Тактыка і стратэгія паўстанцаў у баявых дзеяннях паўстання 1863-1864 гг.

У верасні-лістападзе баявыя аперацыі паўстанцаў рэзка скараціліся. За верасень адбылося 10 баёў, у кастрычніку - 13, у лістападзе - 7, у снежні -3. Ясна пазначыўся заняпад паўстання. У "Часопісе ваенных дзеянняў" у верасні адзначана толькі сутыкненне з атрадам Урублеўскага. Да канца месяца ён быў выцеснены за Буг, і ва ўсім краі паўстанцы трымаліся толькі ў Жамойціі [11, c. 310]. 

Нягледзячы  на цяжкае становішча паўстанцаў, часам  яны, прарываючы ланцуг акружэння, здзяйснялі адважныя рэйды, наводзячы страх на царскую адміністрацыю. Яшчэ працягвалі дзейнічаць атрады Мацкявічуса, Біціса,Чэрвінскага,Ляскоўскага,Кагнавіцкага, не быў зламаны маральны дух паўстанцаў. У Вількамірскім павеце ў ноч на 11 верасня група конных паўстанцаў у 40 чалавек разграміла Лабейскае сельскае кіраванне; у ноч на 14 верасня гэтай жа долі падверглася Субочскае кіраванне. 

Рыхтуючы  атрады да зімоўкі, Літоўскі камітэт  прыняў гэтак жа меры да захавання  рэвалюцыйных кадраў. 13(25) снежня было распрацавана адмысловае рашэнне пра парадкаванне ад'езду за мяжу грамадзян, якія ратуюцца ад арышту. У ім адзначалася, што назіраюцца выпадкі ад'езду без дазволу, што абцяжарвае працу і вядзе да правалу ўдзельнікаў арганізацыі. Надалей у выпадку ад'езду неабходна ставіць у вядомасць народныя ўлады павета і губерні, а за мяжой з'яўляцца да прадстаўніка Камітэта для працягу працы ў новых умовах. 

Камітэт вырашыў вывесці з-пад удараў карнікаў асноўныя ваенныя сілы, каб  выкарыстоўваць зіму для перагрупоўкі сіл і, заручыўшыся падтрымкай сялян, падняць увесну барацьбу зноў. Па рашэнні Літоўскага камітэта ў зімовых умовах працягвалі барацьбу толькі нешматлікія, добра падрыхтаваныя атрады, астатнія распускаліся да вясны. Радавыя паўстанцы атрымлівалі адпускныя квіткі з абавязаннем з'явіцца па першым патрабаванні. Камандны склад хаваўся ў лясах, зброю хавалі. 

Перабудова, пачатая ў кастрычніку, была галоўным чынам завершана на працягу лістапада - снежня 1863 г. Гэты працэс часткова адлюстраваны ў афіцыйных дакументах. Усе атрымалыя  адпачынкі выдавалі сябе за раскаяўшыхся; па "Часопісе ваенных дзеянняў" іх налічвалася да канца 1863 г. амаль 4 тысячы; па дадзеных губернатараў - 3400 чалавек (палова выпадае  на Ковенскую і Гарадзенскую губерні). Па сацыяльным складзе гэта галоўным чынам казённыя сяляне, аднадворцы, мяшчане, шмат дэкласаванай шляхты. 

Узімку 1863/1864 г. працягваліся аперацыі толькі невялікіх конных груп. У ноч на 1(13) лістапада ў Вількамірскім павеце паўстанцы атрада Чэрвінскага ("Совы") разграмілі царскую адміністрацыю ў мястэчку Ушполле. На працягу лістапада- снежня гэты атрад некалькі разоў падыходзіў  да Ушполля, абараняючы сялян ад пераследаў царскай адміністрацыі, якая карае насельніцтва за падтрымку паўстанцаў. Аналагічныя дзеянні здзяйснялі і іншыя атрады. Тым часам, нягледзячы на суровыя восеньска - зімовыя ўмовы, у шэрагу раёнаў Літвы назіраецца масавы прыліў сялян у атрады. Насельніцтва ратавалася ад пераследаў карнікаў, шукала абароны ў партызан. 

Умовы барацьбы ўвосень і ўзімку былі вельмі цяжкімі. Карнікі расставілі пікеты і варту амаль па ўсіх вёсках, заняўшы амаль увесь край войскамі. Атрады паўстанцаў хаваліся па лясах, атрымліваючы правізію, галоўным чынам бульбу, ад сялян. 

Асноўная  маса паўстанцаў Літвы і Беларусі ўзімку сышла за Буг, дзе і працягвала барацьбу пад кіраўніцтвам Урублеўскага. З яго сыходам ваенныя дзеянні ў Гарадзенскай губерні фактычна спыніліся. У кастрычніку адбыліся малаважныя сутыкненні разрозненых паўстанцкіх груп з казакамі ў раёне Картуз-Бярозы. Апошнія атрады беларускіх партызан загінулі; у баях за Бугам выбыў з ладу цяжка паранены Урублеўскі [10, c. 150]. 

Узімку  нават самыя дасведчаныя камандзіры ўжо не змаглі супрацьстаяць царскім  войскам. Атрады, якія працягвалі актыўныя дзеянні, хутка высочваліся і атачаліся казакамі. Спыніў існаванне атрад Чэрвінскага. Нягледзячы на гераічнасць паўстанцаў і дапамогу сялян, казакі высачылі  яго і 22 снежня 1863 г. у зацятым бою атрад быў рассеяны, 14 чалавек было забіта, а Чэрвінскі і яшчэ два паўстанца ўзяты ў палон. Гэты бой атрада Чэрвінскага - апошні ў Літве. 

Яшчэ  ў ліпені 1863 г. царскім уладам стала  вядома, што кіраўніцтва паўстаннем знаходзіцца ў руках К. Каліноўскага. 26 верасня быў арыштаваны Ігнат Здановіч, які замяніў Малахоўскага на пасту начальніка Вільні. Здановіч, нягледзячы на старанні следчай камісіі, не выдаў Камітэт і быў павешаны 21 снежня 1863 г. Каліноўскі, як стала вядома Мураўёву, хаваўся ў Вільні і заклікаў насельніцтва працягваць барацьбу. У лістападзе 1863 г. адзін з кіраўнікоў Ковенскай арганізацыі, Дзічкоўскі, быўшы арыштаваным, паведаміў уладам, што галоўнае рэвалюцыйнае кіраванне Літвы знаходзіцца ў руках Каліноўскага і яго сакратара Далеўскага. Далеўскі быў арыштаваны і па загадзе Мураўёва быў расстраляны 30 снежня 1863 г.  

28 студзеня  быў арыштаваны Каліноўскі. З  яго арыштам спынілася цэнтралізаванае  кіраўніцтва ацалелымі звёнамі  рэвалюцыйнай арганізацыі і партызанскімі  атрадамі, якія чакалі ў лясах  сігналу да вясновага выступу.  Пабітыя, пазбаўленыя камандзіраў, рэшткі партызанскіх атрадаў яшчэ спадзяваліся на новы ўздым руху з наступам вясны. У Панявежскіх лясах хаваліся ўсю зіму групы Кагнавіцкага і Яснкоўскага. Сяляне навакольных вёсак забяспечвалі іх усім неабходным. 

Вясна прынесла некаторае ажыўленне дзейнасці  ацалелых нешматлікіх паўстанцкіх  груп. Адбылося некалькі нападаў на памешчыцкія мызы і казачыя патрулі, але чаканага масавага выступу не было. Увосень 1864 г. групы Біціса,Альшэўскага, Красоўскага, Руткоўскага, самыя буйныя з якіх налічвалі 40 байцоў, спынілі сваю дзейнасць. Апошняе сутыкненне з карнікамі правяла група Кагнавіцкага і Пуслоўскага 30 верасня ( 12 кастрычніка) 1864 года . 

Такім чынам восенню 1864 года паўстанцы перайшлі да новай тактыкі - дзеянне невялікімі добраўзброенымі групамі, якая дазваляла аказваць карным сілам царскай арміі значны адпор. Але, нягледзечы на ўсю мужнасць і адвагу з якой ваявалі паўстанцы, паўстанне было падаўлена лепш узброенымі і пераўзыходзячымі па колькасці царскімі войскамі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Заключэнне. 

Нягледзячы на дрэнную падрыхтаванасць і ўзброенасць  паўстанцкіх атрадаў, паўстанне  1863- 1864 гг. працягвалася 1 год і 4 месяца. Палову гэтага тэрміна паўстанне знаходзілася на ўздыме, затым яно пачало слабець і хіліцца да заняпаду. Усяго паўстанцы мелі 1229 сутычак з супернікам. У паўстанцкіх атрадах змагаліся розныя слаі насельніцтва, але усе яны былі сапраўднымі патрыётамі сваёй радзімы. Дзякуючы іх адданасці і мужнасці быў нанесены значны удар па царызму. Тактыка і стратэгія паўстанцаў была абдуманай і добравыпрацаванай. Кіраўнікі атрадаў паказалі свае лепшыя баявыя якасці, умела змагаючыся з царскімі войскамі. Але нескаардынаванасць кіраўнікоў польскіх паўстанцаў з беларускімі і літоўскімі, разлад паміж "белымі" і "чырвонымі", дрэнная ўзброенасць паўстанцаў і нешматлікая падтрымка сялян выракла паўстанне на паражэнне з самага пачатку. 

У перыяд паўстання і пасля яго прыгнячэння  было асуджана ў спасылку і на катаргу  каля 18 тыс. чалавек, канфіскавана мноства  маёнткаў. 

У выніку паўстання з’явілася новая эміграцыя : каля 7 тыс. чалавек выехала за мяжу, галоўным чынам у Францыю, Швейцарыю і Турцыю, у меншым ліку ў Італію, Бельгію, Англію, Амерыку і Германію. 

Асноўнай  рухальнай сілай паўстання былі гарадскія рабочыя і разначынцы: рамеснікі,  службоўцы, інтэлігенцыя. Яны стварылі паўстанцкую арганізацыю і першымі выступілі на поле бою.У паўстанні таксама  прынялі ўдзел дробная , беззямельная шляхта і сяляне. 

Паўстанне 1863-1864 гг. мела нацыянальна - вызваленчы  і антыфеадальны характар. На ўсім працягу ўзброенай барацьбы паўстанцы дзейнічалі галоўным чынам у адпаведнасці з прынцыпамі праграмы, маніфеста, аграрных дэкрэтаў . 

Паўстанне 1863-1864 гг. у Беларусі і Літве мела дзве плыні : буржуазна-ліберальную, з  перавагай у ей уплыву польскіх памешчыкаў, і сялянскі аграрны рух на чале з К.Каліноўскім. 

Сялянскі  рух у Беларусі, як і па ўсей краіне , ставіў сваёй мэтай поўнае знішчэнне  самадзяржаўя і прыгонніцтва. Узначальваючы  сялянскі рух, група Каліноўскага імкнулася  надаць яму арганізаваны характар і  абудзіць у сялян палітычную свядомасць. 

Уздым вызваленчага руху ў краіне садзейнічаў  развіццю беларускай дэмакратычнай  культуры. У гэтай барацьбе нарадзілася  і атрымала распаўсюджванне першая беларуская газета – “Мужыцкая  праўда” 

Паўстанне паскорыла правядзенне сялянскай  рэформы, пры гэтым на лепшых для сялян умовах, чым у астатняй Расіі. Улады распачалі меры па развіцці пачатковай школы ў Літве і Беларусі, разлічваючы, што асвета сялянства ў рускім праваслаўным духу прывядзе да палітыка-культурнай пераарыентацыі насельніцтва. 

За дачыненне  да паўстання было пакарана 396 чалавек; 18672 было выслана ў Сібір (частка з іх пасля падняла Кругабайкальскае паўстанне 1866 гады). Масавыя рэпрэсіі закранулі сем'і датычных да паўстання, якія высылаюцца ў цэнтральныя губерні Расіі. Акрамя таго, у Літве і Беларусі было забаронена займаць дзяржаўныя пасады (у прыватнасці, настаўнікаў у школах і гімназіях) людзям каталіцкага веравызнання, таму палякі і літоўцы змушаны былі абгрунтавацца ў цэнтральных губернях Расіі.  

Спіс літаратуры : 

1. Авейде, О. Показания и записки о польском восстании 1863 года  Оскара Авейдэ/Предисл. И. Миллера – Москва:АН СССР Вроцлав,1961. - 663 с.

 

2. Бригадин, П.И. Мятежный корпус : из истории Александровского Брестского кадетского корпуса (1862-1863)/П.И. Бригадин, А.М. Лукашевич. – Минск: Государственный институт управления и социальных технологий  БГУ, 2007.-182 с.

 
 

3. Дьяков  В.Н. Восстание в Литве и Белоруссии 1863- 1864 гг. :Сборник документов /В.Н. Дьяков  – Москва: Наука, 1965.- 535 с.

 

4.  Кісялёў,  Г.В. На пераломе дзвюх эпох/ Г.В. Кiсялеў.– Мінск:Полымя, 1990.- 35 с.

 

5. Кісялёў, Г.В. Сейбіты вечнага: артыкулы пра  беларускіх пісьменнікаў і дзеячаў  рэвалюцыйнага руху 1863 г.; Скарынаўская сімволіка: вытокі, традыцыі, інтэрпрэтацыі/Г.В.,Кісялёў.-Мінск: Медысонт, 2009.-542 с.

 

6. Каліноўскі  К. За нашу вольнасць. Творы, дакументы/К.Калiноўскi -Мінск: “Беларускі кнігазбор”,1999.-464 с.

 
 

7.      Миско, М.В. Польское восстание 1863 года/ М.В. Миско. – Москва: Институт славяноведения, 1962. - 334 с.

 
 

8.  Чарнышэўскі, М.М.. Апошнія дні М.Г. Чарнышэўскага./ М.М. Чарнышэўскі. - Санкт-Пецярбург: Былое. - №8-20. - 1907

 

9. Новыя кнігі/ Нац б-ка Беларусі -  Мінск.: НББ, 1960: 1992, № 5.,-45 с.

 

10. Смірноў, А.П. Кастусь Каліноўскі ў паўстанні 1863 года /А.П. Смірноў; Мінск: Полымя, 1959. - 189 с.

 
 

11. Смирнов, А.Ф. Смирнов, А.Ф. Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии/А.Ф. Смирнов. - Изд-во АН СССР,1963.- 390 с.

 
 

12. Смирнов, А.Ф. Революционные связи народов России и Польши. М.-Л. «Госсоцэкиздот»,1962.

 
 

13. И Шалькевіч В.Ф Кастусь Калиновский:страницы биографии/В.Ф. Шалькевич.- Минск : Университетское, 1988

 
 

14.  Ностиц  И.Из воспоминаний о польском восстании 1863 года/ И.Ностиц- Москва,1900,- 571 с.

 

15. Ковальский  Ю. Русская революционная демократия и январское восстание 1863 г. в  Польше/Ю. Ковальский. Москва, иностранная литература,- 1953.

 
 

16. Цітовіч, С.Р. 1863 год у Горы-Горках быўш. Магілёўскай губ./ C.Г. Цітовіч – Мінск,1929, - 124 с.

 

17.  Шалькевіч,  В.Ф Кастусь Каліноўскі: Старонкі біяграфіі/ В.Ф. Шалькевіч – Мінск: газета “Голас Радзімы”, 1985. – 127 с.