Сақтандыру нарығының түсінігі мен мәні және атқаратын функциялары

Ақырғы екі жыл ішінде сақтандыру нарығының құрылымында үлкен  өзгерістер болған жоқ. Жалпы сыйақыларды  сақтандырудың өсу деңгейі тұрақты  деп айтуға болады. 2009 жылы сыйақы өсімі 28%-ды құрады, 2010 жылы сыйакы өсімі 27%-ды, ал 2011 жылы 20% -дан аспады.

Сақтандыру сыйақының жалпы  сомасындағы шетелдегі қайта  сақтандыру үлесі төмендеуде. Бұл  отандық сақтандыру ұйымдардың өзінде қалған немесе сақтандыру көлеміндегі  жоғары емес тәуекелдердің өсуімен  байланысты. Кәсіпорындардың мұнай-газды, энергетикалық секторларының, сонымен қатар авиа тасымдалдаушының мүлігі мен жауапкершілігінің ірі тәуекелдері елімізден тыс қайта сақтандырылады.

Нарық өсімі міндетті сақтандырудың  енгізілуімен және табиғи өсуімен қамтамасыз етіледі. Бір тұрғынның сақтандыру сыйақы 2010 жылы 1924 теңгені немесе 14,6 $-ды кұрады.

Капиталға айналу өсімі акңионерлердің қосымша инвестициялары мен сақтандыру ұйымдарының бөлінбеген кірісі арқылы жүреді.

Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарының қаржылық көрсеткіштерінің ағымдағы жағдайын 1- кестеден көруге болады.

Қазақстан Республикасы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының  қаржылық көрсеткіштерінің ағымдағы жағдайын талдау барысында келесі нәтижелер  анықталды: сақтандыру ұйымдарының 2009 жылғы активтері 297252217 мың теңгені құраса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 44437587 теңгеге артып, 387671977 мың теңгені көрсетіп отыр. Сондай-ақ таза сақтандыру резервтері 2009 жылы 101011539 мың теңгені көрсетсе, 2010 жылы 114919173 тг көрсетті, 2011 жылы таза сақтандыру резервтері 127858440 тг құрап, соңғы үш жыл аралығында көрсеткіш 26846901 тг артып отыр. Бұл деп отырғанымыз, сақтандыру ұйымдарының активтік ресурстары мен таза сақтандыру резервтерінің тиімді пайдаланылып, олардың артқанын көрсетеді. Меншікті капитал жиынтықтарына келетін болсақ, 2009 жылы сақтандыру ұйымдарының өз меншігіндегі капиталы 180480027 тг құрап, 2011 жылы 231162447 тг құрап отыр, осыдан шығатын нәтиже, 2009 жылға қарағанда 2011 жылы ұйымдардың меншікті капиталы 50682420 тг артқан. Сақтандыру ұйымдарының құрылуының басты шарттарының бірі ол жарғылық капталының болуы, осыған орай ҚР сақтандыру ұйымдарының 2009 жылғы жарғылық капитал сомасының жиынтығы 40618311 тг көрсетіп, 2010 жылы бұл көрсеткіш 76367279 тг құраған, ал соңғы есепті жыл қорытындысы бойынша 2009 жылға қарағанда жарғылық капитал қорлары

48880120 тг артқаның байқатады.  Есепті кезеңнің бөлінбеген кірісі (жабылмаған залалы) көрсеткіші бойынша 2009 жылы 28213153 тг, 2010 жылы 34779776 тг, ал 2011 жылы 27646639 тг құраған. 2009 жыл мен 2011 жылды салыстыра келе біз бұл көрсеткіштің -566514 тг кемігенің анықтадық. Сақтандыру ұйымдарының сақтандыру сыйлықақылары бойынша ағымдық жағдайы 2009 жылы 132476462 мың тг көрсетіп, 2011 жылы бұл көрсеткіш 66026879 тг артып, 89498431 тг құраған. Сондай-ақ сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру бойынша шығыстар көрсеткіші 2009 жылы 29829792 мың тг құрап, 2011 жылы 46139245 тг, салыстыра келе 2009 жылға қарағанда 2011 жылы сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру бойынша шығыстар көрсеткіші 16309453 тг артқанын байқаймыз. Сақтандыру ұйымдарының ағымдық жағдайын талдай келе, біз олардың негізгі қаржылық жағдайына тоқталдық, сондай-ақ ресурстарды пайдалану көрсеткіштеріне, міндеттемелерден уақытында құтылу мүмкіндіктеріне баға берілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-кесте. Қазақстан  Республикасы сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымдарының қаржылық  көрсеткіштерінің ағымдағы жағдайы

Көрсеткіштер	2009	2010	2011	Өзгерісі
				+/-	%
1. Активтер	297252217	343234390	387671977	44437587	30,4
2. Таза сақтандыру  резервтері	101011539	114919173	127858440	26846901	26,5
3. Меншік капиталы	180480027	208657566	231162447	50682420	28,08
4. Жарғылық капитал	40618311	76367279	89498431	48880120	120,3
5. Есепті кезеңнің  бөлінбеген кірісі (жабылмаған залалы)	28213153	34779776	27646639	-566514	-2,007
6. Сақтандыру сыйлықақылары	132476462	153496823	198503341	66026879	49,8
7. Сақтандыру сыйлықақыларының  таза сомасы	76596100	93640614	133680816	57084716	74,5
8. Сақтандыру төлемдерін  жүзеге асыру бойынша шығыстар	29829792	27139608	46139245	16309453	54,6
9. Сақтандыру төлемдерін  жүзеге асыру бойынша таза  шығыстар	17139128	24238011	35019867	17880739	104,3

 

 

(мың теңгемен)

Дерек көзі: ҚР Қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын реттеу мен  қадағалау агенттігі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет. Қазақстан  Республикасының сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымдарының қаржылық  көрсеткіштері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2   Қазақстан   Республикасының  сақтандыру   нарығының бәсекеге қабілеттілігіне  ықпал етуші факторлары

 

Қазақстан Республикасында  сақтандыруды дамытудың негізгі  мақсаты –  мемлекеттің, азаматтардың жəне шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру. 1993  жылы «Сақтандыру туралы»  заңның қабылдануымен біздің мемлекетіміздің сақтандыру заңнамасының негіздері қаланды,  сақтандыру ұйымдарының саны 900-ге жетті. Əрине, олардың көбінің сақтандыру ісімен тек атауы ғана сəйкес келетін. Заң талаптарын тек 13 сақтандырушы ғана орындай алды.  Осы жылы 38  компанияның бастамасымен Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды.  Ал қазіргі кезде яғни 2011  жылғы 1  қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығында 40 cақтандыру ұйымы (оның ішінде: 7 – өмірді сақтандыру бойынша),  13 сақтандыру брокері жəне 70 актуарий өз қызметтерін лицензия негізінде жүзеге асырды. Есепті күнге 27 сақтандыру ұйымы «Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры» АҚ-ның қатысушылары болып табылды (1-кесте).

 

 

1-кесте.  Сақтандыру  секторының институционалды құрылымы

 

Сақтандыру  секторының институционалды құрылымы	1.01.2010ж.	1.01.2011ж.
Сақтандыру ұйымдарының саны, оның ішінде:	40	41
өмірді сақтандыру бойынша	7	7
Сақтандыру  брокерлерінің саны	13	13
Актуарийлер саны	63	70

 

Қарастырып  отырған кезеңде сақтандыру нарығының  сақтандыру сыйлықақылары бойынша  шоғырлану деңгейінің ұлғаюы жəне сақтандыру төлемдері бойынша шоғырлану деңгейінің кемуі байқалады. 5 ірі сақтандыру компанияларының үлесіне жиынтық сақтандыру сыйлықақылардың 37,5%-ы жəне сақтандыру төлемдерінің 33,0%-ы келеді.  Сақтандыру нарығының жиынтық активтерінің ішінде бес ірі сақтандыру компанияларының үлесі 51,6%-ды құрайды (2-кесте).

 

 

 

 

 

2-кесте. Сақтандыру  нарығының жиынтық көрсеткіштері

 

Сақтандыру  нарығының жиынтық көрсеткіштерінен  үлесі, %	1.01.2010ж.	1.01.2011ж.
Бес ірі сақтандыру компаниясының сақтандыру сыйлықақылары	43,5	37,5
Он ірі сақтандыру компаниясының сақтандыру сыйлықақылары	65,0	54,0
Бес ірі сақтандыру компаниясының сақтандыру төлемдері	52,8	33,0
Он ірі сақтандыру компаниясының сақтандыру төлемдері	72,2	47,1
Бес ірі сақтандыру компаниясының активтері	51,3	51,6
Бес ірі сақтандыру компаниясының активтері	60,6	62,8

 

Сақтандыру  нарығындағы бəсекелестiкке əсер ететін  бұл бəсекелестiк қарқынының негiзгi факторларына келесілерді жатқызуға  болады:

• бəсекелес  сақтандыру компанияларының сандық жəне сапалық сыйымдылығы;

•  сақтандыру қызметтерiне жəне оның құрылымдық пен  құн динамикасына сұраныс көлемiнiң  өзгерiсi;

• (сақтандыру қызметтi  лицензиялаудың ерекшелiгi)  сақтандыру нарығына енудiң тосқауылдары;

• жапсарлас  несие нарығындағы ахуал;

• сақтықшы-бəсекешiлердiң  стратегиясындағы айырмашылықтар;

• сақтандыру нарығындағы  бəсекелестiктегі  ерекше себептер.

Сақтандыру  компанияларының саны жəне олардың  салыстырмалы сыйымдылығы бəсекелестiктiң  деңгейлерiн анықтайды.  Басқа  тең жағдайда сақтандыру нарығында  сақтандыру компанияларының түбегейлi  саны бəсекелестiк қарқынына белдеседi.  Бұл мəлiметтерді жинау үшiн арнайы əлеуметтік құжаттама құрастырылады. Алған нəтижелердiң негiзiнде бəсекелестiктiң деңгейi туралы қорытынды жасалады.

Сонымен қатар   сақтандыру компаниялары бірнеше    факторлар арқылы бəсекелестiкке ықпал ете алады. Олар ішкі жəне сыртқы факторлар.

Ішкі факторлар:·  техникалық қызмет көрсету: сақтандыру келiсiмшарттар мен сақтандырушыларға  қызмет көрсетулер деңгейі;

· сақтандыру компаниясының  клиенттер мен жұмыс істеу сапасының деңгейi.

Сыртқы факторлар:

· ғылыми-техникалық прогресс;

· мемлекеттiк  –  саяси орта, (мемлекеттiк жəне əлеуметтiк саясаттың сақтандыру iсiнiң қолдауы);

· экономиканың күйi, (халық саны, ақша жүйесі, валюталық  жағдай, өмiр деңгейi тағы сол сияқтылар);

· сақтандыру нарығының  əлеуметтiк-əдеп ортасы, (сақтандыру мəдениетiнiң  деңгейi, ұлттық дəстүрлер, этникалық  құрам жəне тағы басқалар);

· дүниежүзілік сақтандыру нарығының конъюнктурасы.

Қазақстанның  сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр,  экономикалық жəне құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс жетілмеген   заңнамалық   база)  ол дүниежүзілік    деңгейден    айтарлықтай артта қалып келеді.  Дамыған нарықтық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол не бары 40 түрі   қамтиды.  Жеке басты сақтандыру жəне азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл халықтың табысы төмен болып отырған деңгейіне байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Қазақстан  Республикасының   сақтандыру   нарығының    проблемалары   мен  даму   тенденциялары

 

Бүгінгі таңда сақтандыру нарығының даму проблемаларының  негізгілері болып республикада өмірді және жеке басты сақтандырудың  басқа түрлерінің, сақтандыру ұйымдарын  корпоративті басқару жүйелерін енгізудің, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметі туралы статистикалық және өзге де мәліметтер базасының қол жетерлігін қалыптастыру мен қамтамасыз етудің жеткілікті түрде дамымауы табылады.

Сақтандыру секторының проблемаларының ішінде келесілерді атап өткен жөн:

• ұзақ мерзімді және өмірді жинақтаушы сақтандыруды қосқанда, ерікті сақтандыру бойынша ұсынылатын қызметтердің шектеулігі;
• сақтандыру өнімдерінің (сақтандырудың міндетті түрлерінен басқа, бұнда ақы заңдылық негізінде бекітіледі) айтарлықтай қымбат тұруы және оларға сұраныстың төмендігі;
• нарықтағы бірқатар сақтандыру ұйымдарының жеткіліксіз белсенділігі;
• сақтанушылардың сақтандыруға, атап айтқанда өмірді сақтандыруға қызығушылығының төмендігі;
• сақтандыру ұйымдарының өздерінің тәуекелдерін дұрыс басқара алмауы (анықтау, бағалау, есеп беру);
• сақтандыру ұйымдарының жинақтаушы өмірді сақтандыру келісім-шарттары бойынша сақтанушыларға қарыз беру жүйесінің дамымауы;
• халықтың сақтандыру нарығына деген сенімділігінің төмендігі, сақтандыру ұйымдарындағы қызмет көрсету сапасының төмендігі;
• сақтандыру бизнесі облысындағы алдап-сулаушылық.

     Сақтандыру нарығының құқықтық базасындағы едәуір өзгерістердің, сондай-ақ жоғарыда атп өткен проблемаларды шешу жолындағы шаралар ішінде Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын дамытудың 2006-2010 жылға арналған мемлекеттік бағдарламасын ерекше атап өткен жөн. Мақсаты – ұлттық сақтандыру индустриясын одан әрі реформалау. Бағдарламаның алдына қойған негізгі жұмыстары:

• жеке басты сақтандыруды, соның ішінде оның жинақтаушы және ұзақ мерзімді түрлерін дамыту;
• өзара сақтандыру жүйесін дамыту;
• халықтың сақтық мәдениетін жоғарылату;
• сақтандыру ісінің ақпараттық және автоматизация деңгейін жоғарылату;
• міндетті сақтандыру облысында мемлекеттік саясатты дайындау және сақтандыру нарығының инфрақұрылымын одан әрі жетілдіру;
• сақтандыру аясындағы мамандардың мамандану дәрежесін дайындау және жоғарылату;
• сақтандыру қызметін реттеу мен қадағалау стандарттарын жоғарылату;
• қайта сақтандыру және бірлесіп сақтандыру тетіктерін жетілдіру.