Инновация түсінігі

Инновациялық жобалардың эффектілігін бағалау кезінде жобаның  белгіленуіне байланысты эффектіліктің бірнеше түрлерін анализдеу керек.

Инновациялық жобаларды  салыстыру және олардың ішінен ең тиімдісін таңдауды келесі көрсеткіштерді қолдану арқылы орындалады:

-         таза дискоттық кіріс (ТДК) немесе интегралдық эффект;

-         кірістің индексі;

-         кірістің ішкі нормасы;

-         есе қайтару мерзімі;

-         баллдық көрсеткіштерді алу әдісі;

-         әр-түрлі көрсеткіштердің ұқсастығы.

Таза дисконттық кіріс қазіргі эффектілердің  бүкіл төлемдік мерзімі бойынша  мөлшері болып табылады:

Э   = ТДК =  ∑ (  Р  -  З  )   1/(1+Е) ;

мұндағы,  Э    — интегралдық эффект;

Т     — төлем горизонты;

Р    — сол уақыттағы жүзеге асырылатын көрсеткіштер, тг;

З     — сол уақытта да жұмсалатын шығындар, тг;

1/(1+Е) – көрсеткіштер  мен шығындар уақыты бойынша

коэффициент көрсеткіші;

Е     — дисконт нормасы.

Егер де инновациялық жобаның ТД-сі оң болса, онда жоба эффектілі (пайдалы) болып табылады және де іске асырылуы тиімді болып саналады. ТДК  неғұрлым көп болса, жобаның соғұрлым эффектісі молырақ болады. Егер де тнвестициялық жоба ТДК-сі теріс болса, онда инвестор шығынға ұшырайды да, жоба эффектілі болмайды.

Кіріс индексі (КИ)  берілген эффектілердің қосындысының капитал салымына ара-қатынасын көрсетеді:

КИ  =  1/К  ∑  (  Р  -  З  )  1/(Т+Е) ;

мұндағы,   З   — капитал салымы кірмейтін жағдайдағы берілген

уақыттағы шығыны;

Кіріс индексі ТДК-мен  тығыз байланысты. Ол сол элементтерден  құралады және оның мағынасы ТДК-нің  мағынасымен байланысты. Егер де ТДК  оң болса, онда КИ > 1, және керісінше.  Егер де К > 1, онда жоба эффектілі, ал егер КИ < 1 – онда эффектілі емес.

Ішкі кіріс нормасы (ІКН) Е дисконтының нормасын білдіріп,  сол арқылы  берілген эффектілер көлемі берілген капитал салымына тең болады.німдерді

Егер де инвестициялық  жобаның ТДК төлемі «берілген  дисконттық норма (Е) көмегімен эффектілі бола ма, әлде жоқ па?» деген сұраққа жауап берсе, онда ІКН төлем үрдісінде анықталып, артынан  инвестордың талабы бойынша  қойылған каиталды кіріс нормасымен салыстырады.

Егер ТДК инвестор талап  ететін капиталдың кіріс нормасына тең немесе артық болса, онда берілген жобаға жасалған инвестиция ақталады және жобаны қабылдауды қарастыруға болады.

Егер ТДК және ІКН жоба нұсқаларын салыстыруда қарама-қарсы  көрсеткішткерге әкелсе, онда ТДК  анализі көрсеткіштеріне көңіл  бөлу керек.

Есе қайтару  мерзімі – бұл бастапқы жобаны жүзеге асыру барысындағы минималдық уақыт арасы. Бұл жобаға байланысты бастапқы  салым мен басқа да шығындардың қосындылық көрсеткінтеріне дұрысталатын уақыт мерзімі. Ол жылмен, үшайлықпен және аймен өлшенеді.

Жобаны жүзеге асыру барысындағы көрсеткіштер мен шығындарды дисконтпен (егер есе  қайтару мерзімі 1 жылдан астам болса) және дисконтсыз (1 жылдан кем) анықтауға  болады.

Инновациялық  кәсіпкерлік − новаторлық функциямен байланысты кәсіпкерлік іскерліктің  моделі. Кәсіпкердің ролі жаңалықтарды, бұрын−соңды болмаған өнімдерді экономикалық дәстүрлі факторларын (еңбек, жер және капитал) қолдана отырып табу болып табылады. Осылайша, новаторлық қызмет ең мағызды болып есептеліп қалыптасады. Кәсіпкер уақыт талапарына жауап беріп, келесі функцияларды қолдана отырып уақыт сұранысына жауап береді:

- ғылыми-техникалық  прогресті жылдамдату;

- модельдердің  ауысуы;

- қолданушының  болашақ сұраныстарын бүгін-ақ  қамтамасыз етуге

дайын болу;

- жаңалықтарды (өнімдер, қызметтер, технологиялар, өндірістің жаңа

ұйымы және еңбек) енгізу және тарату үшін қолданушылармен  тығыз

байланыста болу.

Осы себептер өмірге нарыққа жаңа талаптарға сай құрыла білетін көптеген кішігірім өндірістерді тудырады. Үлкен фирмалар өзінің инерционалдығын  және «бұрылмаулылығынан» тез қалыптаса алмайды, бірақ үлкен мөлшерде кіші өндірістер ұсынатын жаңалықтарды қоса алады. Кәсіпкерліктің бұл ролін Й.Шумпетер былай айтты: «Кәсіпкердің мақсаты – ашуларды енгізу арқылы өндіріс тәсілдерін жаңадан құру және оны дамыту, ал нақтылай мағынада жаңа тауарлар немесе көне тауарларды өндіруде жаңа технологияларды қолдану арқылы шикізаттың жаңа қайнар көзін немесе дайын өнімнің жаңа нарығы ашу».

 

Инновацияны инвестициялау және ұйымдастыру негіздері

 

Жаңалық енгізудің  негізі болып табылатын инновациялық іскерлік инвестициялық іскерлікпен тығыз байланыста болады. Инвестциясыз жаңалықтың болуы мүмкін емес, өйткені ол өндіріс, таранспорттық және сонымен қатар жаңалық-тауардың қолданушға жетуін қамтамасыз етеді.

Инвестициялау – бұл түсімді қалыптастыру мен алудағы ұзақ мерзімдік капитал салымы. Бұл бизнеске салынған инветициялар болып табылады (экономикалық инвестицияларда). Сол инвестициялардың көмегімен күшті өндірістік жарақтар құрылуда, жұмыс күшін жалға алу қалыптасуда, өндірістік үрдіс ұйымдастырылуда.

Әрқашанда инвестициялау  бағдарының альтернативтік түрлері  болады:

–       ұзақ мерзімдік қолданудағы тауарлар мен қозғалмайтын мүлікті (сұраныс инвестициялары) сатып алу жолымен ақшалай салым;

–       бағалы қағаздар түріндегі активтерді алу (қаржылық инвестициялары);

–        инновациялық бизнеске арналған инвестициялар.

Инвестициялау бағдарын таңдау тиімді тәуекелдегі  үлкен кірістерді болжауын көрсетеді.

Жаңалық енгізулерге  арналған инвестициялардың өзіндік  қасиеттері болады:

1)     Олар инновациялық үрдістің өзіндік қасиетін қарастыру қажет, өйткені кейбір экономика салаларында  тұрулар, ал кейбреулерінде – новацияға және өндірістік ақпараттық және өнімнің интенсивтік жаңаруына деген үлкен сұраныс қалыптасады. Инвестциялық үрдістің бұл қасиеті негізгі капитал жинағының механизмдері тығыз байланысты болып, жаңа білім мен интеллектуалдық еңбек өнімдерінің дискреттік қасиетін көрсетеді.

2)     Бұл инвестицияларға спкуляцияның байланысы болмайды, өйткені олардың нақты болашақ кірісі мен ұзақ уақыттық салым мерзімі бар.

3)     Ішкі және сыртқы факторларға байланысты оның ұйымдық-экономикалық және әлеуметтік параметрлерінің болуымен қатар, бизнеске арналған ивестицияларға обьект туралы мағлұмат білу керек.

Кәсіпкер сонымен  қатар инвестициялық үрдістің өзімен анықталатын кейбір талаптарды есінде сақтау керек. Жаңалық енгізу обьектсі мен қаражат қайнар көзінің тәуекелін табу; инвестициялардың түрі (ақшлай қаражат, меншік, басқа активтер және міндеттемелер) мен жүзеге асырудың ұйымдастыру формасын таңдау; инвестицияларды қорғау және т.б.

Жаңалықты енгізу обьект тәуекелінің бірнеше түрлері  кездеседі:

Нарықтың тәуекелмен инвестицияланған капиталдың сұраныс, өнімге және өндірістің факторларына арналған бағалардың қозғалысының нәтижесінде  жоғалуыныі мүмкіндігімен айқындалады.

Бизнес тәуекелі — жаңалық енгізудің экономикалық бағалау эффектіліндегі нақтылықпен, соның ішінде инвестициялық мерзімнің  ұзақтылығымен айқындалады. Қаржылық тәуекел – ақшаның қабілеттілігінің төмендеуі мен инветициялау, коммерциялық жүзеге асыру кезіндегі активтердің құнсыздауына байланысты.

Жаңалық енгізудің  инвестициялауының шешу негізіне этаптық  мерзімде жүзеге асырылатын стратегия  мен бизнес әдісін таңддау кіреді.

Инвестициялық талаудың статистикалық және динамикалық  әдістердің қолдану арқылы критериалдық бағалар құралады. Солардың негізінде инвестициялауға шешім қабылданады.

Статистикалық әдістерге жобаның есе қайтару  мерзімі, кіріс деңгейі, таза келтірілген  баға, түсім индекс, рентабельдіктің  ішкі коэффициенттің анықтамалары қатысты.

Динамикалық әдістерге  – инвестициялық жобаның бағалауына әсер ететін көптеген фркторлар анықтамасы.

Өнеркәсіптің  қаржылық жағдайын талдау (анализ) инвестициялауда  маңызды орын алады. Бұл жерде  жаңалық енгізу жүзеге асыру кзделіп  отырады, сол үшін де жаңалық енгізуге дейін мен кейінгі обьекттің жағдайын көрсететін арнайы көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Бұған өнеркәсіптің өзінің міндеттерін орындау қабілеттілігін сипаттайтын ликвидтілік және жаңалық енгізуге теріс ықпал ететін меншіктік міндеттемелер қолданылуы мүмкін.

Ұйымдық жобалау  келесі кезеңдерден тұрады:

-         жобаның маңыздылығын анықтау (федералдық, аймақтық, жергілікті);

-         фиксация рангі жіне ұйымдастыру-құқықтық қатысушы формасы, сонымен қатар негізгі жеткізушілер мен жіберушілер;

-         мемлекеттік және аймақтық басшылықтың жобаны қолдау дәрежесін орнату;

-         инвестицияның кепілдігін қамтамасыз етуін анықтау, сонымен қатар тәуекелдерді сақтандыру, саясатты және банкілік кепілдіктер.

Үстіде келтірілген  түсініктемелер, жобалаудың түрлері мен сценариилері болжау сипаттамасын анықтайды және көбінесе қарсылық сипаттаманы ұстанады. Бүкіл факторларды сандық көрсеткішпен көрсету мүмкін емес, өйткені мұнда жоба бойынша инегралдық эффектілік көрсеткіштері жоқ. Жаңалық енгізудің тиімділігі сонымен қатар оның қатысушыларының субьектік қызуғышылықтарына баланысты болады.

Сондықтан да кәсіпкер әрқашанда өндіріске арналған ивесициялар  туралы шешімдер қабылдағанда тәуекелдейді. Дұрыс қабылданған бизнес стратегиясы, жаңалық енгізуді мамандырылған техника-экономикалық бағалау және керекті нәрселерді білу инновациялық процесті қазіргі үлгімен ұйымдастыру және де басқару қабілеті сол тәуеклелді тиімді қылдырып, көрсеткіштерді жоғары және тұрақты бір деңгейге жеткізеді.

 

Қазақстандағы инновация: ғылыми жетістіктерді бизнес ортаға енгізу

 

Елбасы Н.Ә.Назарбаев  «Әлеуметтік-Экономикалық жаңғырту –  Қазақстан дамуының басты бағыты»  атты Қазақстан халқына арнаған  Жолдауында отандық иннновациялық  жүйені нығайта түсу керек екенін атап өтті. Ғылым мен өндірістің жинағы, ғылыми жетістіктерді бизнес ортаға енгізу елдің инновациялық дамуындағы басты бағыт болып табылады.

 

«Үкімет Қазақстанның инновациялық жүйесін нығайта түсуі  керек. Инновациялық гранттар бөлу арқылы перспективалық ғылыми зерттеулерді қаржыландыруға кететін бюджет шығындарын көбейту керек», - деп мәлім етті Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2012 жылдың 27 қаңтарында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында.

 

Қазақстанның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында 2014 жылға қарай ғылымды  қаржыландыру мөлшерін елдің ЖІӨ-нің 1 пайызына дейін жеткізу міндеті көзделген. 2012 жылы ғылым саласында мемлекеттік қаржыландырудың барлық түріне кеткен шығын 42 млрд. теңгені құрайтын болады. Бұл көрсеткіш соңғы 3 жылдағы орташа көрсеткішпен салыстырғанда 2 есеге көп.

 

2010 жылы Астанада  халықаралық «Назарбаев Университеті»  зерттеу нысаны жұмысын бастады,  болашақта оқу орнының айналасына  инновациялық-зияткерлік кластер  шоғырлануы керек. Астанада жоғары  технологиялық кәсіпорын құра  отырып, болашақта бұл тәжірбе  Қазақстанның ғылыми-білім беру орталықтарының бәріне таралады. Сонымен қатар, елімізде 9 технопарк, 5 ұлттық және 15 аймақтық зертханалар, 9 венчурлық қор және ғалымдар мен өнертапқыштар үшін қолжетімді 9 құрастырымдық бюро құрылған.

 

Инновациялық  қызметке мемлекеттік қолдау көрсету туралы қабылданған заңға сәйкес, жер қойнауын пайдаланушы ұлттық компаниялар жыл сайынғы тұтас кірістерінің 1 пайызын отандық ғылыми зерттеулерді қаржыландыруға бөлетін болады. Алдын ала есептеулер бойынша, жер қойнауын пайдаланушылар тарапынан жыл сайын шашамен 1 млрд. долларға жуық қаражат бөлініп отыратын болады.

 

Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссия қазақстандық ғылымның жаңа  басым бағыттарын бекітті. Бұл энергетика және энергия жеткізу, шикізат пен  өнімдерді терең өңдеу, өмір туралы ғылым, ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар. Бұл басым бағыттар өндіріс пен халық денсаулығын ғылыми-техникалық тұрғыда дамытуға бағытталған.

 

ҚР Білім  және ғылым министрлігінің мәліметінше, қазіргі таңда жалпы құны 3,7 млрд. теңге болатын 6 бағытта фундаменталды ғылыми зерттеулер, жалпы құны 5,9 млрд. теңге болатын 25 ғылыми-техникалық бағдарлама бойынша қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізіліп жатыр. Сонымен қатар 200 инновациялық жобалар каталогы құрылған.

 

Қазақстанда «100 қазақстандық инновация» атты Жалпыұлттық жобаны әзрлеу басталды, жобаның негізгі мақсаты нақты технологиялық міндеттерге бірлесе жетуде бизнес, ғылым мен мемлекет күшін бір жүйеге жұмылдыру. 100 абсолютті инновация болашақта Қазақстанда ғылыми-технологиялық серпін жасауға мүмкіндік туғызады.

 

 

Индустриалды-инновация Қазақстан  экономикасын дамытудың бірден-бір  жолы

 

«Индустриялды-инновациялиқ даму» дегеніміз жаңа жаңалық  пен ғылымды, технологияны өндіріспен тығыз байланыстырумен көзделген  экономикалық даму бағыты.Қазақстан  Республикасының Индустриалдық  – инновациялық  дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясы Қазақстан Президентінің «Елдегі жағдай туралы және 2002 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы» Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан кәсіпкерлерінің оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес әзірленген болатын.     2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуы Стратегиясының басты мақсаты да тұрақты өсім траекториясына шикізаттық бағыттан сервистік-технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын дамыту көзделген. Инновациялық даму жолын таңдау себептерінің негізгілері: әлемдегі өнеркәсіптің технологиялық жолмен қарқынды дамуы, әлемді жаһандану процесінің орын алуы, еліміздің ДСҰ-на кіру мақсатына байланысты өнеркәсіпті бәсекелестікке дайындау қажеттілігі және бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылудағы мақсатқа жету болып отыр.