Әлемдік тәжірибе көрсеткедей  бұл ең дұрыс та, тиімді бағыт  болып табылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

      Зерттеу жұмысының І – бөлімі «Инфляцияның теориялық аспектілері»  деп  аталады, онда мынадай мәселелер  қарастырылды:

- Инфляция  түсінігі, пайда болу себептері;

- Инфляция  түрлері мен факторлары;