Утварэнне Беларуская ССР

У гэты час Ваенрэўком, Аблвыкамзах і Саўнарком вобласці і фронту займаліся пераважна  справамі Заходняга фронту, які пасля  Кастрычніцкай рэвалюцыі фактычна расфарміроўваўся. Трэба было надаваць шмат увагі стварэнню ўзброенай сілы, здольнай абараніць рэвалюцыю, і таму не было магчымасці займацца правядзеннем рэвалюцыйных пераўтварэнняў у вобласці. Аднак гэта работа з’яўлялася неадкладнай, практычна толькі яна магла замацаваць перамогу новага ладу жыцця [1, с.320].

I нарэшце, яшчэ  адна важная прычына. Партыйнае  і савецкае кіраўніцтва вобласці  складалася з прафесійных ваенных  рускай, украінскай, латышскай, армянскай,  яўрэйскай і іншых нацыянальнасцей.  Беларусаў сярод іх не было. Праблемы ж, якія трэба было  вырашаць, закраналі лес беларускай  нацыі. Беларускія нацыянальныя  арганізацыі ставілі пытанне аб самавызначэнні, што вынікала з рашэнняў II Усерасійскага з’езда саветаў і іншых дакументаў савецкай улады. Аднак кіраўнікі абласных партыйных і савецкіх органаў не прызнавалі факт існавання беларускай нацыі і патрабаванне аб самавызначэнні Беларусі ўспрынялі як антысавецкае, контррэвалюцыйнае. 3 такіх «тэарэтычных» установак вынікалі практычныя дзеянні, якія вялі не да ўзаемаразумення і супрацоўніцтва, а да канфрантацыі.  

Зыходзячы з таго, што ў Беларусі пасля Кастрычніцкай  рэвалюцыі нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва не пачыналася, і асцерагаючыся, каб германскія, польскія, украінскія, літоўскія буржуазна-памешчыцкія колы не паквапіліся на «безгаспадарчую» тэрыторыю Беларусі, беларускія нацыянальныя арганізацыі актыўна павялі лінію на ўтварэнне беларускай дзяржавы. Беларускія сілы, такім чынам, праявілі занепакоенасць лёсам сваёй Радзімы.

2 Абвяшчэнне БНР 

Пасля таго як савецкія войскі пакінулі Мінск, а германскія яшчэ не ўступілі ў горад, выканком савета Усебеларускага з’езда зрабіў спробу ўсталявання сваёй улады. 21 лютага 1918 г. ён звярнуўся да беларускага  народа з 1-й Устаўной граматай, у  якой аб’явіў сябе ўладай у Беларусі. З прадстаўнікоў сацыялістычных партый быў сфарміраваны Народны сакратарыят на чале з Я.Варонкам. У яго склад увайшлі: П.Крачэўскі, А.Смоліч, П.Бадунова, А.Карач, Т.Грыб, К.Езавітаў, У.Макрэяў, I.Серада і інш. [2, с.99]. Народны сакратарыят з’яўляўся часовым выканаўча-распараджальным органам.

Выканком зыходзіў з таго, што, па-першае, сваімі рашучымі дзеяннямі па ўсталяванні ўлады  ён зможа разлічваць на падтрымку  народных мас і, па-другое, спадзяваўся, што германскаму камандаванню прыйдзецца пагадзіцца з фактам стварэння беларускага  нацыянальнага ўрада. Аднак атрымалася інакш. Калі 24 лютага 1918 г. дэлегацыя Народнага сакратарыята (Я.Варонка, К.Езавітаў, А.Смоліч і інш.) наведала прадстаўніка германскага камандавання ў Мінску і заявіла яму, што Народны сакратарыят з’яўляецца гаспадаром краю і будзе абыходзіцца з германскай арміяй, як з гасцямі, выказала сваю лаяльнасць уладзе інтэрвентаў, то ваенны камендант замест падзякі выдаў загад аб выдварэнні Народнага сакратарыята з памяшкання, якое ён займаў. Гэта было зроблена на наступны дзень.

Дамаганні Народнага  сакратарыята аб прызнанні і падтрымцы  з боку ўрада Германіі былі адхілены. Прадстаўнік камандавання германскіх войскаў адказаў, што прызнаць яго  ў якасці ўрада Беларусі не можа, бо яшчэ ў студзені 1918 г. з іх згоды  ў Вільні адбылася другая Беларуская асамблея, якая заявіла аб незалежнасці Беларусі і сфарміраванні сваёй  адміністрацыі. У гэтых абставінах выканком Савета з’езда і Беларуская рада ў Вільні, якія падштурхоўвала акупацыйная ўлада, пасля ўзгаднення сваіх прэтэнзій абнародавалі агульную заяву, у якой прызналі неабходным стварыць Беларускую Народную Рэспубліку. Гэта пагадненне было замацавана 2-й Устаўной граматай, выдадзенай 9 сакавіка 1918 г. Выканком савета з’езда назваў сябе радай 1-га Беларускага з’езда. У яе склад увайшлі пяць членаў Віленскай Беларускай рады: А.Луцкевіч, I.Луцкевіч, Д.Сямашка, Я.Станкевіч і О.Туркевіч, якія прыехалі ў Мінск [2, с.97].

На першым пасяджэнні рады 1-га Беларускага з’езда, якое адбылося 9 сакавіка, быў прыняты  Статут рады БНР, вызначаны яе склад, зацверджаны 1-я і 2-я Устаўныя граматы. Акрамя 27 членаў рады з’езда - членаў выканкома, якія лічыліся пераемнікамі ўлады, атрыманай ад 1-га Беларускага з’езда, у склад Рады былі ўведзены дзевяць асоб ад правінцыйных беларускіх рад, 10 - ад Мінскага земства, 10 - ад гарадскога самакіравання, 15 - ад нацменшасцей (сем яўрэяў, чатыры палякі, двое рускіх, адзін літовец, адзін украінец). У ліку 71 члена рады беларусаў было 36, прадстаўнікоў Мінска - звыш 55 чалавек [2, с.97]. Такім чынам, рада БНР па свайму складу была пераважна мінскім органам.

Неаднародным быў  сацыяльны склад рады. Кіруючую ролю ў ёй ажыццяўлялі сярэднія пласты нацыянальнай інтэлігенцыі. У партыйных  адносінах яна складалася з прадстаўнікоў  розных нацыянальна-сацыялістычных партый (Беларускай сацыялістычнай грамады, Аб’яднанай яўрэйскай сацыялістычнай партыі, сацыялістаў-сіяністаў, Паалей-Цыён, Бунда), а таксама рускіх эсэраў і меншавікоў. Усе гэтыя партыі выступілі супраць Кастрычніцкай рэвалюцыі, але не ўсе падтрымлівалі аддзяленне Беларусі ад Расіі і ўтварэнне беларускай нацыянальнай дзяржавы. Рускія эсэры і меншавікі разам з яўрэйскімі сацыялістычнымі партыямі выказваліся за знаходжанне Беларусі ў складзе Расіі. Яўрэйскія партыі асцерагаліся, што ў беларускай нацыянальнай дзяржаве на першыя пазіцыі выйдзе беларуская буржуазія. Рускія эсэры адстойвалі ідэю «адзінай і непадзельнай» Расіі. Толькі БСГ патрабавала самавызначэння Беларусі на буржуазна-дэмакратычнай аснове.

У зацверджанай радай 2-й Устаўной грамаце Беларусь абвяшчалася  Народнай Рэспублікай. Выканаўчы камітэт  быў перайменаваны ў Раду БНР, абраны прэзідыум Рады на чале з I.Серадой. На тэрыторыі рэспублікі былі абвешчаны  свабоды слова, друку, сходаў, забастовак, сумлення, недатыкальнасць асобы і жылля, права на аўтаномію, раўнапраўе моў усіх нацыянальнасцей Беларусі. Пацвярджалася права прыватнай уласнасці на зямлю, якая бясплатна перадавалася тым, хто яе апрацоўваў. Лясы, воды, нетры зямлі абвяшчаліся ўласнасцю БНР. Паўсюдна ўстанаўліваўся 8-гадзінны працоўны дзень.

Спасылаючыся на тое, што на мірных перагаворах у  Брэсце і ў Брэсцкім. мірным дагаворы нічога не гаварылася пра беларускую дзяржаву і што па гэтаму дагавору значная частка тэрыторыі Беларусі была акупіравана германскай арміяй, рада БНР насуперак волі прадстаўнікоў  арганізацый і партый рускай арыентацыі на пасяджэнні ў ноч з 24 на 25 сакавіка 1918 г. пасля дзесяцігадзінных спрэчак прыняла пастанову аб незалежнаці Беларусі. Супраць аддзялення Беларусі ад савецкай Расіі галасавалі дэпутаты гарадской, земскай і бундаўскай фракцый. Ад галасавання ўстрымаліся прадстаўнікі Аб’яднанай яўрэйскай сацыялістычнай партыі, Паалей-Цыён і сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Земская фракцыя выйшла з рады БНР і адклікала сваіх прадстаўнікоў з Народнага сакратарыята. Такім чынам, з 71 члена рады БНР за аддзяленне Беларусі ад Расіі галасавалі 40, супраць было 22, устрымалася 9 членаў рады [2, с.98].

Згодна з 3-й Устаўной граматай, якая была выдадзена 25 сакавіка 1918 г., БНР абвяшчалася «незалежнай і вольнай дзяржавай». У яе склад былі ўключаны Магілёўская, Мінская, Віцебская губерні, а таксама беларускія часткі Гродзенскай, Віленскай, Смаленскай, Чарнігаўскай і сумежных губерняў [5, с.58].

У той час, калі армія  інтэрвентаў пакідала Беларусь, Рада народных міністраў БНР у 4-й Устаўнай грамаце ад 29 лістапада 1918 г. заклікала беларускі народ да захавання парадку, які яна прапагандавала. Аднак новая грамата не садзейнічала ўмацаванню становішча рады. Рэакцыяй на яе была спроба стварэння палітычнага цэнтра без рады, на базе земстваў, сацыялістычных партый, прафесійных арганізацый і фарміравання на гэтай падставе органаў краявой улады. Аднак кіраўнікі гэтых арганізацый не змаглі дамовіцца паміж сабою. Прадстаўнікі левых груповак, якія расчараваліся ў БНР, схіляліся да супрацоўніцтва з савецкай уладай.

У гэтых абставінах рада і ўрад БНР выдалі 5-ю Грамату, у якой заклікалі беларускі народ  да выступлення супраць савецкай улады, якая аднаўлялася, да абароны  БНР, да «ўсеагульна грамадзянскага шчасця» і стварэння на месцах «беларускіх саветаў», якія павінны  падпарадкоўвацца радзе БНР. Аднак  магчымасцей для рэалізацыі гэтага не было. Імкненне беларускай буржуазіі здзейсніць нацыянальнае самавызначэнне на буржуазна-дэмакратычнай аснове поспеху не мела. Палітычны крызіс настолькі глыбока паралізаваў раду БНР, што пераадолець яго яна не змагла.

З пачатку свайго абвяшчэння БНР не знайшла падтрымкі шырокіх народных мас. Прычын таму існавала шмат. Перш за ўсё патрэбна мець на ўвазе, што яна была створана і існавала ў вельмі неспрыяльных умовах, у час нямецкай акупацыі. Германскі ўрад і фінансавыя групы, якія стаялі за ім, былі супраць знаходжання Беларусі ў складзе Расіі. 3 няменшым жаданнем яны гатовы былі супрацьстаяць паглынанню Беларусі Польшчай. Яны выношвалі планы ўключэння Беларусі ў зону свайго ўплыву. Таму нядзіўна, што акупацыйны рэжым заваёўнікаў выступаў супраць падтрымкі нацыянальных памкненняў органаў улады абвешчанай беларускай дзяржавы. Да таго ж ён успрымаўся народам як варожы. Але рада ў пошуках падтрымкі вымушана была калі не супрацоўнічаць з ім, то хаця б быць да яго лаяльнай. Па-другое, зямлю сялянства ад улады БНР не атрымала. Больш таго, яе забіралі ў сялян і зноў аддавалі памешчыкам.

Адносна пытання  аб сутнасці БНР існуе некалькі пунктаў  гледжання. У літаратуры, якая выдана яе дзеячамі, БНР разглядаецца як беларуская нацыянальная дзяржава. Аднак некаторыя вучоныя ў Беларусі зусім не лічаць БНР рэальным фактам. Яны адзначаюць, што БНР не мела тэрыторыі і шэрагу іншых прыкмет дзяржаўнасці. Гэта не зусім так. Нельга не пагадзіцца з тым, што I Усебеларускі з’езд у некаторай ступені з’явіўся пачаткам аб’яўлення БНР. Урад БНР падтрымліваў кантакты з Украінай, Літвой, Латвіяй, Эстоніяй, германскім камандаваннем на акупіраванай Беларусі, а потым з Германіяй, Чэхаславакіяй. Савецкі ўрад таксама не ігнараваў БНР. У Маскве дзейнічала консульства БНР на чале з А.Бурбісам. У лістападзе 1918 г. А.Луцкевіч вёў у Маскве перагаворы з У.Леніным аб стварэнні беларускай дзяржавы. Аднак існуючыя тады рознагалоссі паміж урадамі БНР і савецкай Расіі, а потым і БССР працягвалі заставацца.

3 Першае абвяшчэнне  БССР 

У выніку лістападаўскай 1918 г. рэвалюцыі Германіі ў заходняй частцы савецкай Расіі склалася новая  палітычная сітуацыя. 3 улікам яе ўрад РСФСР ануляваў Брэсцкі мірны дагавор з Германіяй. Паступова, з прасоўваннем бальшавіцкіх войскаў на захад, пад юрысдыкцыю савецкай улады адыходзілі новыя, у тым ліку і беларускія, тэрыторыі, у сувязі з чым вялікую актуальнасць набывала пытанне аб форме і характары дзяржаўнай улады на вызваленых землях.

На фоне актыўнай дзяржаваўтваральнай дзейнасці  бальшавікоў ў Прыбалтыцы і Украіне  даволі незразумелай выглядала сітуацыя з Беларуссю.

Тым больш што  камуністы-беларусы, якія ўваходзілі ў  склад Белнацкома і белсекцый  РКП(б), з моманту вызвалення беларускіх зямель ад нямецкай акупацыі пачалі ставіць перад ЦК РКП(б) і ўладамі Заходняй вобласці пытанне аб утварэнні Беларускай савецкай рэспублікі. Аднак першыя на такія звароты ніяк не рэагавалі, а другія ўвогуле ацанілі захады беларускіх камуністаў як контррэвалюцыйную з’яву. Кіраўніцтва Аблвыкамзаха лічыла, што існаванне нацыянальных рэспублік раз’ядноўвае сілы працоўных і наносіць шкоду інтарэсам сусветнай рэвалюцыі.

Трэба адзначыць, што  ў прынцыпе пазіцыя членаў ЦК РКП(б) не вельмі адрознівалася ад поглядаў дзеячаў Аблвыкамзаха. Нацыянальнае пытанне было непапулярнае сярод кіраўніцтва бальшавікоў і ў праграме партыі заўсёды падпарадкоўвалася інтарэсам класавай барацьбы і сусветнай рэвалюцыі. Аднак цэнтральнае кіраўніцтва ў Маскве ў адрозненне ад абласной улады ў Смаленску на нацыянальную, у тым ліку і беларускую, праблему глядзела шырэй. У пазіцыі У.Леніна і яго бліжэйшых паплечнікаў было менш дагматызму. Яны ў многім па-іншаму бачылі інтарэсы рэвалюцыі ў кожны бягучы момант і таму выяўлялі больш гнуткасці ў нацыянальным пытанні. Імклівая змена пазіцыі Масквы адносна ўтварэння Беларускай савецкай рэспублікі - яскравае сведчанне таму, як ленінскі ўрад мяняў сваю палітыку ў залежнасці ад тых ці іншых падзей на знешнепалітычнай арэне.

23 снежня 1918 г. у  Маскве праходзіла пасяджэнне  камісіі УЦВК, на якой адбылося  юрыдычнае афармленне Заходняй  вобласці як адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі РСФСР. Вярнуўшыся пасля гэтага ў Мінск, старшыня Аблвыкамзаха А.Мяснікоў не толькі не паведаміў іншым членам камітэта аб магчымасці расфарміравання вобласці, але, наадворот, з энтузіязмам расказаў аб планах яе пашырэння за кошт Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай губерняў.

Такім чынам, галоўнай прычынай імклівага абвяшчэння Беларускай савецкай рэспублікі ў канцы 1918 г. з’явіліся неспрыяльныя для савецкай Расіі знешнепалітычныя абставіны. У канцы 1918 г. небяспека вайны з капіталістычнымі краінамі стала канчаткова відавочнай. У Польшчы ў выніку дзяржаўнага перавароту да ўлады прыйшлі сілы, якія пры падтрымцы Антанты і ЗША ўзялі курс на падрыхтоўку ваеннай інтэрвенцыі ў Расію. У гэтых абставінах ЦК РКП(б) прыйшлося тэрмінова выпрацоўваць новую палітыку - палітыку абароны. Было прызнана неабходным стварэнне ўздоўж заходняй граніцы РСФСР бар’ера з фармальна незалежных савецкіх рэспублік. У адпаведнасці з гэтым планам і былі ўтвораны Прыбалтыйскія рэспублікі. Апошнім акном на граніцы з Польшчай, якое трымалі адкрытым на ўсялякі выпадак, заставалася Беларусь.

1918 г., абвясціла сябе I з’ездам КП(б) Беларусі і прыняла пастанову аб утварэнні Беларускай ССР.

Часовы рабоча-сялянскі ўрад узначаліў вядомы літаратар  і грамадскі дзеяч З.Жылуновіч (Ц.Гартны). У ноч з 1 на 2 студзеня 1919  г. быў абнародаваны Маніфест аб абвяшчэнні Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі. 8 студзеня Часовы ўрад і ЦБ КП(б)Б пераехалі ў Мінск. Кіраўніцтва рэспублікі пачало падрыхтоўку да I Усебеларускага з’езда саветаў. Яго адкрыццё было прызначана на 2 лютага [4, с.478].

Відавочна, што ўтварэнне  беларускай дзяржавы было з’явай фармальнай, выконвала пэўную зненшепалітычную задачу і падпарадкоўвалася рэвалюцыйнай мэтазгоднасці. Этнічныя, эканамічныя, культурныя і іншыя аспекты да ўвагі не прымаліся. Аднак не ўсе ўдзельнікі працэсу абвяшчэння рэспублікі ў той час гэта разумелі. Для камуністаў-беларусаў рэспубліка мела самастойную каштоўнасць: з’яўлялася здзяйсненнем спрадвечнай мары беларускага народа аб уласнай дзяржаўнасці. У выніку I з’езд КПБ, які пастанавіў абвясціць Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку Беларусі, дастаткова сур’ёзна падышоў да пытання адносна тэрыторыі рэспублікі, вызначыўшы яе граніцы ў складзе Мінскай, Смаленскай, Магілёўскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў, а таксама асобных раёнаў Ковенскай, Віленскай, Сувалкаўскай і Чарнігаўскай губерняў.