Слуцкае паўстанне

      З 16 лістапада пачалі сваю дзейнасць Рада Случчыны з 17 сяброў і яе прэзідыум з 5 чалавек. Старшынёй Рады быў прызначаны Пракулевіч. У складзе Рады было 8 беларускіх эсэраў – У. Пракулевіч, В. Русак, Асвяцімскі і інш. Да іх прымыкалі спачувальнікі спачувальнікі, такія, як Ю. Лістапад. Другой групоўкай у Радзе Случчыны былі прыхільнікі Булак – Булаховіча і Алексюка – А. Паўлюкевіч, Мацэлі і інш. Урэшце, былі і прадстаўнікі “нэўтральных групаў”[3, с. 7]. 

3.2 Падрыхтоўка паўстання 

      Першачарговай справай Рады Случчыны з’яўлялася фарміраванне войска. Таму  арганізацыю ўзброеных сілаў Случчыны Рада перадала т. зв. вайсковай тройцы ў складзе: П. Жаўрыд, капітан Анастас Анцыповіч і паручнік Я. Мацэлі.  Фармаваная пад іх кіраўніцтвам на базе міліцыі частка прыняла назву I Слуцкай СБ войскаў БНР. Камісар Жаўрыд аддаў загад аб мабілізацыі насельніцтва ва ўзросце ад 16 да 50 год. Не хапала ўзбраення, амуніцыі, ваеннай падрыхтоўкі, а галоўнае – жадання ваяваць[1, с. 330].

     Да 22 лістапада быў сфармаваны 1-шы Слуцкі СП. Яго камандзірам і арганізатарам  быў капітан Павал Чайка, эсэр, які з 31 ліпеня да заняцця Слуцку палякамі быў намесьнікам начальніка бальшавіцкага ваенкамату ў гэтым горадзе. Капітан Чайка атрымаў пасаду камандзіра 1-га Слуцкага СП дзякуючы падтрымцы сваіх партыйных таварышаў з Рады Случчыны. Іх праціўнікі хацелі, паводле жадання генерала Булак-Балаховіча, даручыць гэтую пасаду капітану А. Самусевічу. Пачалося таксама фармаванне 2-га Грозаўскага СП [4, с. 195]. Асноўным ядром збройнае сілы з’явілася беларуская міліцыя.

     2-гі  Грозаўскі полк фарміраваўся  ў Слуцку, мястэчках Грозаве і Семежаве з беларускай міліцыі і сялян-добраахвотнікаў. У Грозаве добраахвотнікі, сялянскія хлопцы, збіраліся ў памешчыцкім доме, адтуль і пашлі на фронт. Грозаўскі полк складаўся з 2 батальёнаў, а яны падзяляліся на роты. Камандзір палка - капітан Лука Семянюк (былы камандзір 1-га беларускага партызанскага атрада), намеснік камандзіра палка - капітан Гнароўскі, камандзіры батальёнаў - капітан Антон Самусевіч і штабс-капітан Мацэля. Пасля фарміравання (апроч рэзерву) у 2-м Грозаўскім палку было каля 2 тысяч чалавек [8]. Камандзірам жа І Слуцкай стралковай брыгады быў прызначаны капітан Анастас Анцыповіч.

     14 лістапада 1920 года падпісана спецыяльнае  пагадненне паміж польскім і  расійскім бакамі аб вывадзе  польскіх войск са Случчыны, які  пачаўся 22 лістапада. 24 лістапада польскія войскі пакінулі Слуцк, а 29 лістапада частка Чырвонай арміі выйшлі на новую дэмаркацыйную лінію: мястэчка Вызна – мястэчка Леніна і занялі Слуцк [2, с. 87-88].

     Кіраўніцтва Слуцкай Рады таксама пакінула Слуцк  і размясцілася ў мястэчку Семежава ( 8 км ад граніцы).

     24 лістапада пачалася рэгістрацыя  добраахвотнікаў у беларускае  войска. За некалькі дзён было скончана фармаваньне 1-га Слуцкага СП, а фармаваньне 2-га Грозаўскага СП набліжалася да канца.

     Паводле А. Грыцкевіча, у склад брыгады  акрамя пяхотных частак уваходзіў таксама кавалерыйскі атрад на чале з паручнікам Кернажыцкім. Аднак жа ў працы Н. Стужынскай гэты афіцэр фігуруе як падпаручнік і камандзір 6-й роты 1-га Слуцкага СП. Таксама былі створаны абозы і збройная майстэрня. Доктар А. Паўлюкевіч арганізаваў палявы шпіталь. Іншы чалец Рады, Янка Біруковіч, арганізаваў вайсковы суд.

     Колькасць І Слуцкай Стралковай Брыгады  ацэньваецца ў літаратуры па-рознаму. Апошні камандзір брыгады капітан  Антон Сокал – Кутылоўскі ацэньваў пазней колькасць сваіх жаўнераў у 4 тыс. Чалавек. Ацэнкі польскай выведкі  вагаюцца ад 1100-1200 да 4000 чалавек. На велічыню ацэнак несумненна паўплывала вельмі вялікая колькасць добраахвотнікаў, якія запісаліся ў беларускае войска.на жаль, яго арганізатары маглі ўзброіць толькі частку з іх.

     Каля 500 вінтовак прынеслі з сабой самі добраахвотнікі. Больш за тое, палякі, пакідаючы Слуцак, перадалі беларусам каля 300 вінтовак, аднак 200 з іх мелі дэфэкты(у тым ліку 100 былі без мушак). Пры пасярэдніцтве БВК узбраенне брыгады было папоўнена шляхам дастаўкі вінтовак і кулямётаў з Лунінца. Нягледзечы на гэта, у снежні 1920г. брыгада мела толькі 2000 вінтовак і 10 кулямётаў[4, с. 196-197].

     Такім чынам, за некалькі дзён было створана вайсковае аб’яднанне рэгулярных войскаў  Беларускае Народное Рэспублікі. 

     3.3 Ход паўстання 

      У канцы лістапада 1920 года беларускае войска заняло пазыцыі за 35 – 40 км ад Слуцку. 1-шы Слуцкі полк займаў ужо франтавы ўчастак  ад Семежава да Вызны, гэта значыць працягласцю 20 км.

      Пачаткам  баявых дзеянняў можна лічыць 26 – 27 лістапада, калі першы Слуцкі полк, а затым другі Грозаўскі пачалі рабіць напады на палявыя заставы і варты 8 – й дывізіі 16 – й арміі[1, с. 330].

     27 лістапада аддзел 6-й роты Слуцкага  СП на чале з падпаручнікам  Кернажыцк і падчас выведкі ў раёне вёсак Быстрыца, Верамейчыкі, Васільчыцы і Чарнагубава сутыкнуўся з савецкім выведвальным атрадам. Падчас першай сутычкі случакі ўзялі "языка". Наступная сутычка адбылася пад Васільчыцамі. Адзін са стралкоў быў цяжка паранены, але бальшавікі страцілі трох чалавек забітых, трох параненых,аднаго ўзятага ў палон і былі вымушаныя адступіць[4, с. 198].

     На  другі дзень баі разгарнуліся каля вёсак Быстрыца, Верабейчыцы, Васільчыцы, Чарнагубава, Васілішкі, Дашнава, Лютавічы, Мацкевічы, Морач, Целядовічы і інш., каля мястэчак Капыль, Цімкавічы, Вызна і інш. Нечакана для сябе 16-ая чырвоная армія сутыкнулася з фронтам, які расцягнуўся на сто кіламэтраў. Барацьба была няроўная, і ў гэтай няроўнасьці найбольшы гераізм случчакоў. Насьпех сфармаваная беларуская дывізія каля месяца стрымлівала націск бальшавіцкай арміі. I ня толькі стрымлівала, але і пераходзіла ў контратакі, вызваляючы мястэчкі й вёскі. Так былі адбітыя ў бальшавікоў мястэчка Цімкавічы й навакольныя вёскі. Бальшавікі мелі значныя страты забітымі й параненымі. Акрамя таго, пасьля адозваў Рады Случчыны некаторыя з прымусова мабілізаваных чырвонаармейцаў пачалі здавацца ў палон або далучацца да паўстанцаў, паварочваючы сваю зброю супраць бальшавікоў[6].

     Маючы дрэнныя разведвальныя звесткі, камандаванне Чырвонай Арміі спачатку прыняло жаўнераў Слуцкай брыгады  за атрады генерала Булак-Балаховіча. Так, у аператыўнай зводцы палявога штаба Чырвонай Арміі ад 2 снежня 1920 г. гаварылася: “У Слуцкім раёне ў 20 вярстах на паўночны захад (раён паміж Капылём і Грозавам. - А. Г.) і ў 25 вярстах на паўднёвы захад ад Слуцка (раён Вызны. - А. Г.) адбываюцца сутычкі з дробнымі вандроўнымі атрадамі балахоўцаў”[8].

     Тады  камандаваньне 16-й арміі савецкіх войскаў вырашыла ачысціць нэўтральную зону ад паўстанцаў. Польскія ўлады далі дазвол на ўваход 4 снежня савецкіх войскаў у нэўтральную зону на тры дні, гэтым выказаўшы сваё адмоўнае стаўленьне да паўстанцаў. Аднак карная апэрацыя дала мізэрны вынік: было затрымана каля 50 дэзэртыраў і 15 перабежчыкаў. Камандаваньне Слуцкае брыгады, карыстаючыся падтрымкаю насельніцтва, вывела асноўныя сілы з-пад удару савецкіх войскаў[5, с. 348].

     У гэты ж час рознагалоссі ў кіраўніцтве паўстанцаў прывялі да змены камандавання брыгады. Камандзіра 1-га Слуцкага палка капітана П. Чайку арыштавалі па абвінавачанні ў здрадзе. Начальнік контравыведкі паручнік А. Мірановіч перахапіў ягоны ліст, адпраўлены бальшавіцкаму вайсковаму камісару Вызненскай воласці Канстанціну Кецку. (Эсэр К. Кецка быў сябрам і былым саслужыўцам П. Чайкі.) Згаданы ліст знік, а сведчаньні наконт таго, што ў ім было, істотна адрозніваюцца. А. Грыцкевіч падае, што капітан Чайка спрабаваў перадаць бальшавікам пакет з сакрэтнымі дакумэнтамі. Сам П. Чайка прызнаўся падчас савецкага следзтва, што ён меў намер папярэдзіць К. Кецку пра вялікую колькасьць дэзэртыраў з Бабруйскага і Слуцкага паветаў, якія масава ўступалі ў шэрагі брыгады. Таму ён раіў К. Кецку, каб бальшавікі спынілі палітыку расстрэлаў і арыштаў, якая штурхала добраахвотнікаў у беларускае войска. У той жа час У. Пракулевіч пазней паказаў, што П. Чайкаў сваім лісце скардзіўся на гвалт з боку "балахоўцаў" і палітычныя гульні ў Радзе Случчыны, просячы ў сябра парады і дапамогі. Адназначнага адказу, што было ў лісце, мы ніколі не даведаемся. Чайка здолеў уцячы з арышту ў Слуцак. Дапамог яму афіцэр контравыведкі Мірончык, які 
нібыта зрабіў гэта дзеля спачування да былога камандзіра, але там быў арыштаваны за здраду чырвонымі і на вырак ваенна-палявога суда расстраляны[4, с. 198].

     Уцёкі капітана П. Чайкі далі эсэрам зручную  нагоду для расправы з “балахоўцамі”.

      3 снежня на сходзе пад кіраўніцтвам  У. Пракулевіча было вырашана арыштаваць і асудзіць камандзіра брыгады капітана Анцыповіча і на-чальніка контрразведкі паручніка Мірановіча. Камандзірам брыгады 3 снежня быў прызначаны штабс-капітан Антон Сокал-Кутылоўскі, камандзерам 1-га палка — падпалкоўнік Гаўрыловіч, а начальнікам контрвыведкі — паручнік Янушэнка. Ваенна-палявы суд вынес вымову арыштаваным афіцэрам і вызваліў іх з арышту. Камандзіру брыгады Рада Случчыны часова перадала дыктатарскія паўнамоцтвы[3, с. 10].

      Расправа  эсэраў з "балахоўцамі" адбылася ў галоўнай стаўцы тады, калі баі на фронце ўвайшлі ў вырашальную фазу.

     Савецкія  ўлады, якія раней меркавалі, што  маюць справу толькі з "вандроўнымі атрадамі балахоўцаў," вырашылі ачысьціць нэўтральную зону ад беларускіх частак.

     Раніцай 4 снежня ў нэўтральную зону ўвайшлі часткі 8-й і 17-й стралковых дывізіяў. Часткі апошняй дзейнічалі на поўдні і ня ўдзельнічалі ў баях з I Слуцкай СБ. Нягледзячы на жорсткі супраціў беларусаў, Саветы занялі Вызну і прасоўваліся ў глыб нэўтральнай зоны. Беларускія абаронцы хутка выкарысталі ўсе свае запасы амуніцыі. Пазбаўленыя амуніцыі беларускія часткі атрымалі паразу ў баі пад Ядчыцамі. На наступны дзень беларусы пакінулі Семежава. Дзве беларускія роты (30 афіцэраў і 400 жаўнераў) вымушаныя былі перайсці на польскі бок фронту, дзе яны былі раззброеныя (Па некаторым дадзеным -  гэта адбылося 7 снежня).

     Нягледзячы  на гэтую паразу, беларускія часткі не спынілі барацьбы. Пакінуўшы Семежава, Рада Случчыны і штаб беларускіх частак разьмясьціліся ў Подчыцах, за 2 кілямэтры ад мяжы. Мясцовае насельніцтва ставілася да беларускіх барацьбітоў менш прыхільна, чым жыхары Семежава. Хутка стаў адчувацца недахоп харчоў, у выніку чаго афіцэры ўсё часцей сталі абвінавачваць Раду, што яна не паклапацілася загадзя аб нарыхтоўцы адпаведных запасаў.

     Пасля кароткага знаходжання ў Подчыцах галоўную стаўку беларускіх сілаў перанеслі ў вёску Грыцэвічы, размешчаную за 2 км ад мяжы. Сярод случакоў пачаў шырыцца тыфус. Эпідэміі нельга было даць рады дзеля адсутнасьці лекаў. Абвастрыўся недахоп харчоў, у сувязі з чым слуцкае кіраўніцтва пачало рэквізыцыі сярод насельніцтва[4, с. 199].

     Пасля вяртання савецкіх адзінак з неўтральнай зоны на дэ-маркацыйную лінію паўстанцы зноў пачалі нападаць на перадавыя аддзелы Чырвонае арміі. Звычайна гэта былі начныя налёты. Так, у ноч на 10 снежня напалі на вёскі Крывасёлкі і Навасёлкі, у ноч на 12-га — на вёску Старынь. Потым паўстанцы зрабілі спробу адціснуць перадавыя адзінкі Чырвонае арміі з занятых пазыцыяў. Быў распачаты наступ на мястэчкі Семежава і Вызна.

У ноч  на  13 сьнежня паўстанцы зноў занялі Семежава, але потым    вымушаныя    былі    з    боем адысці[3, с. 10].

     Штаб  Слуцкай брыгады 15 снежня пераехаў у в. Морач. У ноч на 18 снежня паўстанцы зноў занялі Семежава, 19 снежня — Вызну. Савецкае камандаванне перакінула на фронт новыя сілы, якія пачалі наступление, адбілі Вызну і Смолічы, 20 снежня занялі Семежава. У сувязі з уваходам чырвоных войск і ў нейтральную зону  Рада і штаб брыгады перабазіраваліся ў в. Грыцэвічы, а з 20 снежня 1920 года Штаб Слуцкай брыгады і атрады паўстанцаў перабазіраваліся ў в. Заастравечча (Клецкі р-н) каля р. Лань, за якой стаялі польскія войскі [8]. Сюды збіраліся аддзелы паўстанцаў, якім было нанесена паражэнне. Рада Случчыны БНР прыняла рашэнне перайсці сваім вайсковым аддзелам раку ў раёне размяшчэння 41-га польскага палка.

     Па  ўзгадненні расейскае савецкае і  польскае дэлегацыяў на мірных перамовах у Рызе, войскам Чырвонае арміі дазвалялася пераследаваць паўстанцаў і ў нэўтральнай зоне, нават на тэрыторыі Польшчы.

     Пасля прыбыцця значных падмацаванняў і новага наступления савецкіх войск у нейтральней зоне і нават на тэррыторыі Польшчы, Рада 28 снежня 1920 года разам з 1-й Слуцкай брыгадай перайшла цераз р. Лань на польскі бок, дзе брыгада была раззброена і інтэрніравана. Перад самым адыходам 1-шы Слуцкі полк за ўдзел у баёх атрымаў ад Рады палкавы сцяг залацістага колеру, 2 мэтры даўжынёю і мэтар шырынёю. Пасярэдзіне сцяга Пагоня 45 сантымэтраў дыямэтрам, а навокал яе надпіс: Першы Слуцкі полк Беларускае Народнае Рэспублікі. 31 снежня на польскі бок перайшоў апошні аддзел слуцкіх паўстанцаў[7].

     Большасць афіцэраў, якія засталіся ў галоўнай стаўцы ў Заастравеччы, адхілілі пастановы нарады і выказаліся за пераход да партызанскай барацьбы. Аднак вайскоўцы пагадзіліся на ліквідацыю I Слуцкай СБ. 28—31 сьнежня 1920 г. больш за 1500 беларускіх жаўнераў перайшлі савецка-польскую мяжу і склалі зброю.

     У беларускіх даследаваннях падаецца, што ў нэўтральнай зоне засталася адна са слуцкіх частак колькасцю 400 чалавек, але тут, несумненна, ідзе гаворка пра беларускі батальён капітана М. Дзямідава, які савецкае камандаванне памылкова палічыла часткаю I Слуцкай СБ. У асноўным гэта былі прыхільнікі генерала С. Булак-Балаховіча. Яны пайшлі на ўсход, у тым ліку ў лясы на Капыльшчыне і змагаліся яшчэ доўгі час. Камандаванне Чырвонай Арміі адзначала, што беларускія партызаны непакоілі савецкія вайсковыя адзінкі ў Слуцкім павеце ў студзені 1921 г., калі яшчэ вяліся канчатковыя перагаворы яб міры паміж Савецкай Расіяй і Польшчай            [4, с. 202].