Шпаргалка по "Истории Казахстана"

32. Тэуке ханнын кезiнде жогаргы экiметтiн ныгаюы. «Жетi жаргы». Казак хандарынын iшiнде ен ыкпалдысы Тэуке 1680 жылдан 1718 дейiн хан болган. Батыстагы Орыс мемелекетiнiн кушеюi, шекарасынын кенеюi, онын бурынгы Алтын Орданын орнына пайда болган барлык мемлекеттердi косып алуы Кытайдын ежелгi экспансиялык кулкы, жонгарлардын казак халкына кауып тондiруi бурынгы жуздiк бэлшектенудi куруды кажет еттi. Сондыктан ол хан алкасын курды. Солкездегi казак халкынын, уш жуздiн атакты билерiнен куралган билер алкасы Тэуке ханнын баскаруымен «Жетi жаргы» зандар жинагын шыгарды. Сырткы жаулардан коргану ушiн Тэуке хан кыргыздармен жэне каракалпактармен одакты кушейттi. 1718ж Тэуке хан кайтыс болды.

 

 

 

19. Батудың Батысқа жорығы. Ұлы Ұлыс және оның тарихтағы рөлі.

1227ж Жошы өлгеннен  соң, оның орнына баласы Бату  келді. Ол Дешті-Қыпшақ территориясына  жорықтар жасады. Көптеген орыс  княжестволар мен Польша, Венгрия, Чехия және т.б. елдерді талқандады. 1236-42жж Батудың қол астына Жайық өзені батысындағы жерлері мен Дунай, Қырым, Солт.Кавказ, Бат.Қыпшақ жерлері енді. Жайық өзенінің төменгі ағысына оралып, Моңғол мемлекетін құрды. Ол Алтын Орда атына ие болды. Оның құрамына Жошы ұлысының территориясы Дешті-Қыпшақ, Ертіс өзенінің батысынан Жайық және Амудария өзендерінің төменгі ағысына дейінгі Қазақстанның даласы, Хорезм мен Батыс Сібір территориясының бір бөлігі, сонымен қатар жаңа жаулап алған Батыс жерлері еңді. Русь княжествосы Алтын Орданың қол астында болды. Орыс княздары Алтын Ордадан тәуелді екенін мойындады, бірақ өз тәуелсіздігін сақтады. Батухан құрған мемлекет шығыс мәліметтерде Жошы ұлысы д.а. Сонымен қатар, хандардың аттарымен де атады(Бату, Берке). Астанасы – Сарай-Бату. 14ғ-ға қарай моңғолдар түріктендіріліп кетті де, Алтын Орда халқын “татарлар”  этнонимімен атады. Алтын Орда мемлекетінің құрылысы Шыңғыс хан орнатқан тәртіппен жүргізілді. Мемлекет Жошы ұрпағының меншігі болып саналды. Үлкен мемлекеттік шараларды шешу үшін құрылтай шақырылды. Әскери және дипломатиялық жұмыстарды беклербек жүргізді. Диуан басшысы уәзір болды. Алтын Ордада жаулап алған жерлер мен халықтарды басқару үшін ұлыстық жүйе пайдаланды. Бату кезінде ұлыстар сол және оң қанат боп, 2-ге бөлінді. Оң қанаттың басшысы – Бату мен оның мұрагерлері болды, ал сол қанаттың басшысы – Жошының ұлы Орда-Ежен болды. Сол жақ қанатына Қазақстан территориясының көп бөлігі кірді.

 

 

 

 

 

 

21.Моголстаннын курылуы жэне онын ыдырауы.

Моголстан – 14г.ортасы-16г. басында эмiр сурген, Орта Азиянын солт.шыгыс бэлiгi, Жетiсу мен Шыгыс Туркiстан жерiнде, Шагатай улысы таркаган сон курылган мемлекет. Моголстан мемлекетi де баска мемлекеттер сиякты монгол империясынын ыдырауы нэтижесiнде пайда болды. Аса зор, бiрак берiк емес монгол мемлекетiнiн курамында шаруашылык – элеуметтiк, саяси, мэдени-тарихи даму денгейi эте эр турлi улттык топтар мекендеген аймактар болган-ды. Уакыт эте келе бул мемлекет шаруашылык жэне этностык негiзiне карай топтаскан феодалдык иелiктерге бэлiне бастады. Буган согыстан кейiн эндiргiш куштердiн бiртiндеп калпына келуi, облыстык процесте бiрiгушiлiк бет багыттын кушюi эсер еттi. Жергiлкт феодал аксуйектердн мемлекет билгне умтыла бастауы да эз ыкпалын тигздi. Моголстандагы белдi Дулат тайпасынын эмiрi Болатшы бастаган аксуйектер Шагатай урпагы Тогылык Темiрдi жана мемлекеттiн ханы етiп сайлады, сэйтiп ол Моголстанда билеушiлер эулетiнiн негiзiн салушы болды. Моголстан эмiр сурген 1,5 гасыр iшiнде онын шекарасы унемi эзгерiс устiнде болды. Ол батыста Ташкент пен Туркiстан аймагынан шыгыста Баркэл мен Хамиль калаларына дейiн, солтустiкте Балкаш, Тарбагатай, Кара Етiстiктен онтустiкте Кашгариянын егiншiлiк жазираларына дейiн 7-8 айлык жол шегiне созылып жатты. Моголстан халкынын курамында кэптеген туркi жэне туркiленген монгол тайпалары: дулаттар, канлылар, т.б болды. Бул тайпалардын кэпшiлiгi кейiн казак  халкынын курамына ендi, ал Тянь-Шань етегi мен Шыгыс Туркiстанды жайлаган бiрсыпыра тайпалар кыргыз жэне уйгыр халыктарын курады. Моголстаннын аксуйектерi мен карапайым кэшпелi халкынын арасында, сондай-ак Кашгариянын отырыкшы егiншiлерiмен арасында келiсп арасында келiсп турды. Калалыктардан жэне отырыкшы егiншiлерден салыктын бiрнеше турi жиналды. Сондай- ак халык эскери, кэлiктiк, енбек ету, байланыс жасау мiндеткерлiктерiн аткаруга тиiс болды. Алгашкы хандар Тогылык Темiр (1347-1362) мен Iлияс Кожа феодалдык бэлшектеуге ушыраган Мэуереннахрда Шагатай эулетiнiн билiгiн кайта орнатпак боп эрекеттендi. Темiр шапкыншылыгынан кажыган Ак Орда мен Моголстан жауга карсы одак жасасты. Бул одак шыгыс Дештi-Кыпшак пен Жетiсу халыктарынын экон-к, шаруашылык жэне баска байланыстарын ныгайта тусуде зор манызы болды. Темiр шабуылдарына титыгына жеткен Моголстан бэлшектенiп кеттi. Темiр эскерi Жетсiу мен Кашгарияга жырткыштык жорыгын жалгастыра бердi. Моголстаннын шыгыс жагынан ойраттардын шабуылы жиiлей тустi. Уэйiс ханнан кейiн Моголстаннын кулдырау шегiне жеткендiгi акындала бердi. Iшкi талас тартыста Уэйiс ханнын улы Есен-бугы (1433-1462) женiп шыкты. Моголстаннын элсiреуi жэне бэлшектенiп кетуiнiн кэптеген саяси жэне элеуметтiк-экономикалык себептерi бар. Жетiсудагы туркi тiлдес жэне туркiленген тайпалардын бiрiгу процесi казактын улы жузiнiн калыптасыуына жеткiздi, ал букiл казакстандык тайпалардын бiрiгуi - казак деп аталатын халыктын пайда болганын букiл элемге паш еттi. Бул да Онт.Шыгыс Казакстаннын жекешеленiп, Моголстаннын кулауына экелген себептердiн бiрi. Моголстаннын сонгы билеушiлерi 15г аягы мен 16г басында елдiн жагдайын ныгайтуга умтылды. Алайда, хандыкка талас елдi одан эрi кулдырата тустi, Моголстан куйреп тынды. Жетiсудагы казак рулары мен тайпалары 60жж курылган Казак хандыгынын курамына ендi. Моголстан мемлекет  iрi улттык топтардын калыптасып, дамуына мумкiндiк жасау аркылы тарихта манызды роль аткарды.

31.Жэнгiр хан. 17 г. 30-50 казак хандыгы. Есiмнен хан тагын мура етiп алган Жэнгiр 20 ж. iшiнде 1635ж-шi, 1643-шi, 1652-шi жылдары бiрiнен сон бiрi болган жонгарлардын уш сурапыл шапкыншылыгына карсы тура бiлдi. Жонгар жагынан кауып кушейгендiктен Жэнгiр Бухарамен араздыкты жойып, кайта жонгарларга карсы одак жасады. 1635 ж жонгар шапкыншылыгы немен аякталганы белгiсiз. 1643 ж жонгарлар 50000 кол болып казак жерiне кiрдi. Жэнгiр 600 дей гана колмен согыс эдiсiнiн шеберлiгiн кэрсетiп, терен сайга бекiнiп алып, жонгарларды откiзбей Самарканттан комекке 20000 колмен атакты Жалантэс батыр кэмекке жеткенше тапкыр карсылык кэрсетiп кана коймай, жаудын 10000 колын жойып улгерген. Жонгар шапкыншылыгына Жэнгiрден кейiнхан болган онын улы Тэуке де ойдагыдай тойтарыс берiп отырган.

23. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы. «Қазақ» термині.

 Д.ж\де бес мыңнан  атсам  хал.бар деп есепт.Хал  болу ү\н бірнеше ғас\р керек.  Қаз\да хал.болып құрылу процесі  алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап,қола  дәуірі(б.з.д.2-1м.ж.)мен темір (б.з.д.7-4ғ. )өмір сүрген ру\тайпа\р\ң өсіп өркен деуінен басталады.Қаз\ды ежелден мекендеген тайпалар мал шар,егін,металл өндіру ж\е өңдеумен айн.Андронов,Беғазы\Дәндібай мәдениет\рі мен сақ,сар\ мат дәуірінде өмір сүрген адамдар иран тілдес,моңғолоидтық белгілері бар ев\ ропеидтық нәсілдер болған.Сақ тайпаларының жалғасы- үйсін,қаңлы.Қаз\н\ң ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге бөлуге болады.1-б.з.д.3-1м.ж\та үндіевр. топтың ежелгі иран тобы.2-Шығ\тан көшіп келген тайпалардың(Ғұн,Үйсін,Қаң\ лы).Үйсін мен қаңлылардың моңғолоидтық нәсілге өтуі б.з.б. 1-5ғ.жатады.Ғұн\ р\ң Бат\қа қоныс аударуына байланысты б.з. 6ғ.бастап үйсін,қаңлылардың,т.б. тайпалар көрінбейді.Себебі- Шығ\тан,Алтай,Сібірден келген түркі тайпалардың (бұлақ,қарлұқ,қимақ,қыпшақ,т.б.)Қаз\ға көшіп келуі. Қазақтардың хал.болып қалыптасуында екі мемл\ң тарихи роліерекше.1-Еділ мен Ертіс арасын жайлаған Қыпшақтарда этникалық терр.қалыптасып,қазіргі терр\ң көпшілік бөлігін қамтыды.Бұл кезде қыпшақтардың құрылып,антропологиялық кескіні п.б.”Қазақ”сөзінің шығу тегінің өзі қыпшақ\ Тар мекндеген аймақта п.б.1245ж. жазылған қыпшақ ескерткіштеріеде(түрік- араб сөздігі)”қазақ”дег. сөз “басы бос кезбе”дег.мағына бер.Яғни еншісі бөлек, ата шаңырақтан бөлініп,күнкөріс көру ү\н әскери жорықтарға қатысқан.Н\е “хақ”-нағыз,”сақ”дег.сөзден шықққан.”Қазақ”сөз\ң шығу тегі т\лы нақты пікір жоқ.2-Қархан мемлекеті.-Қалалық өмір,сауда,отырықшылық,қолөнер ісі кеңінен дамыды.

 

 

 

27.Касым хан. Казак хандыгынын шарыктауы.Казакстан аумагынын кенеюi.

Касым хан.Казак хандарынын кудiреттiлiгi 16 гасырдын 1-ширегiнде, эсiресе Жэнiбек ханнын улы Касымнын(1512-1521) билiгi кезiнде(1455 ж туган)шарыктай тустi . Касымнын атагы Бурындык хан боп турган кезде ак шыга бастаган. Касымнын хан сайлануымен билiк Жжнiбек урпагына ауысады. Касым кэптеген шайкастарда ерлiгiмен кэзге тускен батыр,тапкыр колбасшы едi.Бурындык пен Касымнын тусында МухаммедШайбани казак жерiне бiрнеше шабуыл жасады,казак хандары да оларга жорык жасап турды.1510ж М.Шайбани тагы Сыганакка шабуыл жасап, Касым эскерiнен женiлiп, эзбектер Самарканга тыгылды.Осы жылдын аягында Шайбани Мерв тубiндегi Корасанда эткен Иран шахымен согыста каза табады.Сырдарияда берiк орныгу ушiн Касым хан орта Азиядагы саяси жагдайды колайлы пайдаланды. Шайбандыктардын Аксак Темiр урпагы Захир –ад-Дин Мухаммед Бабырмен куресi Туркiстан жагдайын элсi реттi. Кэп калалар Бабырды кабылдап, кала билiгiн оны жактаушылардын колына бердi .1512 ж Шайбандыктар тагы куш алып, Бабырдын жактаушыларын кугынга ушыратты.Сайрамдагы Бабырдын iзбасары Катта бек эзбектерге катты карсылык кэрсеттi.Ол камалды кыс бойы коргап, 1513 ж кэктемде Караталда кыстап отырган Касымды кэмекке шакырып, камалды оган беруге уэде еттi. Касым шакыруды куп алып олармен одак жасасты да, Ташкенттi билеп турган Шайбандык Суйiнiш Кожага карсы шабуылга шыкты. Тэнiректi тугел тонап, казактар Сайрамга оралды. Касым Моголстан ханы Султан Саидпен дос болды. Моголстан ханы Касымга 1513ж жазда Ташкентке жорык уйымдастыруды усынды.Бiрак Касым сылтауратып бас тартты. Касым казак жерiн улгайтты.1514 ж Султан Саид Шыгыс Туркiстанга кеткен сон казак ханынын Жетiсудагы билiгi ныгая тустi. Батыстагы Ногай ордасынын дагдарыска ушырауынан кейiн бiраз рулар мен тайпалар Касымнын кол астына кэштi.Казак хандыгынын шекарасы Жайык эзенiне дейiн кенейдi.Онтустiкте Касымнын иелiгi Сырдарияга жеттi. Солтустiгi мен солтустiк шыгысында Улытау мен Балкаш кэлiн камтыды. Монгол шап-гынан кейiн тунгыш рет казак рулары мен тайпалары бiр мемлекетке бiрiктi.Касым хан коластындагы халык саны миллионга жеттi деп есептеледi.Казак хандыгы Мэскеу мемлекетiмен елшiлiк катынас жасай бастады.

 

 

 

28.Хакназар хан (Х.х)  16 гасырдын 2-жартысында казак мем-н ныгаюы.

16г 20 ж.ж Касым хан  кайтыс болганнан сон Жошы  урпагынын эзара талас-тартысы  казак хандыгын элсiреттi. Эзбектер  мен монгол билеуш лерi казактарга карсы одакка бiрiктi. Сырдария бойындагы калалар колдан шыгып кеттi. Туркiстан аумагы Шайбандык Убайдаллах султаннын иелiгiнде болды. Казак ханы Такыр(1523-33)Ногай Ордасымен кактыгысып, женiлiс тапты. Сырдариялык калаларды кайтарып алу эрекетi сэтсiздiкке ушырады.iшкi таласта женiлiс тапкан Такыр Жетiсуга кашып барып, Моголстан ханы Султан Саидке карсы Кыргыздармен одак жасасты. 16г-н аягына дейiн Сыганак, Отырар, Туркiстан жэне т.б Сырдариялык калалар Мэуереннахрдагы Шайбандыктардын иелiгiнде болды. 16г 2-ширегiнде казак хандарынын саяси эрекетi негiзiнен Кыргыздармен одактасып Моголдар мен Ойраттарга карсы жургiзiп жаткан онт-шыг-на жэне ногайлармен, башкурттармен,татарлармен ара катынасы кйынга айналган батысы мен солт-не ауыскан едi.Бул багыттарда Х.х (1538-1580) табысты саясат жургiздi. Ол ойраттар мен Моголстан ханы Эбдiрашидке карсы шыгып, Жетiсу-н Шыгысы мен онт-гi жерлердi коргап калды.Сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресте Х.х эзбек ханы Абдаллахтын кэмегiне суйендi.Х.х экесi Касым кезiндегi улан-гайыр жерге казактардын иелiк кукыгын кайта калпына келтiруге тырысты. Сырткы саяси жаг-н киындыгынан буган кол жеткiзе алмады. Казан, Астрахань, Сiбiр хандыктарын жаулап алган орыс мем-н шекарасы казак даласына жакындады. Жерiнен айрылган ногай, башкурттар, сiбiр татарлары казак даласына карай агыла бастады. Сырдария бойына каракалпактар кэшiп келдi.Жетiсуда казактарды ойраттар(жонгарлар) тыксыра бастады. Казак билеушiлерiнiн карамагында Улытаудан онтус-ке карайгы Сарысу бойы,Солт.Арал маны, Каратау,Батыс Жетiсу аумагы гана калган кез де болды.Шыгыс Казакстан мен Жонгария жерiн казак жэне Жонгар кэшпелiлерi кезек жайлап журдi. Х.х –н карамагына кэшiп келген бiрсыпыра ногайлар кейiннен кiшi жуз казактарымен араласып кеттi.Казак хандыгы батыс жэне солт шекарасында Орыс мен шектесiп бул жакта жер кэлемiн арттыра алмады. Х.х онт. иелiгiн кенейтiп,сауда энеркэсiп, егiншiлiк орталыктарына жол ашуга умтылды.Бiрак Х.х кэп узамай элдi.

 

 

29.Тэуекел хан (Т.х). Ресеймен жакындасудын жолдарын iздестру.

Казак ханы болып Жэнiбек  урпагы Шыгай сайланды (2 жыл биледi).Казак  хандыгына Сырдария калаларын эз колдарына алып, сол аркылы хандыкты кушейту кажет болды.1586ж Шыгай  улы Тэуекел Туркiстаннын калаларын  эзiне каратып, Ташкентке кол созды.1584-94 жылдар аралыгында ол эзге султандармен хан тагына таласып, хандыкка кол жеткiздi. Ресей мемлекетi мен казак хандыгы арасында дип-к карым-катынас кушейдi. Ресейдiн максаты казак хандыгымен одактасып, сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресу, осы одактастыкты пайдаланып,орта азия хандарымен келiссэз жургiзу, Тэуекел хан мен Иран шахы Аббас I арасында Букара хандыгына карсы одак кургызу едi.1594 ж. Кантарда орыс патша укiметi Т.х-га эскери кэмек кэрсетпекшi болды.Орыс мемлекетi мен казак хан-гы арасында Сiбiр ханы Кэшiмге жэне Бухара ханы Абдоллага карсы одак калыптасты.Осы кездегi тарихи окига-Кэшiм хан билеген Сiбiр хандыгынын жойылуы едi.1598ж Сiбiр хандыгы жойыды,казак тайпалары казак хандыгына бiрiктi.1598ж Орта Азияга жорык жасады. Сырдария бойындагы калаларды кайтарып алу жолында сэттi урыстар жургiзген  Т.х ауыр жараланып бiр урыста Ташкентте кайтыс болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30. Есiм хан. 17 гасырдын басындагы Казакстаннын саяси жагдайы.

Шыгайдын тагы бiр улы  Есiм ханнын билiгi тусында (1598-1628) Казак  хандыгы барлык калалары мен коса Туркiстанда, Ташкенттi кайтарып алды, Фергананы бiраз карамагында устады. Казак хандарынын онт. Казакстандагы отырыкшы егiншiлiк аймактары казак мемлекетiнiн жерi болып есептелдi. Ташкент каласы да 200 жылдай казактардын меншiгi болып келедi.Узакка созылган согыстан халык коп зардап шектi, кала шаруашылыгы кулдырады, суландыру жуйесi кирады, егiншiлiк жер колемi кыскарып кеттi. Эскери кимыл мен жаудын тонаушылык жорыктары сауданы куйзелтiп, даладагы малшы аудандардын экономикалык жагдайын ауырлатты. Онт. Казакстан хандык карамагында косылганнан кейiн гана халык жагдайы жаксара бастады. 17гасырда Казакстаннын iшкi жагдайы тураксыз болды. Казак хандыгы iштей бэлшектенiп, феодалдык кактыгыстар кобейдi. Уш жуздiн эркайсысы жеке хан сайлауга коштi. Сырткы жагдай да курделене тустi. 1635 жылы жонгар хан-нын пайда болуынын казак жерiне жана кауып тэндi. Жонгарлар 17г. 20 жж. Есiл, Тобыл, Ертiс, Обь эзендерiнде кэшiп журдi. Iле мен Таласка кыстаулар орнатты. Онт. пен батыс багытка ыгыскан казактар жерiнiн шетiнде жаткан эзбектерге каракалпактарга, ногайларга, башкурттарга барып соктыгысып, жерге таласты. 17г. сонында жонгар эскерi Жетiсу мен онт. Казакстанга басып кiрдi. Коптеген казак улыстарын иалкандап, Сайрам, Манкент, Караспан т.б.9 каланы тартып алады. Сайрам халкы карсылык корсетiп, жонгар билеушiсiнiн мурагерiн олтiрдi. Жонгардар онт. Казакстанга косымша куш тогiп, Сайрамды тас-талкан етiп киратты. Коптеген тургындарын Жонгария мен Шыгыс Туркiстанга айдап экеттi.

 

 

 

 

 

 

 

 

33.Қазақ билері:Төле би,Қазыбек би,Әйтеке би.Олардың 17-18ғ қоғамдық өмірдегі ролі

Би деген атау қазақ  тарихында ертеде бар.Олар барлық даулы мәселелерді түрлі талаптарды шешкен.Қазақ халқында билік айтуды шешендік сөздің бір түріне жатқызады.Олар хан кеңесініңқұрамына кірді.Әділдікпен,шапқырлықпен шешенді іспен аты шыққан,шешендік сөздері халық арсында аңыз болып қалған,мақал болып жаттанған би көп:

Әлібекұлы Төле би (1663-1756ж)Рун-Жаңыс,Дулат  жұртынаншыққан.Сауатты,ақындық –шешендік  өнерінен тәлім алған,көкірегі қазына,тоқығаны да мол.15-20 жасынан биліке араласқан.Тәукенің сенімді көмекшісі болып,оның Түркістан  қаласының орталық етіп,3 жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындырып,бірегей қазақ хандығын нығайтуға,жоңғар,ойрат шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,қазақ,өзбек халықтарының жауынгерлірін біріктіруге қатысты.Басшылық,шешендік дарыны Ақтабан шұбырындыда айқындалды.Қабанбай,Жәнібек батырларымен бірге біріңғай халық майданын құрып азаттық күресті басқарды.Денесі Ташкент қаласында Бабырдың нағашы ағасы Жүніс ханның жанына көміліп үлкен ескерткіш орнатылды.

Қазыбек би (1667-1764ж) орта жүз арғын ішіндегі қаракесек.Ел дауын шешуді өзіне міндет етіп бала биден дала биге дейін көтерілді.18 жасында қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханына барып,шешендігі мен тапқырлық арқасында қазақ елшілері теңдігіне жетеді.Сол жолы Қазыбек «Қаз дауысты» деген атаққа ие болады.Орта жүздің биі,ол да Жеті жарғы жасауға қатысады.18ғ 40 жылд жоңғар штуысқан өзбек қырғыз халықтарымен бірлесіп жауға қарсы әрекет жасайды.Қазақ халқының сыртқы жағдайының қиындығын ескеріп,орыстармен дос болуға,олармен бірлесуге ат салады.Ол қазақтың дәстүрін шешендік өнерін дамытуға ат салысады.Түркістандағы Қожа Амет Яссауи кесенесінде жерленген.

Әйтеке би(1644-1722ж)-Тәуке  ханның кеңесшісі.Ел басқарған заң  жасасқан,сөзге биімділігі шешендік қабілеті көзге түседі.Үзеңгілес  достары Төле ,Қазбек билермен,Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек батырлармен бірге қазақ елінің,халық жасақтарының қасында болды.17-18ғ-да қазақ халқының басына түскен ауыртпалықты бірге көтереді.Өзбекстан елінде Нұрата ауданының Сейтқұл қорымында жерленген. 

 

 

 

 

 

34.XYII-XYIII гг. казак-жонгар согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат.

1718 ж кэктемiнде Аякэз  эзенiнiн жагасында казак-жонгар  жасактарынын арасында 3 кунге созылган  кантэгiс шайкас болды.Урыстын  алгашкы екi кунiнде казак жагы  басым болганымен бiрiмен бiрi  кыргикабак болып журген Эбiлхайыр мен Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар тайпаларынын одагынын ныгаюы да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай  18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана   iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай  даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.