Тактыка і стратэгія паўстанцаў у баявых дзеяннях паўстання 1863-1864 гг.

Міністэрства  адукацыі Рэспублікі Беларусь

Беларускі дзяржаўны універсітэт

Гістарычны  факультэт 

Кафедра гісторыі Беларусі

новага  і навейшага часу 

Васілеўскі  Яўген Часлававіч 

Тактыка і стратэгія паўстанцаў у баявых дзеяннях паўстання 1863-1864 гг.

Курсавая  работа студэнта 2 курса дзённага аддзялення

Спецыяльнасць: гісторыка – архівазнаўства 

Навуковы  кіраўнік : кандыдат гістарычных навук, дацэнт

Лукашэвіч А.М. 
 
 

_______________________

(подпіс)

«____»___________2010 г. 
 

Мінск, 2010 

Змест

Уводзіны…………………………………………………………….3-4c.

Раздел  1. Падрыхтоўка і пачатак паўстання ў Беларусі і Літве………..5-11с.

Раздзел 2. Другі этап паўстання ( красавік - чэрвень 1863 г. )………...12-26с.

Раздзел 3. Апошні этап паўстання (восень і зіма 1863-1864 гг.)………27-37с.

Заключэнне ………………………………………………………………38-39с.

Спіс  літаратуры…………………………………………………………..40-41с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Уводзіны 

Паўстанне  1863 – 1864 гг. было адной са значных  падзей XIX стагоддзя на Беларусі, якая не магла не адбіцца на лёсе наступных пакаленняў беларускага народа. Яно з’явілася важнейшым этапам у барацьбе дэмакратычных сіл супраць царызму і прыгонніцтва. Яно і да сеняшняга часу з’яўляецца праблемай не толькі беларускай,але і польскай, украінскай гісторыі. Падзеі паўстання былі надзвычай складаныя і неадназначныя. Паўстанне у той ці іншай ступені закранула ўсе слаі насельніцтва,якія адрозніваліся як па сваім сацыяльным становішчы, так і па веравызнанні. Паказальна, што у паўстанні і грамадска – палітычным руху, які яму папярэднічаў, актыўна ўдзельнічалі многія дзеячы беларускай культуры. З тымі падзеямі звязана узнікненне беларускага рэвалюцыйнага перыядычнага друку і публіцыстыкі.

Актуальнасць  маёй курсавой работы даволі значная. Нягледзячы на добрую распрацаванасць тэмы паўстання 1863-1864 гг., застаецца яшчэ шэраг белых плям на гэтым пытанні. Не так шмат прац прысвечана менавіта тактыцы паўстанцаў і баявым дзеянням, якія адбыліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Як раз асвячэнне гэтага пытання ставіцца мэтай маёй курсавой работы. 

Мэта  курсавой работы – разглядзець тактыку  і стратэгію паўстанцаў падчас баявых дзеянняў .

Зыходзячы з пастаўленай мэты ў рабоце вырашаюцца наступныя задачы :

1. Разглядець фарміраванне і дзейнасць першых атрадаў паўстанцаў.
2. Паказаць деянні паўстанцаў у баявых стычках, даць характарыстыку кіраўнікам паўстанцкіх атрадаў.
3. Вызначыць прычыны паражэння апошніх паўстанцкіх атрадаў, і адлюстраваць палітыку царызма ў адносінах да паўстанцаў.

Надзвычай складаныя і неадназначныя падзеі паўстання выклікалі супярэчлівыя яго ацэнкі. Пра гэта гавораць шматлікія  гістарычныя даследванні і літаратурныя творы, у якіх прыведзена многа цікавых  звестак, фактаў, лічбаў з архіўных дакументаў і нават успамінаў  сведак і ўдзельнікаў тых падзей.

У працах Ігнатоўскага У.М. “1863 год на Беларусі : Нарыс падзей.”,і Смірнова А.П. “Восстание 1863 г. В Литве и Белоруссии”  супастаўляюцца крыніцы з рознабаковымі  думкамі у ацэнцы падзей паўстання. Даследчыкі імкнуліся праліць свет на спрэчныя пытанні, выказаць свой погляд, заснаваны не на палемічных заўвагах, а на трывалай дакументальнай аснове.

З першых дзён сакавіка і да чэрвеня 1863 года адбываліся выступленні паўстанцаў у Горы-Горках. Падрабязную хроніку  падзей паўстання ў гэтай мясцовасці дае праца Сяргея Цытовіча “1863 год  Горы-Горках быўш. Магілёўскай губ.”

У паўстанні  прымалі удзел розныя сацыяльныя групы.На думку даследчыкаў, ні адно пытанне ў гісторыі паўстання 1863 г. не выклікала такіх гарачых  дыскусій, як вызначэнне складу яго  удзельнікаў. Гэтаму прысвечана публікацыя Байковай С.М. “ О движущих силах восстания 1863 г. На территории Беларуси . ”

У працы  Дьякава В.А. “Список руководящих деятелей восстания 1863- 1864 гг., составленный  В.В. фон Валем “ узнаўляецца спіс кіраўнікоў паўстання, знойдзены сярод папер “верного слуги царизма” В.В.фон Валя . 
 
 
 

Раздзел 1. Падрыхтоўка і пачатак паўстання ў Беларусі і Літве. 

Рэзкае  абвастрэнне класавай барацьбы ў  Беларусі і Літве ў  сувязі з  грабежніцкай рэформай прывяло к  канцу 1862 г. у радзе месц да ўходу  сялян у лясы, дзе яны шукалі сховішча ад праследвання царскіх улад, якія сілаю ўводзілі ўстаўныя граматы.

Становішча  абвастрылася яшчэ і таму, што царскі ўрад аб’явіў у кастрычніку 1862 г. у Заходніх губерніях рэкруцкі набор. Новыя правілы гэтага набору асабліва закранулі пагранічныя раёны  Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай  губерніяў, насельніцтва якіх да гэтага часу мела ільготу ( замена паставак рэкрутаў уплатай асобага падатку ) . Да таго ж трэба ўлічыць, што пасля  Крымскай вайны ў гэтых раёнах набор увогуле не праводзіўся. 5 верасня  урад адмяніў гэтыя ільготы, і  ў кастрычніку быў аб’яўлен набор на аснове агульных правіл ( з 1 тысячы душ – 1 рэкрут да 15 студзеня 1863 г. ).

Сяляне  захваляваліся, пачалі хавацца ад набору ў лясах і аказваць супраціўленне  ўладам аж да нападу на воінскія каманды, каб адбіць захопленных рэкрутаў.Ўзброенныя групы маладых сялян нападалі на корчмы і маёнткі з мэтай  захопу харчавання, у радзе месц справа дайшла да падпальвання сядзіб. У 1862 г. у Ковенскай губерніі адбылося 408 пажараў  (галоўным чынам сядзіб і пабудоў, занятых войскамі) [ 10,с. 93 ].

Бачачы  становішча, якое стварылася, генерал  – губернатар Назімаў прасіў адмяніць набор : “ З прычыны сучаснага  напрамку розумаў у тутэйшым краі ўзяцце рэкрутаў з паселішчаў, якія маюць права адпраўляць гэтую  павіннасць грашыма, можа выклікаць  хваляванні “.

Урад  не паслухаўся довадаў генерал –  губернатара. З мэтай зламаць  супраціўленне сялян было загадана залічаць у рэкруты тых сялян, якія першымі трапілі, і ў большай  колькасці , чым меркавалася па развёрстцы. Гэтая мера прывяла да яшчэ большага абвастрэння барацьбы. Группы, якія хаваліся ад набору і праследванняў, па сутнасці, склалі першыя невялікія атрады паўстанцаў. Супраць іх былі кінутыя войскі. Захопленныя аддаваліся ваенна-палявому суду.

Гэтыя атрады, якія ўзніклі ў снежні 1862 г. – студзені 1863 г., уяўлялі настолькі  прыкметную сілу і ўнушалі сваімі нападамі на мызы памешчыкаў такія  асцярогі , што жандарскі палкоўнік  Лосеў палічыў неабходным далажыць аб іх цэнтральным уладам [ 3, с.315 ].

Ход падзей у краі восенню – зімой 1862-1863 гг. ясна сведчыў аб перарастанні барацьбы сялян супраць рэформы ва ўзброеннае паўстанне. Пры гэтым становішчы думка аб магчымасці ўсеагульнага абурэння сялян вясной у сувязі са сканчэннем тэрміну ўвядзення ўстаўных грамат была цалкам абгрунтавана .

Далейшае  развіццё падзей у краі было паскорана  паўстаннем ў Польшчы, якое пачалося ў студзені 1863 г. У паўстанні прынялі  актыўны ўдзел ніжэйшыя слаі гарадского насельніцтва ( рамеснікі, рабочыя, дробная  буржуазія, дробныя чыноўнікі ), вучнёўская і ваенная моладзь і абяднеўшая шляхта. У некаторых раёнах польшчы  да паўстанцаў далучыліся сяляне, хоць у цэлым сялянства не аказала  неабходнай подтрымкі Часоваму нацыянальнаму  камітэту ( так пачаў сябе называць былы Цэнтральны нацыянальны камітэт ) .

Чаму  ж польскія сяляне ў асноўнай сваей  масе засталіся на пазіцях нейтралітэта да кіраўніцтва паўстаннем 1863 г. ? Адказ дае праграма гэтага кіраўніцтва, выкладзеная ў маніфесце ад 22 студзеня 1863 г. Гэты дакумент яскрава паказвае шляхецкую абмежаванасць кіраўніцтва, яго непаслядоўнасць з самага пачатку барацьбы.

Тры асноўныя пытанні ўздымае гэты маніфест : заваяванне нацыянальнай незалежнасці, вызваленне і надзяленне зямлёй сялян, увядзення грамадскага раўнапраўя і адмену саслоўных прывілеяў.

Пастаноўка  гэтых пытанняў гаворыць аб буржуазным характару руху, а іх вырашэнне  паказвае рэфармізм яго кіраўніцтва. Так, аб’яўляючы сялян уласнікамі тых зямельных надзелаў, якімі яны да гэтага часу карысталіся за павіннасці ( паншчына або аброк, чынш ), маніфест абвяшчаў ўзнагароджанне  памешчыкаў  за панесенныя страты з нацыянальнага фонду, г.з. прадугледжваў выкуп часткі памешчыцкай зямлі,  якая пераходзіла да сялян, і захаванне асноўнага зямельнага фонду ў руках паноў, шляхты. Маніфест зусім абыходзіш інтарэсы беззямельнага сялянства, якога налічвалася 30 % ад усіх сялян [10,с. 105].

У вырашэнні  аграрнага пытання кіраўніцтва  стаяла на рэфармісцкіх пазіцыях, што  сведчыла аб няздольнасці шляхецкіх  рэвалюцыянераў вырашыць гэтае пытанне  у інтарэсах сялянскіх мас.

У галіне нацыянальнай палітыкі кіраўнікі паўстання  абвясцілі сваёй мэтай аднаўленне ранейшых граніц Рэчы Паспалітай на ўсходзе  пры поўнай безудзельнасці да лесу спрадвечных польскіх зямель, захопленых прускімі і аўстрыйскімі каланізатарамі. Гэтым самым яны сталі на шлях экспансіі ў адносінах да Украіны, Беларусі, Літвы.

Калі  б кіраўнікі паўстання абвясцілі  права сялян на ўсю зямлю, права  беларусаў, украінцаў і літоўцаў самім вырашаць сваю долю і  г.д., гэта несумненна змяніла б характар барацьбы і павяло паўстанне па шляху  аграрнай сялянскай рэвалюцыі, забяспечыла  б яму магутную падтрымку сялян i, у канчатковым выніку, адкрыла б шлях аднаўлення Польшчы – свабоднай і дэмакратычнай.

Аднак польскія шляхецкія рэвалюцыянеры  не змаглі поўнасцю парваць з усім грузам феадальнай ідэалогіі, няправільна  вырашалі асноўныя грамадскія і палітычныя пытанні і тым самым, нягледзечы на ўсю храбрасць, праяўленую ў барацьбе, асудзілі сябе на паражэнне .

Стыхійныя ўспышкі ўзброеннай барацьбы у Польшчы, якія пачаліся без узгодненнасці  з рэвалюцыйнымі арганізацыямі  ў Літве і Беларусі, паставілі  апошніх ў цяжкае становішча. Падрыхтоўка  да паўстання тут была яшчэ у самым  разгары.

Кастусь Каліноўскі асудзіў рашэнне Цэнтральнага нацыянальнага камітэта ў Варшаве  аб пачатку паўстання і лічыў  яго заўчасным. Ён указваў на непадрыхтаванасць  паўстання не толькі ў Беларусі і  Літве, але і ў самой Польшчы. У сваёй запісцы ад 28 лютага 1864 г. ён дае выключна глубокую ацэнку падзеям у Беларусі, Літве і  Польшчы, крытыкуе царскі ўрад і шляхецкае  буржуазнае кіраўніцтва польскім нацыянальна  – вызваленчым рухам. Ён не падзяляе шляхецка – нацыяналітсычны погляд Варшаўскага ЦК на Беларусь і Літву, як неад’емную частку Польшчы, указвае на эканамічную і нацыянальную спецыфіку края і адстойвае яе, не адмаўляючы ў той жа час гістарычнай агульнасці Беларусі і Літвы як з Польшчай, так і з Расіяй.

Нягледзечы  на многамесячную барацьбу з Варшаўскім  жондам, рэвалюцыйныя дэмакраты Беларусі на чале з Каліноўскім прынялі  рашэнне ўзняць паўстанне ў Беларусі і Літве і падтрымаць паўстаўшую Польшчу. Стварылася надзвычай складанае  становішча. Перад Каліноўскім і  рэвалюцыйнымі дэмакратамі, якія групаваліся  вакол яго ( Л. Звірждоўскі, В. Врублеўскі, В. Малахоўскі, А . Мацкевіч, І. Ямант, Т. Далеўскі, П. Чэрвінскі, В. Борзабагаты  і інш. ), паўстала задача перетварэння сялянскіх бунтаў у Беларусі і  Літве ў арганізаванае паўстанне [ 11, с.154 ].

1 лютага 1863 г. Літоўскі правінцыяльны  камітэт аб’явіў сябе рэвалюцыйным урадам, ажыццяўляючым уладу на тэрыторыі Беларусі і Літвы, прыняўшы назву “ Часовага правінцыяльнага урада Літвы і Беларусі “. У сваім маніфесце ён салідарызаваўся з асноўнымі ідэямі маніфест Польскага рэвалюцыйнага ўрада ад 22 студзеня 1863 г. Адначасова  быў аддазен загад прыступіць да стварэння паўстанцкіх атрадаў і пачаць шырокую кампанію па рэалізацыі ідэй маніфеста з мэтай прыцягнення шырокіх слаеў сялянства да барацьбы

Рэвалюцыйная  арганізацыя Літвы і Беларусі налічвала да пачатку 1863 года да трох тысяч удзельнікаў. Яе ядром з'яўлялася ўніверсітэцкая моладзь і рэвалюцыйна-настроеныя  афіцэры. У некаторых раёнах арганізацыі атрымалася ўсталяваць кантакт з сялянствам і далучыць яго да падрыхтоўкі паўстання. Гэта першым чынам Гарадзенскі, Слонімскі, Ваўкавыскі паветы, дзе праца накіроўвалася непасрэдна Каліноўскім і Урублеўскім.