Халықаралық терроризм түсінігі және онымен күрес бойынша халықаралық ынтымақтастық

Осы орайда, 11-қыркүйектен кейін басталған  әлемдік қауымдастықтың терроризмге  қарсы бағытталған күресінің  жаңа екпінді процесінің нәти-жесінде, Орталық Азия аймағындағы қауіпті  экстремистік ұйымдар тактикалық есеппен  өз іс-қызметтеріндегі күш көрсету  әрекеттерінен бас тартып, тығылып  жұмыс істеуге көшуге мәжбүр болды. Осындай, өздерінің бірқатар нақты  позицияларын жоғалтуларына қарамастан, радикалдық исламдық, ұйымдар, тұтастай алғанда аймақ шеңберіндегі белсенді, тіпті қарулы іс-әрекеттер жүргізу  жоспарынан бас тартқан жоқ. Бір  мезгілде, Орталық Азия елдері үшін қатер дәрежесі бірқатар өлшемдерге сәйкес әртүрлі сипатқа ие болары көзге көрініп түр. Осы орайда, ол әсіресе Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан үшін дәстүрлі түрде көп қатер  тудырады. Беделді британдық World Markets research  зерттеу орталығының дайындаған "Әлем мемлекеттеріндегі террористік  белсенділік индексі" талдау нәтижесі бойынша, Тәжікстан осы әлемдік  рейтингте 22-ші, ал Өзбекстан мен  Қырғызстан 27 орынды иеленген. Ал Қазақстандағы  террористік қауіпті аталмыш  талдау өте төмен деңгейде деп  баға берген.

Дегенмен, сарапшылар бір мезгілде "тек  статистикалық мәліметтердің негізінде  теракт қашан және қай жерде орын алатындығын білу мүмкін емес. Террористердің жаңа буыны өз қуғыншыларынан гөрі тез қимылдай алады. Сондықтан кез-келген мемлекетке немесе халықаралық ұйымға кенеттен соққы беру мүмкіндігі сақталып қала береді" деп санайды. Ал, бұл  зерттеулерде жүргізілген аймақтағы  әр елдер арасындағы тұрақтылық пен  қауіпсіздік линиясы шартты сипатқа  ие екендігін және экстремизм қаупінің таралу мүмкіндігі, терактілерді жүргізу барлық аймақта айтарлықтай жоғары екендігін көрсетеді, яғни халықаралық терроризмнің орбитасына тартылу қаупі Қазақстан үшін де сақталып қала бермек. Осыған байланысты, аталмыш проблеманың даму мүмкіндігі желісінде стратегиялық мағынаға ие мәселелерге мұқият көңіл бөлу қажет. Діни-саяси экстремизмнің даму болашағы, көп жағдайда бірқатар обьективті, болжауға қиын ішкі және сыртқы сипаттағы факторлардан тәуелді екені анық.

Қысқа мерзімдік  және орта мерзімдік перспективада  экстремизмнің дамуына қолғабыс ететін сыртқы сипаттағы факторлар  тобына әр деңгейлік, сонымен бір  мезгілде өзара байланысты мынадай  аспектілерді өндіру қажет:

♦   терроризммен және экстремизммен күрес  желісіндегі жалпы әлемдік ситуацияның  дамуы;

♦   аймақ төңірегіндегі геосаяси күрес  процесі;

♦  ислам  әлемі елдеріндегі, оның ішінде Орталық  Азия шекарасына тікелей жақын маңайдағы  аймақтық қақтығыстар.

Терроризммен  және экстремизммен күрес желісіндегі  жалпы әлемдік ситуациялардың дамуы.

Жаһандану және әлемдік экстремистік қауымдастықтың кең ауқымдағы интернационалдануы - әлем елдері бүгінгі күні бетпе-бет  ұшырасып отырған күмән тудырмайтын  факт. Экстремизм және оның тым шеткері  көрінісі іспетті терроризм қазіргі  танда локалдық құбылыс болудан  қалды және XX ғасыр мен XXI ғасыр тоғысында халықаралық, жаһандық сипатқа ие бола бастады. Осы орайда, әлемдік қауымдастық, халықаралық қауіпсіздік қатерінің алдын алудың казіргі күндегі бар дағдарысында, тұрақсыздық пен өте төменгі деңгейдегі қауіпсіздіктің созылмалы кезеңіне аяқ басты. Осыған орай келесідей үрдістердің бар екендігін көрсете кету қажет:

♦  Радикалдық қозғалыстардың дамуы сақталып отыр, және ол, ең біріншіден әлемдік қауымдастықтағы  бай әрі дамыған Батыс пен  басқа елдер арасындағы өсе түсіп  отырған экономикалық дамудағы диспропорцияға негізделеді.

♦  Экстремистік және террористік ұйымдарға қатынастағы "екіұдай стандарт" саясатының сақталуы әлемдегі аталмыш қатердің қанат жаюының негізгі детерминанты болып табылады.

♦ Жаһандық экстремистік қауымдастықта XX ғасырдың екінші жартысынан бүгінгі уақытқа дейін жетекші позицияны ислам діні атынан әрекет ететін радикалдық діни-саяси ұйымдар иеленуде. Бүкіл әлемдік кеңістікте дерлік әртүрлі исламдық экстремистік ұйымдардың белсенділігі тұрақты сипатты иеленіп отыр. Бірқатар бағамдар бойынша, 2010 жылға дейінгі аралық террористік қатердің көрінісі тұрғысынан сындарлы болады. Осы орайда оның басты ошағы ретінде дәстүрлі түрде Таяу және Орта Шығыс аймағы, Оңтүстік Азия, Европаның бірқатар елдері, посткеңестік кеңістік, АҚШ болады. Дегенмен, бүгінгі күнде экстремистік ұйымдардың іс-әрекеттерінен олардың жаһандық зонасының кеңею үрдісін көруге болады.

♦  Соңғы  жылдары экстремизмнің эволюциялық  процесінің сандық және сапалық тұрғыдағы  өзгерісі анық көрінуде. Бүгінде, әртүрлі  мәліметтер бойынша, палестиналық, ауғандық жиһадтың тікелей ықпалында Алжир, Судан, Сауд Арабиясы, Орталық Азия елдері, Филиппин және тағы басқа аймақтарда 100 000-нан астам радикалды мұсылман бар. Қазіргі күндегі экстремистік ұйымдардың адамдық ресурстарының  қарқынды көбею мүм-кіндігі өте  жоғары.

♦ Экстремистік топтар өз мүдделеріне жетуде қазіргі  заманғы технологиялық, оның ішінде әскери сферадағы жетістіктерді  белсенді түрде қолданады. Осы орайда, террористердің іс-әрекеттерінің сапалық  өзгерісі тұрғысында, ең басты қауіпті  олардың жаппай қырып — жою  қаруларын (биологиялық, химиялык, ядролық) және олардың бірқатар компоненттерін пайдалануы тудырады.

Әлемдік қауымдастықтың алдында тұрған экстремизм мен терроризмнің өріс алуы мен қанат  жаюының жаһандық қатерінің көзге  көрініп тұрған фактісіне қарамастан, ортақ зұлымдыққа қарсы күшті  біріктіру міндеті практикалық  тұрғыда өте күрделі және ол екі  негізгі себепке келіп тіреледі. Біріншіден, БҰҰ түріндегі кең, көп  жоспарлы ынтымақтастықтын бұрынғы  формалары мен тетіктері сындарлы сәттерде (Ирак мысалы) жұмыс істемей  отыр. Яғни, халықаралық қауіпсіздікке  бағытталған қатерлерге қарсы тұра алатын өзара әрекеттесудің жаңа формасы, жаңа тетіктері қажет. Осымен тығыз байланысты екінші себеп, әрбір  жеке мемлекет бұрынғыдай қауіпсіздікті  қамтамасыз ету стратегиясында өзінің ұлттық мүддесін басшылыққа алады , ал аталмыш мүдделер әрбір елде бөлек  болғандықтан олар тек үйлеспеуі  ғана емес, тіпті жекелеген жағдайларда  бір-біріне қарама-қарсы тұруы мүмкін.

Міне, осылай, аталмыш қатермен әлемдік желіден  тыс, әлемдік қауымдастық тарапынан  болатын кешенді, жүйелі қадамсыз жекелеген  елде немесе аймақта эффективті күресуді есепке алу мүмкін емес.

Аймаққа ықпал етудегі геосаяси күрестегі  исламдық фактор

Аймақтағы ірі әлемдік державалардың қатысуымен өтіп жатқан геосаяси ойын дамуының қазіргі  кезендегі басты ерекшелігінің  өзі сонда, осы болып жатқан түбірлі  өзгерістер Орталық Азияның барлық кеңістігіндегі қауіпсіздік пен  геосаясат үшін терең әрі ұзаққа созылатын салдарға ие болуы мүмкін. Сондықтан, қазіргі күнде байкдлып отырған геосаяси ойыншылар арасындағы аймақтағы ықпал үшін бәсекелестіктерінің  белсенді процесі оңды тұстарымен қатар, өзінде, бір мезгілде аймақтағы елдер  үшін келеңсіз тәуекелдер мен қатерлерді де ұстайды. Осы орайдағы негізгі  келеңсіздік, аймақтағы негізгі, ең біріншіден Ресей, АҚШ, Қытай, Иран тәрізді  геосаяси ойыншылардың мүдделерінің жалпы  балансындағы байқалып отырған өткір  қайшылықтардың өсуінде болып отыр, ал бұл, болашақта Орталық Азия елдерінің  қауіпсіздігіндегі ішкі және сыртқы қатерлердің күшейе түсу көзі болуы  мүмкін. Осыған байланысты, С.Акимбековтің әділ бағалағанындай, "Орталық Азия мемлекеттерінің осы орайдағы қалыптасып отырған жағдайы айтарлықтай  тұрақты емес. Бір жағынан, Ресей, АҚШ, Қытай, Иран, Пәкістан және бірқатар баска мемлекеттердің мүдделерінің аймақтағы қарама-қарсы тұруының бастамасы Орталық Азиядағы дағдарысқа әкелуі мүмкін. Екінші жағынан - Орталық Азия мемлекеттеріндегі дағдарыс аймақтағы ыкдал жүргізудегі мүдделер күресінің өткір фазасын қоздыра түсуі мүмкін".

Біздің  қарастырып отырған мәселе желісіндегі  қауіптің өзі сонда, аймақтағы ықпал  жүргізу күресінде сыртқы субьектілер  тарапынан ықпал етудің кең құралдарының ішінен, олардың әртүрлі экстремистік ұйымдарды өз мүдделерін орнықтыруда  өте ыңғайлы құрал ретінде  пайдаланылулары мүмкін. Осындай  саясат, яғни "реттелетін экстремизм мен терроризм" КСРО мен АҚШ  арасындағы «суық соғыс» кезінде  белсенді түрде қолданылғандығы  белгілі жайт, ал бұл, өз кезегінде  аталмыш қатердің қазіргі күндегі  әлемде кең қанат жаюына айтарлықтай септігін тигізгені мәлім.

Тұтас алғанда, жақын болашақта экстремистік ұйымдарды  қысым көрсету құралы ретінде  пайдаланудың обьективті тұрғыдағы  аса жоғары емес мүмкіндігіне қарамастан, біздің ойымызша, оларды әртүрлі субьектілер  тарапынан, оның ішінде исламдық елдердің аймақтағы өз позицияларын күшейте  түсу максатында ойынға араластырып  жіберу мүмкіндігі сақталынып қалады. Осы орайдағы қызықты жайт, осы  радикалдық исламистік топтар, Орталық  Азияны исламдандыруды күшейте түсуді қолдайтындар тарапынан да, сонымен  қатар аймақтағы мемлекеттерде  зайырлы мемлекеттік құрылысты  сақтауға мүдделі елдер тарапынан  да құрал ретінде қолданылу мүмкіндігінің  болуы. Яғни Орталық Азиядағы радикалдық топтар, аймақ елдеріндегі қоғамдық-саяси  ситуацияны тұрақсыздандыруға, дінаралық  және ұлтаралық өшпенділікті өршітуге, сепаратистік және басқа да деструктивті көңіл-күйді жасақтауға бағытталған  тактикалық сипаттағы қажетті міндеттерді  шешу үшін қолданылулары мүмкін. Осындай  жағдайда пайда болатын бітімгершілік  және реттеуші күш ретінде сырттан  килігудің легитимді қажеттілігі  геосаяси ойын субьектілеріне аймақтағы  өздерінің стратегиялық міндеттерін  шешуге мүмкіндік береді. Аталмыш  тәсіл тым қарапайым және, ең бастысы, "суық соғыс" кезеңінде жақсы  игерілген.

Тұтастай  алғанда, радикалдық исламдық ұйымдарды  қолдану мүмкіндігі және геосаяси ойын субъектілері тарапынан өздерінің  стратегиялық мақсаттарын шешу үшін осындай тәсілдерге сұраным мен  мүдделіктің сақталынып отыруы Орталық  Азиядағы діни-саяси экстремизм қатерінің  дамуына өте күшті серпін береді.

Аймақтық  қақтығыстар

Орталық Азия аймағында радикалдық исламдық ұйымдардың таралуының аймақтық қақтығыстармен өзара байланыстылығы анық және заңды  құбылыс және өзіндік жабық шеңбер ретінде көрінеді: исламдық әлемдегі аймақтық қақтығыстар экстремистік ұйымдардың дамуының көзі ретінде көрінеді, бір мезгілде исламдық радикалдық ұйымдардың өздері қақтығыстардың сақталынып қалуына  ең мүдделі көз болып табылады. Біртұтас бақылаушы әрі үйлестіруші  орталықтың жоқтығына қарамастан, әртүрлі  қақтығыстық зоналарда әрекет ететін радикалдық ұйымдар бір-бірімен тұрақты түрде өзара тығыз байланыста тұрады. Осы орайда, бір-біріне қандай да бір тұрғыда тәуелді, және Орталық Азиядағы ситуацияға әртүрлі дәрежеде ықпал ете алатын келесідей қақтығыстарды бөліп көрсетуге болады:

біріншіден, араб-израиль қақтығысы - ислам экстремизмнің әлемдегі, оның ішінде Орталық Азия аймағындағы жаһандық әсер ету факторы ретінде;

екіншіден, үнді-пәкістан қақтығысы — ислам экстремизмінің Оңтүстік Азиядағы және Ауғанстандағы қанат жаюына айтарлықтай тікелей әсер ететін аймақтық мағынадағы фактор ретінде;

үшіншіден, ауған қақтығысы - радикалдық исламның Орталық Азия аймағындағы қанат жаюына айтарлықтай тікелей сырттан әсер ететін фактор ретінде.

Алғашқы екі, араб-израиль және үнді-пәкістан қақтығыстары, қазіргі замандағы  ұзаққа созылған қақтығыстар болып  табылады, және өкінішке орай, олардың  жақын аралықта шешімін табу мүмкіндігіне айтарлықтай негіз жоқ. Және аталмыш  қақтығыстар бұрынғыдай әлемдік  қауымдастықтағы, оның ішінде Таяу және Орта Шығыс, Оңтүстік және Орталық Азия елдеріндегі ислам экстремизмнің  кең таралуына өзінің келеңсіз әсерін әлі де тигізе береді.

Ал, Ауғанстанға  келер болсақ осы елдегі антитеррористік  операцияның жүргізілгендігіне  қарамастан, жақын болашақта Орталық  Азия аймағындағы радикалдық исламистердің  экспансиясы проблемасы сақталынып қалады. Фактілер көрсеткендей, "Аль-Каида" мен "Талибанмен" байланысты Ауғанстандағы  террористік инфрақұрылымдарды  жоюға бағытталған әскери операция өзінің аяғына дейін жеткізілмеді. Стратегиялық зерттеулердің халықаралық  институтының "Аль-Каиданың" іс-қызметіне  арналған 2002-2003 жылғы баяндамасында  аталмыш жүйенің сақталып қалғаны  айтылады: ұйымның 18000 қатардағы мүшелерінен  Ауғанстанда екі мыңдайы ғана соғыс барысында жойылған.

Қазіргі таңда, Ауғанстанда жаңа қарулы қақтығыстарға  жол берілуі мүмкін жаңа қайшылықтар  мен қақтығыстардың пайда болуына  барлық алғышарттар сақталынып отыр. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша, қазіргі қалыптасып отырған ситуация 1994 жылға дейінгі "Талибан" ислам  қозғалысы осы елдің саяси  сахнасына келер алдындағы кезеңге  ұқсас. Осыған байланысты, қақтығыстың  латентті күйінің ашық, қарулы формасына  өткен жағдайда, ішкі саяси жинақталған  қайшылықтардың өршуінің немесе геосаяси мүдделердің бетпе-бет келуінің нәтижесінде, Ауғанстанның саяси сахнасында радикалдық исламистердің болашақта  көрініс беруі айтарлықтай жоғары. Ал, Ауғанстанда, радикалдық ислам күштерінің қатысуымен ситуацияның қайта өршуі  Орталық Азия елдерінің қауіпсіздігіне келеңсіз әсерін тигізері хақ. Осындай  жағдайда, Ауғанстандағы радикалдық исламистердің мүдделі одақтасы ретінде, Орталық Азияның бірқатар елдерінде радикалдық ислам оппозициясы  кезекті рет қайтадан пайда болады. Осы орайдағы оқиғалар тізбегіне  көз жіберер болсақ, ауғандық радикалдық ұйымдардың қалдықтары, осы аймақ  кеңістігіндегі белсенді әрекеттерін қайта жандандыру үшін Орталық Азия мен Кавказ елдеріндегі бірқатар жасырын экстремистік ұйымдармен байланыстарын орнатуға талпынып отыр.

Осылай, ауған қақтығысы жатқан маңайдағы  елдер үшін, оның ішінде Орталық  Азия елдері үшін жетекші сыртқы тұрақсыздық  тудыратын фактор ретінде әлі  де сақталып қала береді.