Знешняя палітыка ВКЛ (другая палова XIII – першая палова XVI ст.)

     Арганізаваны  пераслед праціўніка давяршыў поўны  разгром татараў. Рэшткі іхнай конніцы  ўцякалі да Дуная і далей, у  Дабруджу. Вайсковая моц трох ордаў, якія валадарылі на вялізных абшарах  ад Кіева да Чорнага мора, была знішчаная ў адной бітве. Пераможцы завалодалі татарскім абозам і пайшлі яшчэ глыбей у Дзікае Поле, да вусця Паўднёвага Буга.

     Сеча  каля Сініх Водаў, у якой асабліва вызначыліся новагародцы, мела вялікае  палітычнае значэнне. Яна сталася  пачаткам вызвалення ўсходнеславянскіх  земляў ад ардынскага панавання. Падуладная татарам тэрыторыя ажно да вусцяў Дняпра, Днястра і нізавіны Паўднёвага Буга перайшла пад кантроль Вялікага Княства Літоўскага. Украінскія землі  Падолля, Валыні і Кіеўшчыны, а таксама  Чарнігаўшчына больш трывала  ўвайшлі ў склад нашай дзяржавы і, зразумела, перасталі плаціць  даніну Ардзе.

     Разгром аб'яднаных татарскіх сілаў каля Сініх Водаў стаў першай буйной перамогай  над ардынцамі ва Ўсходняй Эўропе. Яна была натхняльным прыкладам  для ўсходніх славянаў, што цярпелі  золатаардынскае ярмо. Поспех Альгерда каля Сініх Водаў падрыхтаваў  другую вялікую перамогу над татарамі – разгром хана Мамая на Куліковым полі ў 1380 годзе.

     На  жаль, папярэдніца Кулікоўскай перамогі цяпер амаль забытая. Беларусы, продкі якіх здабывалі славу першага  трыумфу над татарскай ардой, пра Сінія Воды, бадай, нічога не ведаюць. Ці не таму, што беларускія харугвы былі там з Альгердам, супернікам маскоўскага князя Дзмітра  Данскога? Альгерда ж расейскія гісторыкі  заўсёды выдавалі за «агрессора»  і «разорителя». Хоць калісьці ў  Беларусі была пра яго іншая памяць.

     ПАХОДЫ  АЛЬГЕРДА НА МАСКВУ 1368 – 1372 

     У сярэдзіне ХІV ст. залежныя ад Вільні землі на ўсходзе сягалі межаў Разанскага і Цвярскога княстваў. У вышнявіне Акі ўдзельныя Рурыкавічы добраахвотна рабіліся васаламі Альгерда. Гэта трывожыла валадароў Маскоўскага княства, якое выступіла з уласнай праграмай збірання ўсходнеславянскіх зямель. Дайшло да ваенных сутычак паміж Масквой і Вільняй. Ужо ў 1348 годзе Альгерд і вялікі князь маскоўскі памірыліся. Праз два гады мір быў замацаваны дынастычным шлюбам: князь Усевалад аддаў за Альгерда сваю дачку Ўлляну. На гэтай падставе Цвер, якая не жадала падпарадкоўвацца Маскве, зрабілася сталым хаўруснікам Вільні ды шукала ў яе абароны.

     Гэтак было ў 1368 годзе, калі маскоўскі валадар Дзмітры Іванавіч паслаў войска ваяваць у цвярскія вёскі на правым беразе Волгі, а потым запрасіў да сябе ў Маскву цвярскога князя Міхаіла, арыштаваў яго ды кінуў у вязніцу. Па вызваленні князь Міхаіл адразу паспяшаўся да Альгерда і папрасіў яго заступніцтва, тым больш што Масква пагражала нападам на Цвер.

     Рыхтуючыся  да вайны з ВКЛ, Дзмітры Іванавіч ужо ў 1367 годзе загадаў тэрмінова будаваць у Маскве «горад каменны». Толькі ўвосень 1368 года Альгерд павёў войска на Маскву. Харугвы вырушылі з Віцебска. Яны пайшлі скрытна і ціха, таму ў Маскве не адразу даведаліся пра небяспеку. Атрымаўшы звесткі, маскоўскі князь парассылаў граматы па ўсёй дзяржаве з загадам хутчэй весці да сталіцы сабраных ратнікаў. Насустрач Альгерду выйшаў ваявода Дзмітры Мінін, які кіраваў перадавым палком, сфармаваным з войска Масквы ды жыхароў бліжэйшых гарадоў. У бітве каля Волака Ламскага, недалёка ад ракі Трасны, нашыя харугвы дазвання разграмілі гэтае войска і пайшлі проста на Маскву. Не сустракаючы болей ніякіх перашкодаў, Альгерд неўзабаве з'явіўся пад мурамі крамля.

     Вялікі  князь маскоўскі з войскам  зачыніўся ў добра падрыхтаваным  да абароны крамлі. Тры дні і  тры ночы стаяў Альгерд пад  высокімі сценамі маскоўскай цвердзі, але захапіць яе было немагчыма. З  палоннымі ды ўсялякім дабром ён пакінуў  Маскву і спакойна вярнуўся ў сваю дзяржаву.

     Увосень 1370 года Дзмітры Іванавіч зноў напаў  на Цвер, спустошыў нямала гарадоў  і воласцяў. Цвярскі князь Міхаіл звярнуўся па дапамогу да Альгерда – і той рушыў у другі паход на Маскву. Разам з старым князем пайшлі яго сыны і браты, а таксама смаленскі князь Святаслаў, які вёў смаленскае войска. Шмат часу давялося змарнаваць каля Волака Ламскага, які Альгерд хацеў здабыць, таму ў Маскву харугвы прыйшлі толькі на пачатку зімы. Дзмітры Іванавіч зноў зачыніўся ў крамлі. Восем дзён доўжылася аблога, пакуль не пачаліся перамовы аб замірэнні. Як падае летапіс, вялікі князь маскоўскі прыслаў да Альгерда свайго баярына з прапановай міру, бо не мог чыніць яму адпору. Тады Альгерд пашкадаваў маскоўскага князя, «любоў сваю над ім учыніў, з Масквы яго не здабываў ды мір з ім узяў». Пасля гэтага Дзмітры Іванавіч выехаў з умацаванняў і дараваў Альгерду золата, срэбра, футры собаля ды іншыя каштоўнасці. Пад час тае сустрэчы, паводле летапісу, сказаў Альгерд: «...хачу пад горадам тваім Масквою дзіду сваю прыкланіці, і тую славу ўчыніці, што вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жамойцкі Альгерд дзіду сваю пад Масквою прыкланіў». Сеўшы на каня, ён пад'ехаў да крамля і дакрануўся да яго дзідай.

     Мірнае пагадненне было падмацаванае новым шлюбам: брат вялікага князя маскоўскага ажаніўся з Альгердавай дачкой Аленай. Аднак мір патрываў не доўга. У 1372 годзе цвярскі князь Міхаіл чарговы раз прасіў Альгерда дапамагчы яму ў барацьбе з агрэсіўнай Масквой. Улетку войска рушыла ў трэці паход на ўсход. Зноў да бітвы не дайшло. Прастаяўшы колькі дзён пад Масквой, Альгерд пагадзіўся на новае замірэнне. Якраз у тыя гады Вялікае Княства вяло цяжкую барацьбу з нямецкім Ордэнам. 

     КРЭЎСКАЯ  ВУНІЯ 1385 

     Смерць  вялікага князя Альгерда выклікала глыбокі утраны разлад у ВКЛ. Старэйшыя сыны Альгерда не пагадзіліся з тым, што віленскі пасад атрымаў Ягайла. Першым супраць гэтага выступіў Андрэй Полацкі, які стаў зацятым супернікам Ягайлы. Згодніцтва апошняга з нямецкімі рыцарамі прывяло да таго, што стары Кейстут у 1381 годзе заняў Вільню, адабраў у свайго пляменніка ўладу і арыштаваў яго, але потым адпусціў на волю. А наступным летам ужо Ягайла пры падтрымцы нямецкіх рыцараў і месцічаў Вільні зняволіў дзядзьку ды замкнуў яго ў вежы Крэўскага замка, дзе 15 жніўня 1382 года князь быў задушаны. Сын жа Кейстута, Вітаўт, здолеў уцячы з няволі і знайшоў прыстанак у крыжацкім Мальбарку.

     Захапіўшы вялікакнязеўскі пасад, Ягайла мусіў  умацоўваць сваю ўладу, бо яго не прызнавалі князі Андрэй Полацкі, Зміцер Бранскі і сама галоўны супернік – Вітаўт, які пачаў вадзіць у землі Вялікага Княства нямецкіх рыцараў. Улетку 1384 года Ягайла і Вітаўт паразумеліся. Вітаўт вярнуўся з Прусіі, атрымаў сваю Гарадзеншчыну і Берасцейшчыну. Аднак Андрэй Полацкі разам з сваёй Полаччынай аддаўся пад апеку Інфлянцкага ордэна.

     Каб умацавацца, Ягайла шукаў хаўрусу  з суседнімі дзяржавамі. Была магчымасць выбраць збліжэнне ці з Масквой, ці з Польшчай. Яшчэ ў канцы 1382 года Ягайла праз сваю маці Ўлляну правёў перамовы з Масквою і нават дасягнуў папярэдняй дамоўленасці з маскоўскім князем Дзмітрам Іванавічам. Прадугледжвалася, што Ягайла прыме хрысціянства ўсходняга абраду і ажэніцца з дачкой маскоўскага ўладара Соф'яй. Але калі Масква запатрабавала ад яго прызнаць сябе васалам князя Дзмітра Іванавіча і ахрысціць у праваслаўе «ўсю Літву», у Вільні адмовіліся ад такой перспектывы.

     Знаходзячыся  ў хісткім становішчы, Ягайла аддаў  перавагу блоку з Польшчай, з пасламі  якой вяліся перамовы яшчэ ў 1383 годзе. Вунія Вялікага Княства і Кароны тады адпавядала інтарэсам абодвух бакоў. Яна дазваляла аб'яднаць сілы абедзвюх дзяржаваў супраць агульнага ворага – крыжакоў. Нямецкая экспансія ў Польшчы дасягнула пагражальных памераў. Для палякаў важна было забяспечыць спакой сваіх межаў і з боку Вялікага Княства, бо ліцвіны толькі за адзін паход у 1376 годзе вывелі з Польшчы 23 тысячы палонных. У перспектыве польскія магнаты разлічвалі, відаць, на сваё дамінаванне ў вялікай суседняй дзяржаве. Іх асабліва вабілі абшары Валыні ды Падолля.

     У студзені 1385 года віленская дэлегацыя  правяла перамовы ў Кракаве, а  ўлетку польскія ўпаўнаважаныя прыехалі ў ВКЛ. Акт вуніі быў падпісаны 14 жніўня ў Беларусі, у князеўскай вежы Крэўскага замка. Ягайла атрымаў права ажаніцца з польскай каралеўнай Ядзвігай і стаць каралём Польшчы. Дзеля гэтага ён абавязваўся прыняць каталіцтва і ахрысціць у яго братоў, сваякоў ды іншых падданых, вызваліць палонных палякаў, заплаціць 200 000 фларынаў за зрыў пагаднення аб шлюбе Ядзвігі з Вільгельмам Габсбургам, вярнуць забраныя і назаўсёды далучыць свае землі да Каралеўства Польскага.

     Да  канчатковага зацверджання вуніі дайшло ў 1386 годзе, пасля таго як Ягайла ахрысціўся на Вавельскай катэдры ў Кракаве, узяў шлюб з Ядзвігай і 4 сакавіка ўрачыста каранаваўся. Афіцыйна ён пачаў тытулавацца  «каралём Польшчы, вярхоўным князем Літоўскім і дзедзічам Рускім».

     З юрыдычнага боку акт Крэўскай вуніі  азначаў інкарпарацыю Вялікага Княства  ў склад Польшчы. Аднак на практыцы інкарпараваць такую моцную дзяржаву было немагчыма. З прычыны палітычнай актыўнасці незадаволеных вуніяй грамадскіх колаў Вялікага Княства Літоўскага гэты план так і не стаў рэчаіснасцю. Ужо ў 1386 годзе паўстаў князь  Андрэй Полацкі, які лічыў, што калі Ягайла прыняў каталіцтва, дык ён не можа быць валадаром Вялікага Княства.  
 

     БІТВА ПАД ГРУНВАЛЬДАМ 1410 

     Войска  нямецкага Ордэна і злучаныя сілы Вялікага Княства ды Польшчы сышліся  на ўзгоркавым полі паміж тагачаснымі  прускімі мястэчкамі Грунвальд і  Танэнбэрг. Рыцары з'явіліся тут  першыя і добра падрыхтаваліся да бітвы. Вялікі магістр Ульрых фон  Юнгінген размясціў артылерыю і  арбалетнікаў, загадаў выкапаць і  прыкрыць спецыяльныя ямы супраць  конніцы непрыяцеля. Сабраныя тут  сілы Ордэна сягалі 20 тысячаў.

     Армія Вітаўта і Ягайлы была пастаўлена перад нямецкім войскам такім  чынам, што ўтварала роўны па даўжыні  фронт з праціўнікам. На правым фланзе стаялі 40 харугваў ВКЛ, каля паловы якіх прыйшлі з беларускіх земляў, – берасцейская, ваўкавыская, віцебская, гарадзенская, лідская, новагародская, пінская, полацкая, смаленская, старадубская ды іншыя. Апроч іх у складзе Вітаўтавых сілаў быў аддзел татарскай конніцы, якую прывёў хан Джэлал-ад-Дзін. Польскае войска складалася з 50 харугваў. Дапамагаць ім прыйшлі найманыя аддзелы чэхаў і мараваў. Разам хаўруснікі мелі велізарную армію  блізу 25-30 тысяч.

     Нямецкія  рыцары імкнуліся выклікаць атаку  непрыяцеля, каб яшчэ да сечы прычыніць  яму страты падрыхтаванымі ямамі  і артылерыйскім агнём. Яны нават  адвялі свае перадавыя аддзелы назад. Раніцай 15 ліпеня 1410 года харугвы Вялікага Княства першымі кінуліся на ворага – спачатку лёгкая конніца, затым цяжкая. Палякі марудзілі і ўступілі ў бой пазней. Калі Вітаўт быў сярод свайго войска і беспасярэдне кіраваў ім у сечы, а Ягайла знаходзіўся ў тыле, каля лагера, на высокім пагорку, з якога ажыццяўляў агульнае кіраванне злучанымі сіламі.

     Дзве  велізарныя арміі сутыкнуліся, і  лютая сеча закіпела па ўсёй даўжыні  фронту, аднак галоўныя сілы Ордэна на чале з маршалам Конрадам Валенродам памкнуліся на фланг Вялікага Княства. Прыкладна праз гадзіну ўпартай  бітвы харугвы Вітаўта пачалі адступленне да свайго абозу, і рыцары кінуліся ў пагоню. Гэтак пачаў здзяйсняцца вырашальны для баталіі манеўр Вітаўта, узгоднены з Ягайлам. Ягонае войска не ўцякала, як пра тое пісалі многія гісторыкі, а дзейнічала паводле вызначанага плану дзеля парушэння баявых парадкаў цяжкаўзброеных рыцараў. Іх такім чынам рассейвалі па шырокай мясцовасці.

     Толькі  смаленскія харугвы, пакінутыя Вітаўтам, прыкрывалі правы фланг палякаў  і неслі цяжкія страты. Тым часам  рыцарская конніца, якая гналася  за «ўцекачамі» да абозу арміі  Вялікага Княства, была знішчаная, і  харугвы зноў вярнуліся на поле бітвы. Яны ўдарылі з тылу па групоўцы Ульрыха фон Юнгінгена, захопленай сечай з палякамі. Неўзабаве харугвы  магістра і правы фланг войскаў  Тэўтонскага ордэна былі аточаныя і  апынуліся ў двух вялізных катлах. Пачаўся разгром крыжацкай арміі. Частка яе вырвалася з атачэння і  паспрабавала наладзіць абарону  ў сваім умацаваным абозе, аднак  хаўруснікі ўварваліся ў табар і  ў асабліва крывавай сечы давяршылі  знішчэнне галоўных сілаў Ордэна.

     Перамога  ў бітве пад Дуброўнаю (так  называюць гэтую бітву беларускія летапісы) далася дарагой цаною. У  чужую зямлю палегла палова ратнікаў, прыведзеных Вітаўтам, сярод якіх тысячы беларусаў. Але палітычнае значэнне гэтай перамогі цяжка пераацаніць. Амаль дзвюхсотгадовая агрэсія нямецкіх рыцараў на ўсход была спыненая. Разгромлены Ордэн так і не змог узнавіць сваіх ранейшых сілаў ды неўзабаве знік як самастойная дзяржава. Стасунак сілаў у Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе змяніўся на карысць славянскіх краін. Вялікае Княства змагло адмовіцца ад нявыгадных умоваў вуніі 1401 года з Польшчаю і стала больш самастойным. Нарэшце, пасля разгрому Тэўтонскага ордэна яно атрымала амаль стагоддзе параўнальна мірнага існавання – да пачатку экспансіі Маскоўскай дзяржавы. 
 

     ПЕРШАЯ  ВАЙНА МАСКОЎШЧЫНЫ З ВКЛ 1492 

     У канцы ХV ст. аб'яднаная і моцная Маскоўская дзяржава упрытык падышла да межаў Вялікага Княства Літоўскага. У зацятым процістаянні Вільня пачала страчваць ініцыятыву яшчэ на пачатку панавання Казіміра Ягайлавіча, калі той падпісаў з Масквой «вечны мір» у 1449 годзе. Паводле дамовы наша дзяржава адмаўлялася ад актыўнай ролі на сумежных землях. Вось жа дзякуючы такой пазіцыі Вільні маскоўскі валадар неўзабаве падпарадкаваў Цвер, пасля Разань. Вялікі Ноўгарад сам прасіў у Казіміра Ягайлавіча дапамогі, калі Масква яго занявольвала, але той нічога не зрабіў для падтрымкі Ноўгарада.

     У 1480-х гадах служылыя людзі Маскоўскай дзяржавы без абвяшчэння вайны пачалі пустошыць суседнія воласці ВКЛ. Маскоўскі валадар Іван ІІІ, які пасля шлюбу з Соф'яй Палеалог пераняў у візантыйскіх цэзараў і герб (двухгаловага арла), і палітычную дактрыну, адкрыта запатрабаваў ад вялікага князя Казіміра «Полацка, Віцебска, Смаленска і ўсіх іншых земляў рускіх». Масква абвяшчала сябе адзінай пераемніцай былой Русі ды бралася «збіраць» усе ўсходнеславянскія землі.