Судовая сістэма i працэсуальнае права ВКЛ

Міністэрства  адукацыі Рэспублікі Беларусь

Кафедра тэорыі і гісторыі дзяржавы і права 
 
 

КАНТРОЛЬНАЯ РАБОТА

па  дысцыпліне

“Гісторыя дзяржавы і  права Беларусі” 
 

 «Судовая сістэма i працэсуальнае права ВКЛ» 
 
 
 
 
 
 
 
 

Гомель 2000 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Змест: 

Уводзіны 3

І. Вышэйшыя судовыя органы Вялікага княства Літоўскага 5 

ІІ. Мясцовыя судовыя органы Вялікага княства Літоўскага 8 

III. Працэсуальнае права Вялікага княства Літоўскага. 14

Заключэнне 15 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Уводзіны.

        Адным з самых цікавых этапаў  у гісторыі Беларусі з'яўляецца  перыяд Вялікага княства Літоўскага.Гэта  дзяржава на працягу некалькіх  вякоў была адной з самых  магутных на еўрапейскім кантыненце. Унікальнасць вызначаецца тым, што з прычыны свайго геапалітычнага становішча княства з’явілася месцам сустрэчы і актыўнага ўзаемадзеяння двух хрысціянскіх цывілізацый: праваслаўна-рускай (усходняй) і рымска-каталіцкай (заходняй). Гэта паўплывала на ўвесь ход гістарычнага развіцця беларускіх зямель, прадвызначыўшы асаблівасці сацыяльна-палітычнага і культурнага развіцця беларускага народа аж да нашага часу.

        Права Вялікага княства Літоўскага развівалася ў даволі прагрэсіўным накірунку, выкарыстоўваючы ўласныя дасягненні прававой думкі і сусветныя дасягненні таго часу. У аснову было пакладзена класічнае рымскае права. Выкарыстоўвалася і нямецкае права. Але галоўнай крыніцай для заканадаўцы было ўласнае звычаёвае, а потым і пісанае права.

       Судовыя органы - гэта неад'емная  частка і сярэднявяковай, і сучаснай  дзяржавы. Яны, як і іншыя органы  дзяржаўнага кіравання, выконваюць ролю фундамента ў арганізацыі грамадства і яго кантраляванні. У старажытныя часы не існавала практыкі падзелу ўлад на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі і судовыя функцыі. У мінулым усе праваадносіны ў грамадскім жыцці, структуру і кампетэнцыю органаў дзяржаўнай улады, правы і абавязкі класаў, сацыяльных груп насельніцтва, сямейныя, зямельныя, цывільныя, крымінальныя, судова-працэсуальныя і іншыя праваадносіны рэгулявала звычаевае права. Язычніцкія жрацы ў Беларусі, апрача культавых рытуалаў, выконвалі і судовыя функцыі. Пазней іх замянілі хрысціянскія епіскапы, папы і ксяндзы.

        Асноўнымі прынцыпамі судовай  сістэмы Вялікага княства Літоўскага  у XVIстагоддзі былі:

1. Прынцыпы публічнасці і спаборніцтва судовага працэсу з удзелам адвакатаў
2. Прынцып дзяржаўнага суверэнітэту
3. Прынцып прыарытэту пісанага закону
4. Прынцып адзінства права
5. Прынцып законнасці ў дзейнасці судовых устаноў
6. Прынцып выбарнасці суддзяў
7. Прынцып незалежнасці судовай улады
8. Прынцып саслоўнасці ў пабудове судовай сістэмы.

         Судовая сістэма ВКЛ адрозніваецца  ад сучаснай, аднак ёсць і аднолькавыя  ці сходныя рысы. Органы правасуддзя  ўзніклі па волі самаго чалавека, якому было патрэбна вырашаць  спрэчкі з сябе падобнымі пры  ўдзеле пасрэдніка (суддзі). З цягам  часу суд, акрамя гэтай функцыі,  ужо выконвае і іншыя. Ён  выступае, як орган дзяржавы, працуе, каб падтрымліваць парадак, для  спакойнага жыхароў краіны, каб  забяспечваць справядлівасць і  ўмацоўваць дзяржаву. 
 

           Да канца XV - пачатку XVI ст. у Вялікім княстве Літоўскім органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі і судовыя функцыі. У гэты час судовая ўлада належыла вялікакняскім ураднікам ці чыноўнікам-ваяводам, старастам і дзяржаўцам, якія з'яўляліся судовай і адміністрацыйнай уладай. Такое становішча заставалася і пасля выдання Статута 1529 г, які прадпісаў ваяводам, старастам і дзяржаўцам выбраць кожнаму ў дапамогу сабе двух “сялян”. Апошнія павінны былі пры адсутнасці ваявод, стараст і дзяржаўцаў разам з іншымі ўраднікамі разглядаць судовыя справы. І толькі ў перыяд паміж першым і другім Статутамі былі праведзены рэформы ў галіне заканадаўства і судаводства, заканчэннем якіх з'явілася заснаванне Галоўнага Літоўскага Трыбуналу, як папыткі аддзялення суда ад адміністрацыі. Характэрнай рысай усіх судоў Вялікага княства Літоўскага у XV - XVI стагоддзі быў іх падзел па класава-саслоўнаму прынцыпу. У гэты перыяд на Беларусі меліся дзве сістэмы судовых органаў:

• агульныя суды для ўсяго насельніцтва (агульнасаслоўныя), заснаваныя на старажытным звычаёвым праве і на законе
• саслоўныя суды (для духавенства, шляхты, мяшчан, сялян, татар, яўрэяў). Саслоўныя суды для шляхты былі поўнасцю аддзелены ад адміністрацыі і дзейнічалі на падставе закона ў адпаведнасці з тэорыяй аб падзеле ўлад. Астатнія саслоўныя суды дзейнічалі на аснове Бібліі, Карана, Торы, спецыяльных нарматыўных актаў ці старажытнага копнага права.

Асноўнымі судовымі органамі для феадалаў-шляхты былі:

• вялікакняскі (гаспадарскі) суд
• галоўны
• замкавы
• земскі
• падкаморскі
• кантуровы

У дачыненні  да простага народу суд і расправу чынілі феадалы і іх намеснікі, службовыя  асобы дзяржаўнага кіравання - ваяводы, старасты, дзяржаўцы, іх намеснікі, а часам і сам гаспадар з панамі - рады.

          Суд - гэта дзяржаўны орган,  які разглядае грамадзянскія  і крымінальныя справы на падставе  дзеючага заканадаўства ў адпаведнасці  з прынятымі працэсуальнымі правіламі.  Таму трэба разглядаць заканадаўчыя  акты і дакументы таго часу, дзе былі зафіксаваны правілы,  у адпаведнасці з якімі працавалі суды. Найбольш вядомымі і даступнымі для даследчыка з'яўляюцца Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гадоў, якія сталі вяршыняй сістэматызатарскай кадыфікацыйнай дзейнасці. Распрацоўкі іх вялі выдатныя вучоныя - юрысты таго часу, якія добра ведалі мясцовае звычаёвае беларускае права, гісторыю рымскага і права іншых дзяржаў, а таксама мелі багаты практычны вопыт. Так, асаблівая ўвага ў Статуце 1529 г. надавалася судова-працэсуальнаму праву. Суд быў важным органом, які забяспечваў ахову правапрадку. Асаблівая ўвага надавалася парадку ажыццяўлення правасуддзя, абвяшчаўся прынцып публічнасці правасуддзя, фармальнай роўнасці бакоў у працэсе, права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

        Змены, якія адбыліся ў сярэдзіне XVI ст. у сацыяльна-эканамічным і палітычным жыцці выклікалі правядзенне аграрнай, адміністрацыйнай у тым ліку і судовай рэформ, патрабавалі ўдасканалення права. Таму і была створана камісія ў 1551 г для распрацоўкі новага Статута. У выніку судовай рэформы 60-х г. XVI ст. з'явіўся новы судовы орган - земскі суд. Гэта быў выключна шляхецкі суд. У Статуце 1566 г. упершыню намячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага і ствараліся земскія і падкаморскія суды. У Статуце 1588 г. гэтая лінія была падтрымана і працягнута, бо ў ім было зафіксавана з'яўленне новага суда, які абмежоўваў уладу князя - Галоўнага Трыбуналу. Судовая ўлада была замацавана за вялікакняжацкім і галоўным судамі, а таксама за мясцовымі судамі.

I. Вышэйшыя судовыя органы Вялікага Княства Літоўскага.

       Вышэйшым агульнагалоўным судом  лічыўся вялікакняскі (гаспадарскі) суд, а таксама суд паноў - рады, Сойма і як іх разнавіднасці - камісарскі суд. Падсуднасць спраў гаспадарскаму суду да сярэдзіны XVI стагоддзя была даволі шырокай, але затым быў устаноўлены інстанцыйны парадак, па якому судовыя справы трэба было разглядаць у мясцовых судах па першай інстанцыі. Аднак, гаспадарскі суд таксама мог разглядаць справы як па першай, так і па другой інстанцыі. У якасці суда першай інстанцыі разглядаліся толькі справы па дзяржаўных злачынствах, па ісках да шляхты аб выпатрабаванні дзяржаўных маёнткаў з земляў, аб прыналежнасці да саслоўя шляхты, па скаргах на незаконныя дзеянні вышэйшых службовых асоб, па палітычным злачынствам (уцёкі ў варожыя землі, не падпарадкаванне рашэнням гаспадара па судовым справам, не ўважлівыя адносіны да афіцыяльных актаў і іх падробка) і інш. Выключна да падсуднасці гаспадарскага суда адносіліся справы аб злачынствах супраць паноў-рады, ваявод, стараст, суддзяў у час выкананняімі сваіх службовых абавязкаў. Альтэрнатыўная падсуднасць была ўстаноўлена па ісках замежных гасцей. Іх справы маглі разглядацца па выбару істца ў гаспадарскім або ў іншым судзе.

         У якасці суда другой інстанцыі  гаспадарскі суд разглядаў любые  справы, якія прыходзілі ў парадку  апеляцыі па рашэнні з мясцовых судоў. Разгляд спраў у гаспадарскім судзе вёўся пры ўдзеле вялікага князя і радных паноў. Састаў гаспадарскага суда не быў рэгламентаваны ў Статуце, але на практыцы на судзе абавязкова павінны былі прысутнічаць у якасці засядацеляў радныя паны. Іх колькасць не была вызначана ў законе. Усё залежала ад важнасці справы, месца і часу, а таксама ад таго, якое службовае становішча займалі ісцец і адказчык.

          Разнавіднасцю гаспадарскага суда  лічыўся суд паноў. Па даручэнню вялікага князя суд паноў-рады мог разглядаць тыя справы, якія паступалі на імя гаспадара. Ён мог разглядаць справы незалежна ад таго, ці ўся Рада была ў зборы, ці толькі яе частка.

Часам асобныя крымінальныя ці грамадзянскія  справы гасудар разглядаў разам  з панамі-рады прама на Сойме. Такі суд называўся соймавым. Звычайна праводзіўся раз у два гады. Яго рашэнні лічыліся канчатковымі. Аднак, калі на соймавым судзе гаспадар адсутнічаў ці яго кропка гледжання разыходзілася з думкай большасці, то за гаспадаром захоўвалася права памілавання.

          Справамі па зямельных спрэчках  феадалаў з дзяржаўнымі маёнткамі  займаліся спецыяльныя камісары, якія павінны былі выязджаць  на месца і там разглядаць  спрэчкі. 

         Адной з разнавіднасцей гаспадарскага  суда быў маршалкоўскі суд. Яго мог узначальваць адзін марашалак ці два. Гэты суд разглядаў справы па даручэнню або загаду гаспадара. Месцам правядзення яго пасяджэнняў быўзвычайна гаспадарскі двор, а калі ўзнікала неабходнасці, то ён мог пераязджаць і ў іншыя месцы.

        Як вядома, вялікі князь вельмі  часта адсутнічаў у дзяржаве, а ў межах самой дзяржавы нярэдка пераязджаў з рэгіёна ў рэгіён. Па гэтай прычыне феадалам цяжка было знайсці вышэйшага суддзю. Больш таго, гаспадарскі суд збіраўся рэдка, у выніку разгляд асобных судовых спраў затрымліваўся на дзесяткі гадоў. З мэтай разгрузіць гаспадарскі суд, граматай караля Стэфана Баторыя ад 1 сакавіка 1581 г. быў утвораны Галоўны суд (Трыбунал) - найвышэйшы суд Вялікага княства Літоўскага. З яго ўтварэннем судовая ўлада вялікага князя і паноў-рады абмяжоўвалася. Гэта з'ява ўказвае на пастаянную тэнденцыю да аслаблення ўлады вялікага князя ў дзяржаве і ўмацавання ролі шляхты. З утварэннем Галоўнага суда ўзмацняўся і суверэнітэт Вялікага княства Літоўскага.

        Трыбунал Вялікага княства Літоўскага (Галоўны суд) ствараўся для  апеляцыйнага перагляду спраў,  але асобныя справы ён мог  разглядаць у парадку першай  інстанцыі. Пастановы яго мелі  сілу пастаноў сойма. Галоўны  суд складаўся, як правіла, 46 суддзяў-дэпутатаў, якія выбіраліся на сойміках з мясцовай шляхты, па два ад кожнага павета, тэрмінам на адзін год. Пачынаючы з 1582 г. у кожным павеце штогод “на свято Громніцы”, 2 лютага, шляхта збіралася на соймікі для выбару членаў Трыбунала (галоўнага суда). Адсюль і назва - соймік трыбунальскі ці грамнічы. Нягледзячы на тое, што які-небудзь шляхціч не з'явіўся па нейкай прычыне на соймік, пастановы апошняга мелі законную сілу. Пры гэтым трэба адзначыць, што выбраннымі маглі быць толькі шляхцічы, якія мелі ўласныя зямельныя ўладанні (аседласць), засведчаныя ў праве і мясцовых звычаях. Кожны член Галоўнага суда павінен быў прымаць удзел у яго рабоце не меньш 6 месяцаў і потым мог не з'яўляцца на сесіі, як выканаўшы свае абавязкі. Колькасць суддзяў - членаў Галоўнага суда - пры разглядзе спраў не адзначалася дакладна, але кворум суда па грамадзянскім справам адзначаўся ў 6 чалавек. Па заканчэнню тэрміну паўнамоцтваў асоба магла быць зноў абрана членам Галоўнага суда толькі праз 6 гадоў. Члены Галоўнага суда з сваўго ліку абіралі старшыню, які мог зноў абірацці на гэтую пасаду толькі праз чатыры гады. (Довнар Т. И., Шелкопляс В.А. “Государство и право Беларуси в XIV - XV в.”Мн.: АМ,1993 с. 19.)