Тактыка і стратэгія паўстанцаў у баявых дзеяннях паўстання 1863-1864 гг.

Вельмі  складаная і заблытаная сітуацыя склалася ў сярэдзіне красавіка 1863 г. у раёне крэпасці Дынабург . Выступ тут прымяркоўваўся на канец красавіка, але па ініцыятыве камісара павета Буйніцкага яно было паскорана. 13 красавіка 60 польскіх паўстанцаў, пераважна з мясцовых дваран, пад кіраўніцтвам графа Лявона Плятэра напалі каля вёскі Краслаўкі на транспарт зброі, які выйшаў з крэпасці. На іншы дзень паўстанцы былі рассеяны сілаю чатырох рот; захопленую зброю войска вярнула назад . Але падзеі на гэтым не скончыліся. Пры першай вестцы пра выступ Плятэра навакольныя сяляне , узброіўшыся чым патрапіла, сталі нападаць на памешчыкаў. Са сталіцы неадкладна выехаў з адмысловым атрадам флігель-ад'ютант Шувалаў. Шувалаву даводзілася змагацца на два фронта - і супраць польскіх паўстанцаў, і супраць паўсталых сялян. Польскае дваранства паднялося супраць царызму, сяляне выступілі супраць памешчыкаў, але з верай у цара. Урад, не вырашаючыся ў складаным становішчы адмовіцца ад дапамогі сялян,абараняў памешчыкаў. 15 красавіка Шувалаў даносіў цару, што выступ польскіх патрыётаў разгромлена, 67 паўстанцаў на чале з Плятэрам узяты ў палон. 

Падзеі  ў  Дынабургскім павеце паказваюць, што абмежаванасць, царскія ілюзіі сялянства, з аднаго боку, і дваранскі  характар польскага руху - з іншай, былі часткай чыннікам поспеху карнікаў. 

Акрамя  дзеянняў атрада Плятэра, былі і іншыя спробы арганізацыі паўстання ў губерні, але і яны, нажаль, скончыліся няўдала. 

Ацэньваючы  дзеянні паўстанцаў вясной-летам 1863 года трэба адзначыць, што яны, у  асноўным, мелі мэтанакіраваны характар. Кіраўнікі атрадаў мелі свае дамовы і планы. Нягледзячы поўнае знішчэнне  некаторых атрадаў, паўстанне набірала новыя абароты, у атрады прыходзілі новыя людзі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Раздзел 3. Апошні этап паўстання (восень і зіма 1863-1864 гг.) 
 

31 ліпеня  К.Каліноўскі стаў старшынёю Віленскага  аддзелу. Стаўшы кіраўніком, Каліноўскі надаў вялікую ўвагу тактыцы ўзброенай барацьбы. Ён разумеў, што  народнае паўстанне не можа прыняць метадаў  рэгулярнай вайны, што буйныя атрады лёгка знішчаліся карнікамі, якія мелі велізарную перавагу ва ўзбраенні. Партызаны амаль не мелі сучасных дальнабойных вінтовак, зусім былі пазбаўлены артылерыі, калі не лічыць ужытых аднойчы ў баі атрадам Мацкявічуса некалькіх дапатопных зброй, узятых у памешчыцкіх замках. Вопыт барацьбы з добра ўзброенай і колькасна пераўзыходячым  царскім войскам паступова пераканаў паўстанцаў у мэтазгоднасці невялікіх рухомых партызанскіх атрадаў, якія выдатна арыентуючыся ў знаёмай мясцовасці, пры падтрымцы насельніцтва былі цяжка ўразлівыя. [ 10, c. 109] 

Найболей  паспяховай баявой аперацыяй паўстанцаў у чэрвені 1863 г. быў разгром атрадам  Длускага гвардзейскага стралковага батальёна пад камандаваннем палкоўніка Данілава . Бой адбыўся 10 (22) чэрвеня ў багністым лесе і працягваўся 12 гадзін. Карны атрад быў пабіты і адступіў , страціўшы забітымі 23 салдата і 3 афіцэра і параненымі 46 салдат і 2 афіцэраў. 

З аперацый іншых атрадаў Ковенскай губерні  ўлетку і ўвосень 1863 г. найболей буйнымі  былі дзеянні Мацкявічуса, Ляскоўскага, Станевіча (Пісарскага), захаваўшых каардынацыю выступаў і паспяхова супрацьстаялых непрыяцельскім сілам. Пасля няўдачы пад Біржамі Ляскоўскі і Мацкявічус на чале атрада ў 800 байцоў зрабілі цяжкі працяглы марш да мяжы Прусіі, спадзяючыся на атрыманне транспартаў зброі. Не атрымаўшы яго, павярнулі ў глыб губерніі і напачатку чэрвеня ў раёне мястэчка Ужвенты злучыліся з атрадам Пісарскага. Яго атрад панёс у красавіку - вялікія страты , але ў чэрвені папоўніўся новымі сіламі: 100 добраахвотнікаў прыбытку на чале з П . Багдановічам. Пазнаўшы пра набліжэнне карнікаў, Ляскоўскі вырашыў зрабіць засаду. Задума неўдалася. Атрады сышлі да Цітавян, дзе 25 траўня ( 6 чэрвеня) былі атакаваны палкоўнікам Нарбутам (дзве роты пяхоты, эскадрон кавалерыі). Пісарскі прыняў удар на сябе і адбіў яго. Сярод страт карнікаў былі афіцэры. Паўстанцы страцілі шэсць чалавек. На наступны дзень атрады падзяліліся. Мацкявічус і Ляскоўскі рушылі ў Панявежскія лясы, Пісарскі - да базы ў Трышкі [11,c. 267]. 

На працягу  чэрвеня і пачатку ліпеня Пісарскі фарміраваў невялікія атрады, навучаў добраахвотнікаў, вёў прапаганду сярод насельніцтвы. 30 чэрвеня (12 ліпеня) яго атрад быў атакаваны трыма ротамі пяхоты, узмоцненай казакамі. Паспяхова адбіўшыся ад нападнікаў, паўстанцы рушылі да курляндскай мяжы, дзе ў раёне Людавян 8(20) ліпеня зноў былі атакаваны непрыяцелем. Паўстанцы пазбеглі паражэння, але Пісарскі пераканаўся, што дзейнічаць буйнымі сіламі далей немагчыма. Пасля людавянскага сутыкнення Пісарскі разбіў атрад на пяць невялікіх груп, якія ўзаемадзейнічаючы адзін з адным і з суседнімі атрадамі, пратрымаліся да наступу халадоў. У канцы лістапада Пісарскі з рэшткамі атрада схаваўся за мяжой. Усяго гэты адважны партызан з пачатку сакавіка 1863 г. правёў сем буйных бітваў. 

Пасля сутычкі ў Цітавян , адлучыўшыся ад Пісарскага, атрад Ляскоўскага і Мацкявічуса сапхнуўся з карнікамі ў Мантвідава . Пасля няўдалага бою атрад Мацкявічуса адлучыўся і стаў дзейнічаць самастойна. Найбуйнымі аперацыямі Мацкявічуса былі : 7(19) ліпеня напад на транспарт каля Панявежа(няўдала), начное сутыкненне з гвардзейцамі ў Хуткага Поля, якое скончылася разгромам царскіх войскаў. 6 (18) верасня атрад зрабіў удалы напад на карнікаў пад Карванамі, але гэта быў апошні поспех.  7(19) кастрычніка паўстанцы панеслі цяжкія страты ў баі ў Данілішак. Загінула больш 40 чалавек, а праз месяц у тым жа раёне Мацкявічус ізноў быў пабіты. Гэта была апошняя буйная і да таго ж няўдалая аперацыя адважнага партызана. 

Аналагічнае становішча спраў было і ў іншых  атрадах Ковеншчыны, не кажучы пра драбнейшыя і дрэнна ўзброеныя атрады ў іншых губернях . 

Становішча  паўстанцаў пагоршылася паўсюль. Ваенныя сілы, створаныя ўвесну, былі разгромлены; атрады, якія ацалелі ў цяжкіх умовах, акружаныя з усіх бакоў карнымі атрадамі, патрабавалі ад кіраўніцтва неадкладнай дапамогі. У Віцебскай і Магілёўскай губерніях атрады былі знішчаны яшчэ ўвесну, у Мінскай атрад Ляскоўскага налічваў 60-75 байцоў, у Віленскай яшчэ трымаўся Віслаух і Чарняк, у Гарадзенскай ваявалі Урублеўскі і яго паплечнікі. У "Часопісе ваенных дзеянняў" за ліпень было зарэгістравана 8 баявых сутыкненняў у Гарадзенскай губерні, 4- у Віленскай і 14 - у Ковенскай; ацалелыя партызанскія атрады не перавышалі 70 чалавек кожны. Па Менскай губерні  - адзінай праявай дзейнасці паўстанцаў было захоп у палон генерала Грунта [11,c. 289]. 

З атрадаў  Віленскай губерні ў перыяд з  чэрвеня па лістапад 1863 г. найболей актыўна дзейнічалі паўстанцы Віслауха, якія абапіраліся па-ранейшаму на базу ў Жыжморскіх лясах. Віслаух часта злучаўся з атрадамі Чарняка, Стаброўскага, здзяйсняў рэйды па Троцкаму павету, выходзіў у Віленскі і Лідскі паветы. За перыяд з 4(16) чэрвеня па 8(20) кастрычніка Віслаух ва ўзаемадзеянні з суседзямі правёў 6 буйных аперацый у раёне Жыжморскіх і Жыжлянскіх лясоў, каля Алькен і Трок, з якіх тры скончыліся паражэннем карных калон. 

У Гарадзенскай губерні пасля буйных бітваў у  раёне Мілавід у ліпене-жніўні 1863 г. паўстанцы не прадпрымалі буйных аперацый. Найболей значныя баі правёў атрад Урублеўскага: 29 траўня (10 чэрвеня) у Серадова (Слонімскі павет), 4(16) чэрвеня ў Лыскова (Ваўкавыскі павет), 9(21) чэрвеня ў Жаркаўшчызны, 28 ліпеня (9 жніўня) у Пашкаўскіх астраўкоў, 18 (30 жніўня) у Глыбокага кута, 31 жніўня (12 верасня) каля Рудкоў. 

Шэраг аперацый правялі атрады Влодка, Лянкевіча, Керсноўскага. Ва ўсіх пералічаных бітвах і сутычках ініцыятыва знаходзілася ў руках царскіх войскаў. Гераічнасць паўстанцаў, дапамога мясцовага насельніцтва, майстэрства Урублеўскага дазваляла партызанам пазбегнуць разгрому, але сіл у іх відавочна не хапала, каб вырваць ініцыятыву з рук непрыяцеля. Як і ў іншых раёнах , яны вымушаны былі пад націскам праўзыходных непрыяцельскіх сіл перайсці да новай тактыкі.Урублеўскі , які прыняў пост ваеннага начальніка Гарадзенскага ваяводства, разбіў усе атрады на конныя групы па 20-30 чалавек. 

У Ковенскай  губерні атрады Мацкявічуса,Шымкевіча,Пісарскага,Ясінскага, Пуйдокуса, Лукашонаса, Ляскоўскага і інш. таксама перайшлі да новай тактыкі. Была распрацавана адмысловая інструкцыя для камандзіраў рухомых груп. У ёй паказвалася, што ў кожнай акрузе неабходна стварыць конныя групы ( па 30 вершнікаў ) пад камандай паручніка паўстанцкіх войскаў, якія падпарадкоўваліся б непасрэдна кіраўніку рэвалюцыйнай улады ў павеце. Ім давалася ў абавязак  разганяць правіянцкія каманды непрыяцеля, знішчаць невялікія атрады карных войскаў, перахапляць кур'ераў, знішчаць агентуру, руйнаваць камунікацыі і сувязь, збіраць звесткі, быць ахоўнікамі агульнага парадку ў краі. Пераход да новай тактыкі дазволіў паўстанцам выслізгваць ад удараў буйных карных атрадаў, не губляючы кантакту з насельніцтвам. 

Кажучы  пра ваенна-палітычныя аперацыі паўстанцкіх  атрадаў у восеньскі перыяд, нельга не адзначыць вельмі характэрнай  рысы. Сярод кіраўнікоў атрадаў мы не сустракаем ніводнага прадстаўніка землеўладальнікаў. Гэтак жа было і напачатку паўстання, але пасля сакавіцкага перавароту прадстаўнікі памешчыкаў увайшлі не толькі ў Віленскі аддзел. У красавіку-траўні сярод начальнікаў атрадаў сустракаліся графы Вельгорскія, граф Плятэр, граф Касакоўскі. Нічога падобнага ўжо няма ў ліпене-верасні. Барацьбу працягвалі толькі тыя, хто першым яе пачаў,- гэта прыхільнікі і сябры Мацкявічуса і Длускага, Каліноўскага і Урублеўскага. Засталіся ў страю найбольш устойлівыя, найбольш адданыя рэвалюцыі людзі. Сярод іх былі выхадцы з сялянства, разначыннай інтэлігенцыі [10, c. 124]. 

Пераход паўстанцаў да новай тактыкі - дзеянню  невялікімі добра ўзброенымі групамі - быў адзіна правільнай формай працягу  барацьбы з велізарным карным войскам. Паўстанне працягвалася толькі дзякуючы падтрымкі насельніцтва. Барацьбу працягвалі дэмакратычныя элементы : сялянства, беззямельнае дваранства, моладзь, якая працуе частка гараджан . Атрады як правіла складаліся з парабкаў, працоўных. 

Карная  палітыка царызму 

Ў першыя тыдні паўстання ўрад, не ведаючы  сапраўднай сілы паўстанцаў ішоў на саступкі (адмена целавых пакаранняў у войску, маніфест 1 сакавіка і г.д.). У канцы красавіка з саступкамі было скончана. У Польшчу і Літву былі перакінуты вайсковыя падмацаванні, на чале карных сіл былі пастаўлены Берг у Польшчы, Мураўёў у Літве. Саноўнікі, якія славіліся ліберальнымі, накшталт вялікага князя Кастуся ці Назімава былі адкліканы. 

У сярэдзіне  траўня Мураўёў прыбыў з неабмежаванымі паўнамоцтвамі ў Вільню. Сучаснікі адзначалі яго жорсткасць, уладарнасць, крыважэрнасць, параўноўвалі з бульдогам, мясніком, да яго прозвішча трывала прыляпіўся тытул "Вешальнік". 

У прыгнячанні паўстання, па дадзеных штаба Віленскай ваеннай акругі, удзельнічалі 318 рот, 48 эскадронаў, 18 казачых сотняў і 120 палявых зброй, зведзеныя ў 6 гвардзейскіх палкоў, 3 пяхотныя, 1 кавалерыйскую дывізіі, 3 артылерыйскія брыгады, усяго звыш 120 тыс. багнетаў і шабель [11, c. 300]. 

Велізарная  лікавая перавага карнага войска бясспрэчна. Супраць дзвюх тысяч паўстанцаў Урублеўскага дзейнічалі пяхотныя дывізіі, казакі, артылерыйская брыгада. Генерал Мейдэль па чатырох паветах Ковенскай губерні меў у сваім распараджэнні 40 рот пяхоты, 11 эскадронаў і казачых сотняў. Гэта злучэнне дзейнічала супраць партызанскіх атрадаў, колькасць якіх сам Мейдэль вызначаў у тры тысячы чалавек. І пры такіх суадносінах сіл камандзіры карных атрадаў пачыналі і сканчалі данясенні скаргамі на недахоп войскаў. Сам Мураўёў пачаў з просьбы пра падмацаванне. 

Асоба варта спыніцца на стварэнні сельскай варты. Мураўёў намаляваў гэту меру як добраахвотны ўдзел насельніцтва ў барацьбе з мецяжом. Але калі паглядзець як стваралася і дзейнічала гэта добраахвотнае ваярства, то карціна апынецца іншай. Пры арганізацыі варты царызм спекуляваў на ўдзеле ў паўстанні польскіх  дваран, і карыстаючыся невуцтвам сялян, выдаваў стварэнне варты як меру самаабароны насельніцтва ад памешчыкаў. Але пры ўсім пры гэтым варта ўкаранялася сілком. Іх аснову складалі вайсковыя і казачыя патрулі. У склад варты сілком ці шляхам зману залічалі і сялян.

Фарміраванне сельскай варты было скончана толькі да снежня 1863 г. У складзе варты па 52 паветам краю было 3778 салдат, 259 казакоў, 21343 пешых 1838 конных ратнікаў, а ўсяго больш 27 тыс. чалавек. 

Самыя недарэчныя тэорыі і чуткі распускалі карнікі, імкнучыся ашукаць сялянства. Прыгоннае права было абвешчана "фатальным падарункам палякаў". Паўстанне было абвешчана польскай задумай. 

Сутнасцю  палітыкі Мураўёва было спалучэнне  тэрору з дэмагогіяй. Улады імкнуліся упэўніць сялян, што цар клапоціцца пра іх. Была арганізавана праверка складзеных раней устаўных грамат. Сялянам абяцалі  па яе заканчэнню вярнуць  адрэзкі, зменшыць выкуп. Усё гэта было заклікана ўмацаваць веру сялян у добрыя намеры цара, адцягнуць народ ад паўстання. 

У адносінах  да польскага дваранства, якое прымала ўдзел у паўстанні быў прыняты шэраг рэпрэсіўных мер. Маёмасць паўстанцаў была прададзена з малатка,  канфіскоўваліся маёнткі  нават падазроных дваран. Усе землеўладальнікі былі абкладзены велізарным падаткам, сума якога залежала ад добрай волі ваенных начальнікаў паветаў. 
 

Апошнія дні паўстанцкіх  атрадаў Літвы  і Беларусі 

З восені 1863 г. падчас падзей пазначаецца пералом на карысць царызму. Паўстанне згасае, насуперак гераічным спробам кіраўніцтва ўліць у яго новыя сілы. Паўсталы народ атрымаў рэвалюцыйна-дэмакратычнае кіраўніцтва занадта позна. 

Але нягледзячы на значную перавагу царскіх войскаў, паўстанцы працягвалі барацьбу. Становішча ацалелых атрадаў было адчайным. Большасць  атрадаў былі рассеяны. Длускі сышоў у Прусію, атрад Люткевіча ў 80 байцоў дзейнічаў у Панявежскіх лясах, атрад Мацкявічуса,Станевіча,Шымкевіча , Ляскоўскага і іншых разбіліся на невялікія групы і амаль страцілі паміж сабой сувязь. Увосень пачасціліся выпадкі здавання ў палон даведзеных да крайняга знясілення паўстанцаў.