Кәсіпорынның инновациялық қызметі

Лизинг ─ машиналар  мен құрал-жабдықтарды ұзақ мерзімге жалға беру, жалға берушімен сатып  алынған жалға алушы үшін  инвестициялық  мақсаттағы басқа тауарлар.

Экономикалық жағынан  лизинг несиемен ұқсас. Басқаша айтқанда, егер лизингті жеделдік, қайтарымдылық, төлемділік шарттарына негізделген  меншікті уақытша қолдануға беру құралы ретінде қарастырсақ, онда оны  негізгі қорларға тауарлық несие  ретінде классификациялауға болады, сонымен қатар олардың активті  бөлігіне ─ құрал-жабдықтар жатады. Бірақ лизинг дәстүрлі банктік несиелеуден тартымдырақ, әсіресе тез дамытын шағын және орта кәсіпорындарға.

Лизингтік компаниялар, көпшілік жағдайда бір уақытта лизинг беруші ─ кәсіпорындарға, жиі жеке тұлғаларға құрал-жабдықтарды жалға беруді қамтамсыз ететін мамандандырылған мекеме. Лизингтік компанияның негізгі  мақсаты өздерінің клиенттеріне қажетті бұйымдарды алуға және оларды алдын ала белгілі бір  төлемге  сай  белгілі уақытқа жалға  беру болып табылады.  Жалгерлік  аяқталғаннан кейін материалдық  құндылықтарды жалға алушы фирма  лизингтік компанияға қайтарып береді, не келісім шарттың уақытын ұзартады немесе қалдық құны бойынша оны сатып  алады.

Лизингтің тиімділігі сонда, ол арқылы жалға алушы қазіргі  техниканы сатып алуға көп  ақша жұмсамайды. Бұл жалгерлік форма  шағын және орта кәсіпорындар үшін тартымды. Лизинг тұтынушылардың ғылым  мен техниканың жаңа жетістіктеріне жол ашады.

Лизингтің экономикалық мазмұны  және оның жалға беруден (аренда) айырмашылығы келесілерден тұрады. Белгілі бір  материалды құндылықтарды жалға  алу кезінде жалға алушы олардың  иесі болмайды және осы меншікке байланысты құқықтық міндеттерге ие болмайды. Лизингті алушы меншік құқықтарына  байланысты міндеттерді өзіне жүктейді. Лизингті беруші жалға беруші сияқты лизинг объектісінің иесі болып қалады. Лизинг объектісін жойылуы немесе қолдану  мүмкін емес жағдайда лизингті алушы  қарызды өтеу міндеттерінен босатылмайды.

Кей кезде, лизингтің жалға  беруден айырмашылығы тек қана құқықтық аспектілерде және келісу жағдайларына байланысты деп қарастырады. Бірақ, шын мәнінде бұл олай емес. Лизинг алушы жалға берушіден айырмашылығы, ол лизинг берушіге ай сайын ақы  төлемейді, амортизациялық аударымдардың  толық сомасын төлейді. Лизинг объектісінде дефектер болған жағдайда лизинг алушы  объектіні жеткізушіге наразылық  білдіреді, ал лизинг беруші кепілділік міндеттерінен толықтай босатылады. Жалпы жалгерлік келісімдік қатынастар сатып алу сату қатынастырына ауыстырылады, бірақ меншік құқығы берілмейді. Осыдан, келісімнің бастапқы уақытында лизинг объектісі біршама үлкен сомаға амортизацияланады, бұл амортизация нормаларына сәйкес жүзеге асырылады. Жалға алу кезінде және ол бойынша төлемдерді төлеу көлемі нарық конъюнктурасына (сұраныс пен ұсынысқа) байланысты. Лизингтің жалгерліктен айырмашылығы лизингті алушы келісімнің аяқталу уақытында алдын ала келісілген бағамен өз меншігіне ала алады. Лизингтік компания мен лизингті алушылардың арасында жалға беру уақыты, оның үзілмеуі, жалгерлік төлемдердің көлемі, оларды төлеу кезеңі, лизинг объектісін сақтандыру жағдайлары, жалгерлік аяқталған уақытта мүлікті иемдену мүмкіндіктері туралы өзара келісімге келіп, қол қояды. Жалгерліктің уақытына байланысты лизингтер былай бөлінеді: рейтинг ─ бірнеше күннен бастап бір айға дейін жалға беру, хайринг ─ бірнеше айдан бастап бір жылға дейін, лизинг тегінде ─ бір жылдан бастап бірнеше жылға дейін. Халықаралық тәжірибе бойынша лизинг уақыты құрал-жабдықтардың амортизация периодына байланысты. Әдетте лизинг уақыты мына периодтан аз:

Амортизация периоды, жыл                     3   4   5  6-7  8   9-10

Лизингтің минималды уақыты, жыл        3   3  4    5   6      7

Машиналар мен құрал-жабдықтарды  жалға алудың орташа уақыты 5-8 жыл,  жылжымайтын мүлікті жалға алу  уақыты 10-20 жыл аралықтарын қамтиды. Лизингтің уақыты әр түрлі елдерде  әр түрлі нормативтік құжаттармен  анықталады. Шетелдік әдебиеттерде лизингтің  мәні ─ жалгерлік пен банктік  несие элементтерінің бірігуінде деп  тұжырымдалған. Оның жалгерлікпен туыстыратын  меншік құқық қатынастыры, ал несиемен ─ жеделдік және қайтарымдылық. Қалған жағдайлар салықтық, азаматтық, сауда  заңдылықтарының ерекшеліктеріне  байланысты. Олар лизингтің экономикалық мәнін өзгертпейді, тек қана оған ұлттық ерекшелік береді.

Лизингтік  операциялардың көлемі бойынша әлемдік лидер  АҚШ, Еуропада ─ Ұлыбритания саналады. Инвестициялық қызметті қаржыландыру мен ұйым формасын таңдар алдында, инновациялық жобаның тиімділігіне қаржылық-экономикалық талдау жасау қажет.

 

2.3. Нарықтық экономика  жағдайындағы кәсіпорынның инновациялық  қызметі.

Кәсіпорынның инновациялық қызметі жаңа өнім мен технологиялар  өндірісін ұлғайтуға, отандық тауарлардың  өтім көлемінің ұлғаюына бағытталуы керек, бұл инновациялық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуын талап етеді.

Инновацияға байланысты кәсіпкерлік  екі модельге бөлінеді: классикалық, инновациялық.

Классикалық модель ─ дәстүрлі, өсімпаздық, ескішілдік кәсіпкерлік. Осы  модель шеңберінде кәсіпкер пайданы  көбейту мақсатында кәсіпорынның ішкі резервтерін қозғалысқа әкеледі  және рентабельділікті көтереді. Осы  модель бойынша кәсіпкерліктің табыстылығы  көп жағдайда федералдық үкімет және аймақтық билік органдарының жағынан  субсидиялау, протекционизммен ілеседі.

Екінші модель инновациялық (өнімді немесе жемісті) кәсіпкерлікпен қарастырылады. Сонымен қатар, кәсіпорынның даму жолдарын іздестіруді қарастырылады, оның негізіне соңғы қолдану кезеңіне жеткізілген инновациялар немесе жаңалықтар жатқызылады.

Кәсіпорындағы инновацияның дамуына түрткі болатын себеп  кәсіпкерлік қызметтің шығындарын төмендету ынтасы және нарықтық бәсекенің  қатты жағдайында пайданың көлемін  ұлғайту болып табылады. Ескірген технология мен техниканы қолдану  процесінде шығындар орташадан жоғары деңгейде қалыптасады және кәсіпкерлік  шығынды болуы мүмкін, егер бәсекелестер өндіріс шығындарын төмендету және ұсынылатын өнім мен қызметтердің төмен бағасының негізінде нарықтағы өтімділік табысына жету жолдарын тапқан болса.

Осыдан әр бір кәсіпорында  бәсекелік басымдылықты жасау қажеттігі  пайда болады, бұны жүзеге асыру  үшін инновацияларды қолдану керек. Сонымен бірге, неғұрлым инновациялық процесс тез жүрсе, соғұрлым табысты  қызметтің болуы ықтимал. Өнімді жаңарту және оны дер кезінде  нарыққа шығару қосымша пайда  алу ықтималдығын жоғарлатады, бұл  ғылыми-техникалық рента деп аталады.

Осылайша кәсіпорын инновацияны  қолдану арқылы шығындарды төмендетеді, өндіріс көлемін өсіреді, нарықтың өтімділік табысына жетеді, пайда  көлемін көбейтеді, кәсіпкерліктің тиімділігін көтеруге және ұлттық экономиканың дамуына ықпал жасайды. Идеяның  пайда болуынан бастап жаңалықты  практикалық түрде  енгізуге дейінгі  уақыт периоды инновацияның өмірлік  цикл деп аталады. Өмірлік цикл 4 этаптан тұрады.     Ол 6- суретте  көрсетілген.

 

 

6-сурет. Инновациялық  процестің функционалды реттілігі.

Бірінші этапта фундаментальды зерттеулер ғылыми ұйымдарда жүзеге асырылады, соның нәтижесінде жаңа ғылыми танымдар қалыптасады.

Екінші этап практикалық  бағыты бар қолданбалы және эксперименттік зерттеулермен сипатталады.  Бұл  этапта теріс нәтижелер алу ықтималдығы  жоғары, сондықтан жаңалықты өңдеу  жиі тәуекелділік сипатта болады.

Үшінші этапта конструкторлы-технологиялық  құжаттамалар дайындалады, ал инновацияның аралық нәтижелері жаңа өнімдердің тәжірибелі үлгілерін және жаңа технологиялардың тәжірибелі қолдануын көрсетеді.

Төртінші этап ─ жаңалықты  коммерциализациялау ─ оны өндіріске  жіберу уақытынан нарықта тауар  ретінде пайда болғанға дейін  жалғасады. Тауардың өмірлік циклы  осы тауардың нарық өтімінен жоғалып  кетуімен аяқталады. Сату көлемінің  тауардың өмірлік циклына тәуелділігі 7-суретте көрсетілген.

Кәсіпорынның қызметі  табысты болу үшін бизнес-жоспарды өңдеген кезде, өндірілетін өнімнің  өмірлік циклдың қандай кезеңінде  болуын ескеру керек, бәсекелестердің  әрекетін  қадағалап,   инновацияларды жүзеге асыру және жаңа өнімдердің жетілген модельдерінің сату көлемін келешекте ұлғайта беруді қамтамасыз ету.

Инновациялық процестің  дамуына әр түрлі факторлар тобы әсер етеді: экономикалық, технологиялық, саясаттық, құқықтық, ұйымдық-басқарушылық, әлеуметтік-психологиялық, мәдениеттік. Кейбір факторлар инновациялық қызметке оң әсер етді, ал басқалары кедергі  жасайды.  Мысалы, экономикалық және технологиялық факторлар тобы кәсіпорынның инновациялық қызметіне оң әсер етеді, яғни қажетті қаржы ресурстарын, материалды-техникалық құралдар, прогрессивті технологиялар,шаруашылық және ғылыми-техникалық ішкі құрылымның болуын көрсетеді. Осы  факторлар тобы инвестиция үшін құралдардың  жетіспеушілігі немесе жоқтығы, материалдық, ғылыми-техникалық базаның әлсіздігі  және т.б.      инновациялық қызметке кедергі келтіреді.

Кәсіпорын-инноватор инновациялық жобаны өзінің құрылымдық бөлімшелерінде дайындайды немесе инновациялық кәсіпкерлікке  маманданған ұйымды келісім шарт негізінде қатыстырады.

Кәсіпорын-инноватор инновациялық кәсіпкермен инновациялық өңдеулерді жүзеге асыру бойынша келісім  шартқа отырады. Келісім шарт тапсырыстың  белгілі төлемі аванс түрінде  қарастырылуы мүмкін.

Инновациялық кәсіпкер төлемге  сәйкес тапсырысты орындау үшін қажетті  материалдарды сатып алады немесе негізгі құралдарды жалға алады, ғылыми-техникалық кадрларды қатыстырады. Тапсырыс берушіге аяқталған өңдеулерді одан әрі қарай қолдануға беріледі.

Инновацияларды қаржыландыру  кез келген инвестицияларды қаржыландыру көздерінен жүзеге асырылады, яғни өзіндік  қаржыландыру, несиелік құралдар, басқа  аралас немесе дәстүрлі емес көздер, бюджеттен  тыс қорлар, әр түрлі деңгейдегі бюджеттер.

 

 

сату көлемі

 

 

 

уақыт

 

         Енгізу      өсім       жетілу  құлдырау  жойылып кету

7-сурет. Сату көлемінің  тауардың өмірлік циклына тәуелділігі.

 

 

 

 

 

 

III БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДАҒЫ  ЖАҢА ЖОЛДАРЫ.

3.1. Қазақстанның  инновациялық қызметінің маңызы  және саясаты.

Қазақстан Республикасының  2002 жылғы «Инновациялық қызмет туралы»  қабылданған заңының  қазіргі  ғылыми-техникалық саясатты жетілдіруде  орны ерекше. Осы заң негізінде  бүгінде елімізде инновациялық қызметті қоғамға енгізу мен оны әрі  қарай жетілдіру бірінші кезекте  тұр. Инновациялық қызметті қоғамда, ғылымда, әлеуметтік өмірде, саяси жүйеде, өмірдің  тағы басқа салаларында да кеңінен  қолдануға болады. Жаңа жетістіктерге  қол жеткізу жолындағы ізденіс  және оларды дамыту барысында жаңа әдіс-тәсілдерді қолдану заман талабынан  туындап отыр. Инновациялық процестерге  бет бұру дегеніміз ─ бұрынғы  даму жолдарын өзгерту, қоғамның барлық саласының даму динамикасын жаңарту, ғылыми-техникалық дамуға жаңа стимул беру мақсатында жұмыс істеу. Мұның  өзі ғылым мен өндірісті тоқайластыру деген сөз.

Осы мақсатта қабылданған  еліміздегі «Инновациялық қызмет туралы»  заң қоғамның, экономиканың дамуына  жаңа сипат беруде. Бұл заңның негіздеріне  сүйенетін болсақ, мұнда негізінен  инновациялық саясат ─ мемлекеттік  саясаттың құрамдас бір бөлігі әлеуметтік-экономикалық саланы дамытуда осы бағытты басшылыққа алу керек. Бұл процесс бәсекеге қабілетті экономиканың қарышты  қадам басуына ерекше әсер етеді. Инновациялық жаңа ғылыми идеялар озық технологияны қолдануға барлық жағдайлар  жасау қажет екенін көрсетеді. Жаңа жетілдіргіш ақпараттық технологиялық  процестер үрдісін қоғамды басқару  саласынан бастап, өндірістің барлық салаларында қолдану керек екенін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Ғылым  мен техниканың жетістіктері арқылы өз экономикасын алға жылжытып, дүниежүзілік рынокта алдыңғы қатарлы елдер  қатарына шыққан көптеген мемлекеттер  бар екенін тарихтан жақсы білеміз. Осыдан бірнеше онжылдықтар бұрын  әлемдегі кедей мемлекеттер қатарында  болған Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінің  тез арада дамып кетуі бұған  нақты мысал бола алады. Бүгінде электрондық әлемде беделді орын алып отырған Жапония, Корея, Қытай ғылыми-техникалық саясаттың нәтижесінде осындай жетістіктерге қол жеткізді.  Сондықтан да ғылыми-техникалық саясат мәселесін толыққанды зерттеу, бұл саясаттың шет елдерде жүзеге асыру тәжірибесімен танысу Қазақстан сияқты жас, ғылыми, өндірістік әлеуеті жоғары мемлекет үшін өте өзекті мәселе болмақ. Осы тұрғыдан келгенде, еліміздегі инновациялық саясатты жетілдіру қазақстандағы ғылымды дамытумен тікелей байланысты. Әлеуметтік экономикалық өркендеудегі жетістіктерінің бәрі де жақсы ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде жүзеге асырылады.  Осындай алдыңғы қатарлы елдерге жақын болу үшін, инновациялық қызметті одан әрі  жетілдіру, инновациялық саясатты әрі қарай өркендету мәселесі тұр. Инновациялық жоба, инновациялық инфрақұрылым, инновациялық қор толық түрде мемлекет тарапынан қолдау табуы тиіс.  Ғылым мен техниканың жедел түрде сапалы дамуы тікелей мемлекеттік саясатпен байланысты екендігі ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда, ғылыми-техникалық прогресті жаңа жағдайда мемлекеттік реттеу қолға алынуы тиіс.  Мемлекетік инновациялық саясат қоғамның бар саласын қамтитын бағыттарда жұмыс істейді. Ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану мен іске қосу мақсатында жасалатын істердің бағдарламасы мен жүзеге асырушы мамандар іріктеліп, олар конкурстық негізде қабылдануы керек.  Инновациялық жобаны іске асыру үшін ең алдымен жобаның формалары мен әдістері анықталуы тиіс. Инновациялық қызметті жүзеге асыратын және оны толық қамтамасыз ететін құқықтық-нормативтік базаны толық түрде кеңейту басты шарт.

Келесі ерекше бір еске алатын мәселе, инновациялық қызметті жүзеге асыратын субъект мемлекет тарапынан  қолдау табуы қажет. Бірінші кезекте  әсіресе эксперименттік зерттеулердің  санын өсіру және олардың материалдық  шығындарын өтейтіндей, инновациялық қорды мемлекет өз қамқорлығына алса, бұл нақты бастамалардың бірі болар еді. Қазақстан Республикасының  кешегі, бүгінгі, ертеңгі даму үрдістерін жан-жақты қарастыра отырып, қазіргі кезеңдегі ғылым мен техника жетістіктерін өндірістік пайдаланудың 2003-2015 жылдарға арналған бағдарламасында осы мәселелер кеңінен көрсетілген, алайда оны жүзеге асыруда көптеген кемшіліктер болып жатыр. Әрине, бұл енді ғана инновациялық даму саясатына аяқ басқан ел үшін табиғи құбылыс.  Алайда осы процестерді жүзеге асыруға қызығушылық танытушылар саны көбеймей отыр. Осы орайда арнайы орталықтар мен маман кадрларды жұмысты ұйымдастыруда өркениетті елдер тәжірибесіне сүйенуді үйрету керек, келісімділік негізінде жұмыс істеу екі жаққа да қолайлы болуы тиіс.

Бұл саясаттың мәні барлық қажеттілікті қамтамасыз ету жолындағы  өзгерістер арқылы қоғам мен әлеуметтік ортаны жаңа жағдайға бейімдеу деген  ұғымға келіп саяды. Полиэтникалы Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы мен  саяси тұрақтылығы демократиялық  жаңа принциптер негізінде жүргізілетін ғылыми-техникалық саясатпен тығыз  байланысты. Осы негізде іске асырылып отырған инновациялық қызмет қоғамның барлық саласындағы технологиялық  процестердің жаңа жетістіктерін жүзеге асыру, сол арқылы қоғамдық қатынастағы  әлеуметтік-экономикалық, қаржылық, құқықтық салада өзгеру ғана емес, ғылыми негіздегі  жаңалықты қолданысқа енгізу болып  табылады.

Инновациялық саясаттың  басты мақсаты ─ отандық өнімдердің бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету, осы арқылы еліміздің әл-ауқатын  көтеру және қоғамның экономикалық  дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан да жаһандық процесс  туғызған инновациялық қызмет кез келген мемлекеттің даму тарихында ерекше орынға ие. Еліміздегі ішкі және сыртқы геосаяси және экономикалық жағдайдың  тұрақтануы мен инновациялық қызметтің, ғылыми-техникалық саясаттың даму қарқыны  да өзгеруде. Осы орайда жоғарыда айтылған ҚР-ның «Инновациялық қызмет туралы»  қабылданған заңының саяси-әлеуметтік маңызы өте зор, себебі әр бір елдің  экономикасы мен интеллектуалдық  потенциалы жоғары деңгейде көрінуінде ғылым  мен техника басты өзек болуы тиіс. Еліміздің басты бағыттарындағы негізгі ядро болып отырған инновациялық қызметті қабылдау мен оны енгізу ─ бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі.