Шпаргалка по "Истории"

Әйтеке би(1644-1722ж)-Тәуке  ханның кеңесшісі.Ел басқарған заң  жасасқан,сөзге биімділігі шешендік қабілеті көзге түседі.Үзеңгілес  достары Төле ,Қазбек билермен,Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек  батырлармен бірге қазақ елінің,халық жасақтарының қасында болды.17-18ғ-да қазақ халқының басына түскен ауыртпалықты бірге көтереді.Өзбекстан елінде Нұрата ауданының Сейтқұл қорымында жерленген. 

36.XYII-XYIII гг. казак-жонгар  согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат.

1718 ж кэктемiнде Аякэз эзенiнiн жагасында казак-жонгар жасактарынын арасында 3 кунге созылган кантэгiс шайкас болды.Урыстын алгашкы екi кунiнде казак жагы басым болганымен бiрiмен бiрi кыргикабак болып журген Эбiлхайыр мен Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар тайпаларынын одагынын ныгаюы да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай  18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана   iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай  даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.

37. XYIIIгг.казак  халкынын тэуелсiздiк ушiн куресi. Аныракай шайкасы. Батырлар.

1729 ж Балхаш кэлiнiн  онт. жонгар баскыншыларымен шайкас болды. Бiрнеше кунге созылган катты урыста жонгар нояндары женiлдi. Осыган орай урыс аланы Аныракай даласы деп, немесе калмактардын аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан элiп, орнына Калдан-Церен(1727-46) болды. Онын тусында жонгарлар казак жерiне шапкыншылык жасады, бiрак калмак жасактарынын бул шабуылдарын орта жуз ханы Абылай тойтарып отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар басшылары арасында билiкке таласу басталды. Бул кыркысты «Бэлiп ал да, билей бер» деп атаган. Абылай хан шебер пайдаланып жонгар хандыгын элсiреттi. Шыгыстан оларды Кытай басшылары кырып-жойды. 1758 ж Кытай эскер басшылары Ужар-хой жэне Фуде Сараман Жонгарияга дейiнгi жерде жонгарларды кыргынга ушыратты. Жонгария мем-т болудан калды.Бiрнеше жылга созылган  казак-жогар, казак-калмак кыркысы-жонгарлардын тарих сахынасынан  мулдем куруымен аякталды.

39.Абылайды  хан етiп сайлау, онын iшкi жэне  сырткы саясаты.

1711жылы Уэлидiн баласы  Абылай туган.1771ж орта жуз ханы  Эбiлмэмбет дуние салды.  Билер  элген билеушiнiн улы Эбiлпайызды емес,Халык арасында зор беделге ие болган Абылайды ак киiзге кэтерiп хан сайлады. Кезiндегi Тэуке хан сиякты эзiнiн узак хандык курган мерзiмiнде жагдай каншама эзгерсе де бар жiгерi мен энерiн уш жуздiн басын косып, казак хандагын ныгайтып, онын дербестiгiн сактауга жумсады. Абылай да Тэуке сиякты Ресеймен катынасады, сауда экон-к катынастарды арнасына тусiрудi кэздеп отырды. 1757 ж 7 маусымында Аякэз эзенi жагасында ол алгаш рет Кытай императорынын елшiлiгiн кабылдады. 1757 ж 22 маусымда Кытай колбасшысы Жау-хумен кездескенде Абылай екi арадагы сауда байланыстарын жандандыру ушiн жэрменкелер ашуды усынган. Кытай усынысты кабылдап 1758ж 3 жэрменке ашкан. Онын бiреуiн Казакстан жерiнен Тарбагатайда, екiншiсiн iле эзенi устiнен Кулжада, ушiншiсiн Урiмжiде ашкан. Осыдан кейiн Кытайга жылда Казакстаннан елшiлiк жiберiлетiн болды. Кей жылдары 2 елшiлiктен жiбердi(1762-64). Абылай хан улгiсiмен экесiнiн Ресейге бодан болганына карамай, Кiшi жуз ханы Нуралы Кытаймен байланыс орнатпакшы болып, 1762ж эз елшiлiгiн жiбередi. Уш жуздiн эзiнiн ткымдары аркылы билей отырып, Абылай хан казак хандыгын билеуге бiркатар жана эзгерiстердi зандастырды. Кабылданган зандардагы хан билiгiне койылган шектеулердi мойындамады. (жетi жаргы). Iрi улыстарды билеуге хан эзiне жакын султандарды тагайындады. Сот iстерiн шаригат ережелерiн негiзге алып жургiзетiн билер кызметiне  шек койды. Халык батырларынын колдауына суйенiп, эз жоспарларын iске асырып отырды. Карсы тургандарды катыгездiкпен басып тастап отырды. Ол казак елiнiн шаруашылык курылысына да эзгерiстер енгiзуге тырысты. Казактардын Ертiс пен Есiл бойында, онда Кэкшетау, Тарбагатай энiрлерiнде жер шаруашылыгын дамытуды кэздедi. Казак халкынын дэстурлерiн, мэдениетiн дамытуга туракты кэнiл бэлдi. Бухар жырау ханнын iшкi жэне сырткы саясатына эсер еткен дарынды адам болды. 1781 ж. Абылай элдi. Урпагы-30ул,40кыз.

40. XYIII ғ аяғы -  XIX ғ  басындағы Ресей империясының  Қаз-ғп енуі, жаулауы және отарлауы.

1742 жылы 20 мамырда Ресейдің  сенаты қазақтарды және шекаралық  өңірдегі бекіністерді қорғау жөнінде арнайы жарлық шығарды. 1742 жылдың 2-ші қыр-де Орынбор комиссиясының бастығы Неплюев Қалдан-Церенге жолдаған хатында Ресейдің қарамағындағы қазақтарға қысым жасамауды талап етті. Қазақ жерінде салынған Жоғарғы Ертіс бойындағы бес бекіністен (Семей, Өскемен, Жәміш, Коряков, Омбы) басқа қосымша 31 форпост салынды. Яғни қазақ-жоңғар тартысын пайдаланған Сібір губерниялық басқарманы Петербургтың талабын орындай отырып, кенге бай Алтай өңірін отарлауды  тезірек аяқтауға тырысып бақты. Кіші жүздің ханы бірте-бірте иелігін кеңейтіп, ауыр жағдайға қарамастан, қазақ жерін өз қолына біріктіруге тырысты. Бірақ Әбілқайыр патша үкіметімен қарым-қат-с-н біржолата үзе алмады. Орыс үкіметі мен Әбілқайыр арасындағы жікті жамауға Тевкелев біраз үлесін қосты. Әбіл-р мен Ресей елшілерінің 1748 жылы Ор бекінісі маңындағы кездесу соңғы кездегі екі арадағы орын алған ахуалды біраз жұмсартқандай болды. Осы жылдың шілде айында өткен қазақ сұлтандары мен ақсүйектерінің сьезі Кіші жүз ханының беделін көтеріп тастағандай көрінсе де, Әбіл-ң жаулары да қарап жатпады. Әбіл-р 1748 жылы Барақ сұлтанның қолынан қаза болды. 1756 ж 2 қазанда қазақтарға Жайықтың оң жағасына шығуға тиым салынды. Ресей дің бұл отаршылдық қимылдары қазақтарға ұнамады.  Орта жүзді және Ресейге жақын жерлерді басқару жүйесін реформалау мақсатында 1822ж Сперанский Сібір қазақтарының жарғысын жасап шығарды. Жарғыға байланысты Сібір Батыс және Шығыс болып екіге бөлінді. Батыс Сібір-орталығы Тобыл (1939ж бастап Омбы), ал Шығыс-орталығы Иркутск. Батыс Сібірдің құрамына Тобыл, Томск , Омбы, Орта жүз және Ұлы жүздің кейбір жерлері. 1824 жылы Орынбор генерал-губернаторы Эссеннің бастауымен Орынбор қазақтарының жарғысы жарияланды.

41.XY-XYIIгг. казактардын материалдык мэдениетi.

Казак халкынын тургын уйi- материалдык мэдениеттiн тамаша ескерткiшi. Ол аумагымен жэне тузiлiсiмен ерекшеленiп, кыстык жэне жаздык болып бэлiнедi. Жазгы уакыттар. Жазгы уакыттар алуга женiл киiз уйлерде, кыста туракты жылытатын жер уй, агаш уйлерде турады. Уй жихаздары агаш жэне терi заттардын, киiзден жасалган буйымдардан, эрме, токымалардан, кiлемдерден куралады. Аспаптар мен ыдыстар аяккаптарда, киiз кораптарда, кос калталы кiлем коржындарда сакталды. Агаш буйымдар устiне кэрпе тэсек жиналды. Тагамдар салынатын кебежелер кэркем оюланды. Казакстаннын кэптеген аудандарында агаштан, тастардан, кыштан тургызылган уйлер таралды. Казактын улттык киiмiнде этникалык, экономикалык, климаттык жагдайларына байланысты ежелгi дэстурлерi бейнеленедi. Киiм жун, жiбек, киiз, ан терiсiнен тiгiлдi. Шалбарлар шугадан, кудерiден тiгiлiп эшекейлендi. 15-17гг. женi жок женiл сулык киiмкебенек пен ак киiзден тiгiлген шапан – каттау эйгiлi болды. Байыргы киiмдер катарына туйе жунiнен токылган узын сулык киiм-кешекпен де жатады. Еркектер мен эйелдердiн сырт киiмдерiнiн негiзгi турi – жун мен жiбектен тiгiлген шапандар. Жазда ерлер iш жейде мен дамбал жэне желбегей женiл шапан, эйелдер - узын етек кэйлек женсiз камзол кидi. Еркектердiн бас киiмi-калпак, жука ак киiзден тiгiлдi. Кэктемде, кузде бэрiк, кыста, тымак, кидi. Кыздардын бас киiмi «кэмшат бэрiк», «алтын бэрiк», «калмаржан бэрiк» д.а. Кыздардын турмыска шыгардагы бас киiмi-сэукеле. Казактардын негiзгi асы - ет болды. Багалысы-жылкы етi. Кой етi негiзiнен жазда желiндi. Малшы казактардын ыдыс-аяктары мен уй аспаптары олардын кэшпелiлiк турмысына бейiмделiнiп, терiден жэне агаштан жасалды. Казактын халыктык эдет-гурыптары, уйлену жоралары – «кудалык салтта» айкын ашыла тустi.

41.15-17ғ қазақ-ң  материалдық мәдениеті

15-17ғ қазақ-ң дамыған  ұлттық мәд-ті болды..Ірі қолөнер ж/е сауда орталықтары-сығанақ,сауран,түркістан.Феодалдық соғыс-ң  жиі тұтыну өндіргіш күштердің дамуына,мәд-ң дамуына кедергі жасады.Әсіресе жоңғар феодал-ң  шапқыншылығы мәд-ң құлдырауына әкеп соқты.

Үй,киім,тамақ:Қ-н терр-да тұратын 10ғ тұрғын үйлердің 2 түрі болды.Жазды күні тасымал жеңіл киіз үйде,қыстыңғыгүні жер үйде-шамнан,балшықтан н/е тастан салынған жылы үйде тұрды.Жазғы үйдің 2 түрі болды.1)кәдімгі киіз үй2)дөңгелек үстіне орнатылған жылжымалы үй-күйме.Киіз үй 3 бөлімнен тұрады:қабырғасы-кереге,одан жоғары құрама бөлігі-уықтар,ең жоғарғы түйін тұсы-шаңырақ.Кереге артынан тоқылған шиі салынады.Үйді жауып тұратын киіздер-туырлық, түндік.Түндік шаңыраққажабылды.Үй сыртынан жабылған киіздер ұшып кетпес үшін әрқайсысының ұшына нір тағылды да,қаттытартылып азыққа байланды.Уықтың үстінен тартылған жалпақ тоқымаларды құр д.а.Ол сәндік н/е уықты берік ұстау үшін.Ағаш есіктің оң жағына ағаш төсек,төрінде жүкаяқ,сандық,кебене.Үйдің ортасында отын жағатын орын болды.Жылжымалы үй-ң ішінде назар аударатыны- күйме.Бұл үй арба түрінде жасалып,дөңгелек үстіне орнатылды.Оған ат,түйе,өгіз жегітілді.Қазақ-ң қыста тұратын жер үйлер балшықтан,тастан салынды.Қазақтар тұрғын үй-ң сыртын 4 бұрышты дуалмен орнайтын болған.Оны саздан,шым,тас,ағаштан жасады.Шар:қазақтарбасты түрде жылқы,қой,түйе,ешкі,ірі мүйізділерді өсірді.Жайылымдар:қысқы-қыстау көктемгі-көктеу,күзгі-күзеу,жазғы-жайлау деп бөлінді.Малды сумен қамтымасыз ету үшін терең емес кең құдықтар қазылды.Алдымен жайылымға жылқы-р шығарылды,кейін түйе мен сиыр,ең соңында қойлар.

15-17ғ Қ-да басты түрде  суармалы егін шар-ғы өркендеді.Қалыпсыз  жер суарды қ-ң өзен аңғарлары  учаскелерінде пайдаланды.Құн төбе  арасындағы  ойпаты жерлерді аққан  суды жауып қоршады  жиналған  су жаз бойы тұрып,қыста қатып  қалған көктемді бұл  учаске жыртылған.Мұндай жүйе суармалы д.а.Қазақ киімі:Жазғытұрым көбінесе көйлек сыртынан бешпет,комзаол, шапан киді.Қыста қой-ң н/е түйенің жабағасынан қалың матамен тыстап,кең тігілген күпі н/е шидем шекпен,тон,құлын терісінен тігіген жағалы жарғақ шекпен, қой терісінен шалбаркиді.Ешкі терісінен аяқ киім –мәсі. Әйел киімі матадан,жібектен тігілді.Бойжеткен қыздар көбінесе үкі тағып,бағалы аң терісінен бөрік киді.Жас келіндер сәукеле,желек жамылды.30-40 жастағы әйел-р кестелеп тігілген кимешек киді.орта жастағы әйел-р жаулық,жасы келген әйел-р күндік деген бас киім киді.Ерлердің белдіктері қайыстан жасалды.Ол кісе д.а.Әйел-р күміске алтын жалатылған білезік,алқалар н/е теңгелер тізбегіндегішашбаулар тақты.Қазақ қарулары әр түрлі болды.Болаттан имек қылыш ,семсер соғылды.Қару ретінде қанжар,жіңішке ұзын пышақ-бұйда пышақ, жебелер.Мылтықтардың білтелген атылатын ж/е күмістен әшекей салынған-білтелі.Мылтық әшекейсіз-қара,қысқа ұңғылы –самқал деген бірнеше түрі болды.            

42.15-18ғ қазақ-ң ауызша ж/е жазбаша әдебиеті.Бұқар,Үмбетей ,Ақтамберді жыраулар.

15ғ аяғы 17ғ басы қазақ халқының өз алдына бірлестігі мен феодалдық мемл-ң іргетасын қалап,нығая бастаған дәуірі еді.Осы кезден бастап қазақ халқының ұлттық мәдениетінің өзіндік беті айқындала бастады.Ол әсіресе халықтың тілінен, әдебиетінен,қолөнерінен,әдет-ғұрпынан байқалады.Қазақтарда ауыз әдебиеті мазмұны жағынан байып,жетілді.Қазақ халқының жат ел шапқыншыларына қарсы күресі ауыз әдебиетте барған сайын айқын көрініс тапты.Қазақтардың 15-17ғ өмір сүрген ақын –жыраулардың өлеңдерінен халықтың салт санасын,ой-өрісін,тілек мақсатын айқын аңғарамыз.Өйткені жыраулар толғауларында халықтың не бір нәзік сырларын,келер ұрпаққа айтар өсиетін,мұң-мұқтажын,қайғы –қасіретін ,қуаныш-сүйінішін аша білді.15-17ғ жыраулар:Доспамбет,Марқасқа,Жиембет,Шалкиіз,Ақтамберді,Бұқар жырау.

Ақтамберді Сарыұлы 1675-1768ж өмір сүрген,әрі жырау,әрі қолбасшы батыр,қоғаш қайраткері.17жасынан бастап соғыста қолбасшылық қабілетімен көзге түскен.Ол елді отырықшылықққа баулыды,арық қаздырып,елді егіншілік кәсібіне бейімдеген.Семей обл,Абай ауданында «Жүрекадыр » жерде оның бейіті тұр.Жырлары нақыл,өсиет толғауларға,толы келеді.Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсібі,мінез-құлық ерекшелігі,жыраудың өмірге деген көзқарасы осы толғауларыннан көрінеді.Көпті көрген көне жырау ата-анаға көрсеткен сый-құрмет құдай жолын қуып,Мекеге барумен пара- пар деген ой қорытады.

Бұқар Қалқаманұлы -17 ғ  өмір сүрген ақын жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі.1668ж Павлодар обл,Баянауыл ауд туып,1781ж сол жерде қайтыс болған.Ол Тәуке ханның тұсында ел билеу ісіне белсене араласқан.Абылай ханның ақылшысы,қабырғалы билерінің бірі болған.Өлеңдерінде өз кезіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді.Заманның аумалы-төкпелі болып келуін заңды құбылыс деп санаған.Ол қазақтың 3 жүзінің басы қосылып,бір орталыққа бағынған күшті мемл болуын аңсаған..Сонд Абылай осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп,хандық үкіметтің берік болуы жолында күреседі.Ол елдің келешегі бірлікте,бейбіт өмір сүруде ,көрші елдермен достық қарым-қатынаста деп түсінді.Ол өзінің  «Тілек» атты шығармасында шапқыншылыққа ұшырап,қыздың күң,ұлдыңқұл болуынан,алған жардың жесір қалуынан сақтасын деген тілек білдіреді.Бір топ өлеңдерін соғыста ерлік көрсеткен,жерін,елін жаудан аман сақтап қалған қазақ батырларына арнайды.Сол арқылы батырел үшін туады,ел үшін өледі,елім деп еңіреген ерлердей халқына пайдалы азамат болыңдар дегенді насихаттайды.Бұқар адам өмірінің әр кезеңін суреттей келе ақыл,қайраты бойына сай жастыққа ерекше тоқталады.Жастық  шақ қарт жырау адам өмірінің ең қызық шағы,ойына алған ісін қайратымен іске асыратын,ақыл-қайрат пен талаптың тасыған шағы 25-ті іздессеңдң таппайсың,жас өміріңді дұрыс пайдалана біл деп ақыл айтады.Жырау өз ұрпақтарына қарт атаң мен жеңді сыйла,өзіңе дейіңгіні құрметтесең,өзіңнен кейінгілер де сені сыйлайтын болады дегенді айтады.