Шпаргалка по "Истории Казахстана"

 

35. XYIIIгг.казак халкынын тэуелсiздiк ушiн куресi. Аныракай шайкасы. Батырлар.

1729 ж Балхаш кэлiнiн  онт. жонгар баскыншыларымен шайкас  болды. Бiрнеше кунге созылган  катты урыста жонгар нояндары  женiлдi. Осыган орай урыс аланы  Аныракай даласы деп, немесе  калмактардын аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан элiп, орнына  Калдан-Церен(1727-46) болды. Онын тусында жонгарлар казак жерiне шапкыншылык жасады, бiрак калмак жасактарынын бул шабуылдарын орта жуз ханы Абылай тойтарып отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар басшылары арасында билiкке таласу басталды. Бул кыркысты «Бэлiп ал да, билей бер» деп атаган. Абылай хан шебер пайдаланып жонгар хандыгын элсiреттi. Шыгыстан оларды Кытай басшылары кырып-жойды. 1758 ж Кытай эскер басшылары Ужар-хой жэне Фуде Сараман Жонгарияга дейiнгi жерде жонгарларды кыргынга ушыратты. Жонгария мем-т болудан калды.Бiрнеше жылга созылган  казак-жогар, казак-калмак кыркысы-жонгарлардын тарих сахынасынан  мулдем куруымен аякталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37.Абылайды хан етiп сайлау, онын iшкi жэне сырткы саясаты.

1711жылы Уэлидiн баласы  Абылай туган.1771ж орта жуз ханы  Эбiлмэмбет дуние салды.  Билер  элген билеушiнiн улы Эбiлпайызды  емес,Халык арасында зор беделге  ие болган Абылайды ак киiзге  кэтерiп хан сайлады. Кезiндегi Тэуке хан сиякты эзiнiн узак хандык курган мерзiмiнде жагдай каншама эзгерсе де бар жiгерi мен энерiн уш жуздiн басын косып, казак хандагын ныгайтып, онын дербестiгiн сактауга жумсады. Абылай да Тэуке сиякты Ресеймен катынасады, сауда экон-к катынастарды арнасына тусiрудi кэздеп отырды. 1757 ж 7 маусымында Аякэз эзенi жагасында ол алгаш рет Кытай императорынын елшiлiгiн кабылдады. 1757 ж 22 маусымда Кытай колбасшысы Жау-хумен кездескенде Абылай екi арадагы сауда байланыстарын жандандыру ушiн жэрменкелер ашуды усынган. Кытай усынысты кабылдап 1758ж 3 жэрменке ашкан. Онын бiреуiн Казакстан жерiнен Тарбагатайда, екiншiсiн iле эзенi устiнен Кулжада, ушiншiсiн Урiмжiде ашкан. Осыдан кейiн Кытайга жылда Казакстаннан елшiлiк жiберiлетiн болды. Кей жылдары 2 елшiлiктен жiбердi(1762-64). Абылай хан улгiсiмен экесiнiн Ресейге бодан болганына карамай, Кiшi жуз ханы Нуралы Кытаймен байланыс орнатпакшы болып, 1762ж эз елшiлiгiн жiбередi. Уш жуздiн эзiнiн ткымдары аркылы билей отырып, Абылай хан казак хандыгын билеуге бiркатар жана эзгерiстердi зандастырды. Кабылданган зандардагы хан билiгiне койылган шектеулердi мойындамады. (жетi жаргы). Iрi улыстарды билеуге хан эзiне жакын султандарды тагайындады. Сот iстерiн шаригат ережелерiн негiзге алып жургiзетiн билер кызметiне  шек койды. Халык батырларынын колдауына суйенiп, эз жоспарларын iске асырып отырды. Карсы тургандарды катыгездiкпен басып тастап отырды. Ол казак елiнiн шаруашылык курылысына да эзгерiстер енгiзуге тырысты. Казактардын Ертiс пен Есiл бойында, онда Кэкшетау, Тарбагатай энiрлерiнде жер шаруашылыгын дамытуды кэздедi. Казак халкынын дэстурлерiн, мэдениетiн дамытуга туракты кэнiл бэлдi. Бухар жырау ханнын iшкi жэне сырткы саясатына эсер еткен дарынды адам болды. 1781 ж. Абылай элдi. Урпагы-30ул,40кыз.

 

 

 

 

 

 

36. XYIII ғ аяғы -  XIX ғ басындағы Ресей империясының Қаз-ғп енуі, жаулауы және отарлауы.

1742 жылы 20 мамырда Ресейдің  сенаты қазақтарды және шекаралық  өңірдегі бекіністерді қорғау  жөнінде арнайы жарлық шығарды. 1742 жылдың 2-ші қыр-де Орынбор комиссиясының бастығы Неплюев Қалдан-Церенге жолдаған хатында  Ресейдің қарамағындағы қазақтарға қысым жасамауды талап етті. Қазақ жерінде салынған Жоғарғы Ертіс бойындағы бес бекіністен (Семей, Өскемен, Жәміш, Коряков, Омбы) басқа қосымша 31 форпост салынды. Яғни қазақ-жоңғар тартысын пайдаланған Сібір губерниялық басқарманы Петербургтың талабын орындай отырып, кенге бай Алтай өңірін отарлауды  тезірек аяқтауға тырысып бақты. Кіші жүздің ханы бірте-бірте иелігін кеңейтіп, ауыр жағдайға қарамастан, қазақ жерін өз қолына біріктіруге тырысты. Бірақ Әбілқайыр патша үкіметімен қарым-қат-с-н біржолата үзе алмады. Орыс үкіметі мен Әбілқайыр арасындағы жікті жамауға Тевкелев біраз үлесін қосты. Әбіл-р мен Ресей елшілерінің 1748 жылы Ор бекінісі маңындағы кездесу соңғы кездегі екі арадағы орын алған ахуалды біраз жұмсартқандай болды. Осы жылдың шілде айында өткен қазақ сұлтандары мен ақсүйектерінің сьезі Кіші жүз ханының беделін көтеріп тастағандай көрінсе де, Әбіл-ң жаулары да қарап жатпады. Әбіл-р 1748 жылы Барақ сұлтанның қолынан қаза болды. 1756 ж 2 қазанда қазақтарға Жайықтың оң жағасына шығуға тиым салынды. Ресей дің бұл отаршылдық қимылдары қазақтарға ұнамады.  Орта жүзді және Ресейге жақын жерлерді басқару жүйесін реформалау мақсатында 1822ж Сперанский Сібір қазақтарының жарғысын жасап шығарды. Жарғыға байланысты Сібір Батыс және Шығыс болып екіге бөлінді. Батыс Сібір-орталығы Тобыл (1939ж бастап Омбы), ал Шығыс-орталығы Иркутск. Батыс Сібірдің құрамына Тобыл, Томск , Омбы, Орта жүз және Ұлы жүздің кейбір жерлері. 1824 жылы Орынбор генерал-губернаторы Эссеннің бастауымен Орынбор қазақтарының жарғысы жарияланды.

 

39.XY-XYIIгг. казактардын материалдык мэдениетi.

Казак халкынын тургын уйi- материалдык мэдениеттiн тамаша ескерткiшi. Ол аумагымен жэне тузiлiсiмен ерекшеленiп, кыстык жэне жаздык болып бэлiнедi. Жазгы уакыттар. Жазгы уакыттар алуга женiл киiз уйлерде, кыста туракты жылытатын жер уй, агаш уйлерде турады. Уй жихаздары агаш жэне терi заттардын, киiзден жасалган буйымдардан, эрме, токымалардан, кiлемдерден куралады. Аспаптар мен ыдыстар аяккаптарда, киiз кораптарда, кос калталы кiлем коржындарда сакталды. Агаш буйымдар устiне кэрпе тэсек жиналды. Тагамдар салынатын кебежелер кэркем оюланды. Казакстаннын кэптеген аудандарында агаштан, тастардан, кыштан тургызылган уйлер таралды. Казактын улттык киiмiнде этникалык, экономикалык, климаттык жагдайларына байланысты ежелгi дэстурлерi бейнеленедi. Киiм жун, жiбек, киiз, ан терiсiнен тiгiлдi. Шалбарлар шугадан, кудерiден тiгiлiп эшекейлендi. 15-17гг. женi жок женiл сулык киiмкебенек пен ак киiзден тiгiлген шапан – каттау эйгiлi болды. Байыргы киiмдер катарына туйе жунiнен токылган узын сулык киiм-кешекпен де жатады. Еркектер мен эйелдердiн сырт киiмдерiнiн негiзгi турi – жун мен жiбектен тiгiлген шапандар. Жазда ерлер iш жейде мен дамбал жэне желбегей женiл шапан, эйелдер - узын етек кэйлек женсiз камзол кидi. Еркектердiн бас киiмi-калпак, жука ак киiзден тiгiлдi. Кэктемде, кузде бэрiк, кыста, тымак, кидi. Кыздардын бас киiмi «кэмшат бэрiк», «алтын бэрiк», «калмаржан бэрiк» д.а. Кыздардын турмыска шыгардагы бас киiмi-сэукеле. Казактардын негiзгi асы - ет болды. Багалысы-жылкы етi. Кой етi негiзiнен жазда желiндi. Малшы казактардын ыдыс-аяктары мен уй аспаптары олардын кэшпелiлiк турмысына бейiмделiнiп, терiден жэне агаштан жасалды. Казактын халыктык эдет-гурыптары, уйлену жоралары – «кудалык салтта» айкын ашыла тустi. 15-17ғ қазақ-ң дамыған ұлттық мәд-ті болды..Ірі қолөнер ж/е сауда орталықтары-сығанақ,сауран,түркістан.Феодалдық соғыс-ң  жиі тұтыну өндіргіш күштердің дамуына,мәд-ң дамуына кедергі жасады.Әсіресе жоңғар феодал-ң  шапқыншылығы мәд-ң құлдырауына әкеп соқты. Үй,киім,тамақ:Қ-н терр-да тұратын 10ғ тұрғын үйлердің 2 түрі болды.Жазды күні тасымал жеңіл киіз үйде,қыстыңғыгүні жер үйде-шамнан,балшықтан н/е тастан салынған жылы үйде тұрды.Жазғы үйдің 2 түрі болды.1)кәдімгі киіз үй2)дөңгелек үстіне орнатылған жылжымалы үй-күйме.Киіз үй 3 бөлімнен тұрады:қабырғасы-кереге,одан жоғары құрама бөлігі-уықтар,ең жоғарғы түйін тұсы-шаңырақ.Кереге артынан тоқылған шиі салынады.Үйді жауып тұратын киіздер-туырлық, түндік.Түндік шаңыраққажабылды.Үй сыртынан жабылған киіздер ұшып кетпес үшін әрқайсысының ұшына нір тағылды да,қаттытартылып азыққа байланды.Уықтың үстінен тартылған жалпақ тоқымаларды құр д.а.Ол сәндік н/е уықты берік ұстау үшін.Ағаш есіктің оң жағына ағаш төсек,төрінде жүкаяқ,сандық,кебене.Үйдің ортасында отын жағатын орын болды.Жылжымалы үй-ң ішінде назар аударатыны- күйме.Бұл үй арба түрінде жасалып,дөңгелек үстіне орнатылды.Оған ат,түйе,өгіз жегітілді.Қазақ-ң қыста тұратын жер үйлер балшықтан,тастан салынды.Қазақтар тұрғын үй-ң сыртын 4 бұрышты дуалмен орнайтын болған.Оны саздан,шым,тас,ағаштан жасады.Шар:қазақтарбасты түрде жылқы,қой,түйе,ешкі,ірі мүйізділерді өсірді.Жайылымдар:қысқы-қыстау көктемгі-көктеу,күзгі-күзеу,жазғы-жайлау деп бөлінді.Малды сумен қамтымасыз ету үшін терең емес кең құдықтар қазылды.Алдымен жайылымға жылқы-р шығарылды,кейін түйе мен сиыр,ең соңында қойлар.15-17ғ Қ-да басты түрде суармалы егін шар-ғы өркендеді.Қалыпсыз жер суарды қ-ң өзен аңғарлары учаскелерінде пайдаланды.Құн төбе арасындағы  ойпаты жерлерді аққан суды жауып қоршады  жиналған су жаз бойы тұрып,қыста қатып қалған көктемді бұл  учаске жыртылған.Мұндай жүйе суармалы д.а.Қазақ киімі:Жазғытұрым көбінесе көйлек сыртынан бешпет,комзаол, шапан киді.Қыста қой-ң н/е түйенің жабағасынан қалың матамен тыстап,кең тігілген күпі н/е шидем шекпен,тон,құлын терісінен тігіген жағалы жарғақ шекпен, қой терісінен шалбаркиді.Ешкі терісінен аяқ киім –мәсі. Әйел киімі матадан,жібектен тігілді.Бойжеткен қыздар көбінесе үкі тағып,бағалы аң терісінен бөрік киді.Жас келіндер сәукеле,желек жамылды.30-40 жастағы әйел-р кестелеп тігілген кимешек киді.орта жастағы әйел-р жаулық,жасы келген әйел-р күндік деген бас киім киді.Ерлердің белдіктері қайыстан жасалды.Ол кісе д.а.Әйел-р күміске алтын жалатылған білезік,алқалар н/е теңгелер тізбегіндегішашбаулар тақты.Қазақ қарулары әр түрлі болды.Болаттан имек қылыш ,семсер соғылды.Қару ретінде қанжар,жіңішке ұзын пышақ-бұйда пышақ, жебелер.Мылтықтардың білтелген атылатын ж/е күмістен әшекей салынған-білтелі.Мылтық әшекейсіз-қара,қысқа ұңғылы –самқал деген бірнеше түрі болды.            

 

42.15-18ғ қазақ-ң  ауызша ж/е жазбаша әдебиеті.Бұқар,Үмбетей  ,Ақтамберді жыраулар.

 

15ғ аяғы 17ғ басы  қазақ халқының өз алдына бірлестігі мен феодалдық мемл-ң іргетасын қалап,нығая бастаған дәуірі еді.Осы кезден бастап қазақ халқының ұлттық мәдениетінің өзіндік беті айқындала бастады.Ол әсіресе халықтың тілінен, әдебиетінен,қолөнерінен,әдет-ғұрпынан байқалады.Қазақтарда ауыз әдебиеті мазмұны жағынан байып,жетілді.Қазақ халқының жат ел шапқыншыларына қарсы күресі ауыз әдебиетте барған сайын айқын көрініс тапты.Қазақтардың 15-17ғ өмір сүрген ақын –жыраулардың өлеңдерінен халықтың салт санасын,ой-өрісін,тілек мақсатын айқын аңғарамыз.Өйткені жыраулар толғауларында халықтың не бір нәзік сырларын,келер ұрпаққа айтар өсиетін,мұң-мұқтажын,қайғы –қасіретін ,қуаныш-сүйінішін аша білді.15-17ғ жыраулар:Доспамбет,Марқасқа,Жиембет,Шалкиіз,Ақтамберді,Бұқар жырау.

Ақтамберді Сарыұлы 1675-1768ж  өмір сүрген,әрі жырау,әрі қолбасшы батыр,қоғаш қайраткері.17жасынан бастап соғыста қолбасшылық қабілетімен көзге түскен.Ол елді отырықшылықққа баулыды,арық қаздырып,елді егіншілік кәсібіне бейімдеген.Семей обл,Абай ауданында «Жүрекадыр » жерде оның бейіті тұр.Жырлары нақыл,өсиет толғауларға,толы келеді.Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсібі,мінез-құлық ерекшелігі,жыраудың өмірге деген көзқарасы осы толғауларыннан көрінеді.Көпті көрген көне жырау ата-анаға көрсеткен сый-құрмет құдай жолын қуып,Мекеге барумен пара- пар деген ой қорытады.

Бұқар Қалқаманұлы -17 ғ  өмір сүрген ақын жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі.1668ж Павлодар обл,Баянауыл ауд туып,1781ж сол жерде қайтыс болған.Ол Тәуке ханның тұсында ел билеу ісіне белсене араласқан.Абылай ханның ақылшысы,қабырғалы билерінің бірі болған.Өлеңдерінде өз кезіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді.Заманның аумалы-төкпелі болып келуін заңды құбылыс деп санаған.Ол қазақтың 3 жүзінің басы қосылып,бір орталыққа бағынған күшті мемл болуын аңсаған..Сонд Абылай осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп,хандық үкіметтің берік болуы жолында күреседі.Ол елдің келешегі бірлікте,бейбіт өмір сүруде ,көрші елдермен достық қарым-қатынаста деп түсінді.Ол өзінің  «Тілек» атты шығармасында шапқыншылыққа ұшырап,қыздың күң,ұлдыңқұл болуынан,алған жардың жесір қалуынан сақтасын деген тілек білдіреді.Бір топ өлеңдерін соғыста ерлік көрсеткен,жерін,елін жаудан аман сақтап қалған қазақ батырларына арнайды.Сол арқылы батырел үшін туады,ел үшін өледі,елім деп еңіреген ерлердей халқына пайдалы азамат болыңдар дегенді насихаттайды.Бұқар адам өмірінің әр кезеңін суреттей келе ақыл,қайраты бойына сай жастыққа ерекше тоқталады.Жастық  шақ қарт жырау адам өмірінің ең қызық шағы,ойына алған ісін қайратымен іске асыратын,ақыл-қайрат пен талаптың тасыған шағы 25-ті іздессеңдң таппайсың,жас өміріңді дұрыс пайдалана біл деп ақыл айтады.Жырау өз ұрпақтарына қарт атаң мен жеңді сыйла,өзіңе дейіңгіні құрметтесең,өзіңнен кейінгілер де сені сыйлайтын болады дегенді айтады.

Үмбетей Тілеуұлы(1706ж,қазіргі  Целиноград обл,Ерементау ауд- 1778ж)-қазақ жырауы.Кедей жанұяда туған.Жырау атанған кезден баста пол әйгілі Бөгембай батырдың сенімді серігі,жалынды жыршысы ретінде көзге түсті.Үмбетейдің бір топ арнау өлеңдерінде ( «Бәкеге», «Бұқарға» т.б) өмірлік мәні зор әділдік,адамгершілік мәселелерін қозғаса,енді бір топ толғаулары Бөгембай батырдың ерлік өмірін жырлауға арналды.Оның  «Жантай батыр» дастаны мен Абылай хан туралы толғауларында қалмақ басшыларына қарсы күрес бейнеленген.Үмбетейдің бірсыпыра өлеңдері «Ертедегі әдебиет нұсқалары»(1907ж), «Алдаспан»(1971) жинақтары енді

 

 

 

 

 

 

 

43.Бэкей ордасынын курылуы, Тайманов пен Этемiсов бастаган кэтерiлiс (1836-1837)

Кiшi жуз уш жуз iшiндегi ен кэп жердi иеленген аймактардын  бiрi. Ол Жайык пен Тобылдан бастап Сырдариянын тэменгi агысына дейiнгi алкапты камтып жатыр. XIX гасыр басында Кiшi жуздiн кейбiр ауылдары Ресей империясы курамына эткен Жайык пен Едiл эзендерi тэменгi аралыгында болды. Ол кейiн Бэкей ордасынын негiзiн салган хандыкты немесе Iшкi

Орданы курды. Ал нагыз  халыктык, феодалдарга карсы болган козгалыс 1836-1838 жылдары Бэкей ордасында болган Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс болды. Отарлык езгiнiн касiретiн ен бiрiншi кэрген Кiшi жуз болды. Эйткенi Кiшi жуздi Ресей эзiне алдымен косып алды. Отарлык езгiнiн ен киын таукыметi казак кауымдастарынын жерiн талан-таржга салып, орыс-казактар, патша экiмшiлiгi, жергiлiктi фоедал шонжарлар басып алды. Бэкей ордасындагы шаруалар букарасынын жагдайы ауыр болды. Бэкей ордасы 1801ж Едiл мен Жайыктын арасында шанырак кэтердi. Жерi де аз, халкы да аз халык болды. Бэкей хандыгы сол Бэкей эулетiнiн феодалдык иелiгi болды. Жэнгiр хан мен онын манайындагылардын шексiз зомбылыгы халыкты кэтерiлiске шыгармай коймаушы едi. Кэтерiлiстiн негiзгi козгаушы кушi казак шаруалары.Оган старшын, билердiн бiркатар экiлдерi катысты. Кэтерлiске старшындар Исатай, Махамбет басшылык еттi. Кэтерiлiс 1836 жылы басталды. Оны Берiш руынан шыккан Исатай Тайманулы баскарды. Деректерге караганда Исатай 1812ж Бэкей    ханнан Каспийдiн жагалауынан жер алып, Жэнгiр ханнын бiрнеше рет елшiлiк тапсырмаларын орындады. Кейiн ханнын озбырлынына эрдайым наразы болган Исатайды эзiнен алыстаткан.1814ж Орынбор шекаралык комессиясы старшындыкка бекiткен 1817ж бастап Исатай патша чиновниктерiмен байланысы салкындай бастады.

 

 

42 XYIII-XIX ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктер.

Қазақ қауымның ХҮІІІ  ғ.мен ХІХ ғ.-дың орта шені аралығындағы қоғамдық  топтарға бөлінуіне  жеке адамдардың “ақ сүйек” және “қара  сүйек” дегендерге жатқызылуы ерекше тән болды. Бірінші әлеуметтік топ қоғамдық қатынастар құрылымында өздерінің әлеуметтік оңашаланғандығы мен жоғары қоғамдық мәнділіктеріне қарай сырттан ешкім өте алмайтын жеке адамдардың артықшылықтармен пайдаланатын жабық корпорациясы тұрғысында табылды.Оларға екі ақсүйектік топ-төрелер мен қожалар жатты. Ақ сүйектен өзгешелігі “қара сүйектің” сословиелік-бірлестік топтары жеке басының сапасы мен мүліктік жағдайына қарай кезкелген жеке адамның қол жеткізуіне болатын ашық статус саналды. Оларға билер, тархандар, батырлар, ағамандар(ақсақалдар) дәрежесіндегілер жатқызылды. Көшпелі қоғамның ерекше пұрсатты іріктелген қалаулы тобын “ақ сүйектің” негізі саналатын төре (сұлтандар) аристократиялық тобы құрды. Ол Шыңғыс әулетінің аға тармағы-Жошы ұрпақтарына жататын адамдар тобын біріктірді. Көшпелілердің екінші бір іріктелген қалаулы тобын мұсылман діні қызметкерлерінің сословиесі-қожалар құрды. “Қара сүйектің” артықшылықпен пайдаланатын әлеуметтік топтары арасынан көшпелілер ұжымдарында сот билігін атқарушы билер сословиесі аса маңызды орын алды. “Би” деген сөздің астары, -деп көрсетті  Я.П.Гавердовский, - сөзге шешен, бай әрі шамдағай адамдар екенін біз ұғынуымыз керек. Е.К. Мейендорфтың айқындауы бойынша қазақтар батыр деп “батыл, әділ және тапқыр адамдарды айтады, соғыс кезінде-бұлар нағыз шабандоздар”. “Батыр” атағы  ешқашанда мұрагерлікке қалдырылған емес, оны әркім жеке басының ерлігімен алып отырды. Қазақ қоғамының әлеу-к жіктелуінде әр түрлі еңбектері үшін жоғарғы үкіметтен, мысалы, салық төлеуде және басқасында жеңілдік алған адамдар – тархандарға белгілі бір орын берілді. Қазақтар үстем табының неғұрлым көп санды тобын көшпелі қауымдардың барлық бауындарында әлеу-к – реттеушілік жұмыстарды жүзеге асырушы ағамандар құрады. “Бұл бастықтар немесе кінәздер, - деп көрсетті И.П. Фальк, - Аймақтың ең бай, барынша құрметтелетін абыздары және сондықтанда хан олардың билігі аз болғанымен, кейбір жерлерге ықпал ете алатындығын ескеріп, солар арқылы көп әрекеттер жасай алады”. Көшпелілер қоғамның үстемдік етуші бөлігін құрайтын әр түрлі сословиелік топтармен және ерікті қауымдастармен қатар Қаз-да тәуелді халықтар категориялары – құлдар мен төлеңгіттер өмір сүрді. Төлеңгіттер деп сұлтандар сословиесіндегі қызметтерде жүретін адамдарды атады. Бұл әлеуметтік топтың шығуы жоңғарлармен тартысқа және екі арадағы көп жылғы соғысқа байланысты болды, сол кездері жоғарғы өкімет пен оның өкілдері – сұлтандардың “Әскери міндеттерді атқаратын” адамдарға деген сұраныстары арта түсті. Тәуелді халық категориясына сондай-ақ тұтқынға алынған ресейліктер, қалмақтар, ирандықтар арасынан іріктелген құлдар да жатты. Алайда, қазақтарда құл иеленушілік кең таралмады және ол патриархалдық үй құлы шеңберінен шыға қойған жоқ. Құлдар негізінен жеке үй шаруа-да пайдаланылды, олар иелерінің малына қарады, егістіктерін өңдеді, үй іші шаруасын істеді.

 

 

44.Кенесары бастаган казактардын улт-азаттык козгалысы (1837-1847)

Казактардын  XYIII-XIXгг. болган барлык баска  iрi кэтерiлiстерiнен  Кенесары кэтерiлiсiнiн ерекшелiгi, оган 3 жуздiн букара халкы тугел катысты. Кенесары кэтерiлiсi алгашкы жылдарын эзiнде-ак галамат кулаш жайып, букiлi халык кэтерген козгалыска айналды. Куазакстаннын букiл халыктыгы, кен канат жаюы, айкын кэр нген саяси сипаты Кенесарынын эз не тэн ерекшелiгi деуге болады. Кенесарынын кэтерiлiсiне басты рулардын бэрi катысты. Улы жузiбен орта жуздiн бiркатар рулары Кенесарынын коластына бiрiккен 1838ж бастап катысты.Султан Кенесары Касымулы кэтерiлiсiнiн Кiшi жузжерiн шарпуы Исатай кэтер-н басуды тездеттi.И.Апировский Исатайды талкандауга барлык куштердi жумылдырды. Кенесары колы Акмола, Кэкшетау, Кызылжар сиякты казак станицияларымен камалдарына шабуыл жасап эзiне карсы болган старшындар мен султандардын ауылдарын шауып алды. Осындай эрекеттерiн ол будан былай да токтаткан жок. Патша экiметi бурынгы эскери белдеулердi бекiтiп, жанадан Торгайдын, Ыргыздын жэне Есiлдiн бойларынан бекiнiс белдеулерiн салып, Кенесарыны Каракумга карай ыгыстыра бердi. Сондыктан да Кенесары онтустiкке, Сырдариянын орта агысына немесе Кокан хандыгынын жер не карай шегiнуге мэжбур болды. Кокандаыктардын шабуылга шыгуы жэне ауылдарда оба дертiнiн басталуы оны улы жуз жерiне-Жетiсуга мэжбур еттi. Патшалык Ресейден улы жуз ауылдарына кау п тэнiп турган, сондыктан ол ауылдар Кенесары кол астына косыла бастады. Бiрак Кенесары Ресей патшалыгымен согыспады да, Алатау кыргыздары жерiне этiп кеттi. Бiрак кыргыздар бiрден Кенесарыны душпандык ниетпен карсы алды. Кенесары эте киын жагдайда турганда онын колын улы жуз жасактары тастап кеттi. Орта азияны жаулап алуга шыккан орыс эскерлерiнiн басшылары Кенесары козгалысын андып отырды. Олар кыргыз манаптарымен байланыс жасап, оларды Кенесарыга карсы айдап салып отырды. Акырында улы жуз топтары да тастап кеткен Кенесарынын шагын жасагын Кыргыз манаптары казiргi Топтак каласынын каласынын манында коршап алып, жойып жiбердi. Кенесарынын эзiн, iнiсi Наурызбайды т.б айырылмас серiктерiн азаптап элтiрдi. Сол ушiн дала губернаторынан патша укiметi сый алды. Сонымен Казакстаннын Ресей отарына айналуынын каншама зулымдыктары болды. Патша укiметiнiн отаршылдык саясаты баска батыс елдерiнiн саясатынан ешб р кем болган жок. Кайта халык ушiн касiреттi ерекшелiгi-ол онын жерiн тартып алып, именденуi. Алдымен жерiн именденiп, экiмшiлiк баскаруын эзгертiп, кейiн жерiнiн байлыгын да имендене бастады. Гасырлар бойы еркiмен эскен эзiнi н отаны мен тэуелсiздiгiн жаулардан коргаган халык мундай кыспакка шыдамай 19г басында тынымсыз кэтерiлiстiн туын кэтерiп отырды.